Mezopotamya ji dîrokê ve gelek xalkêgelê jev cudecûda yên ku bi hev rehevre jîn dibûn cihê wan bû. Di dîrokê de pir goçkoçber lê bûna. Ji ber wan goçankoçberan her hertimîtimî di rêveberiya wê û pêşketinê wê de astangasteng derketina. Wan goçkoçber û hatinan, ne hiştiya ku ew xatakê rastûrast di xwe de berdewam bike. Ev ji ji aliyê çandî ve ji wilo ya. Lê çanda wê ya ku pêşketi ji, bi hizre xwe re pêşkeşî ji dîrok û mirovahiyê re kiriya. Gelek şaristanên mazinmezin û bi nav û deng lê jîn bûna. Bi vê yekê re ji dievêt ku mirov ji bîr neke û bêje ku di cihanê ji bi van xosletên xwe re cihê herî ku tê nasîna. Demên şaristaniyan yên weke yên [[sumeriyan]], [[aqadan]], [[babilan]], [[Gûtî]]yan,[[hurî û mîtaniyan]], [[asur]]an, [[naîriyan]] [[medan]] û hwd jîn bûna. Ji xaynî van hê hele xalkêgelê û şaristanan li mezopotamya li kok dana.
Di [[deme dawi ya qaşayê]] de hê ku dinye wilo zêde cemidi û mirovan ji ji wê cemidibinê di ravîn û dihatin, xwe di sipartina wir. Ji bo vê yekê hinek cihê ku mirov weke cihên bicihbûnabi cih bûna demên neolotikê ji bi navkê, li [[başûrê Kurdistanê]] li ber çav dikevin. Piştre hin bi hin ku zûwabûn di axê de ji dibe, êdî hin bi hin li vê herême Kurdistanê çandin û bi herême [[Botan]]ê re bi pêşdikeve. Li [[bakûrê kurdistanê]] ji bi zêdeyî Li dorederûdorê [[Amed]]ê, li dore [[Riha]]yê weke cihên ku jê re [[Xirabreşkê]] li wan de li mezopotamya dii deme neolotikê de bicihbûnbi cih bûn dibe. Bi vê yekê re li başûrê kurditanê li ber çiyê [[Çemal]]û hê li gelek deverên din şûnpê jji bo vê yekê têne xuyakirin.
Ta deme ku cotkirin pêşkeve, ahlkirin û çêrandin bibe, jiyana gundîtiyê pêşkeve û nivîs were kifşkirin û were bi karanîn li ber diclêdijlê, firatê li ber keviyên Amede û li hin deverên başûrê kurdistanê bicihbi cîh bûn dibe. Di wan deman de jiyana bajartiyê bi pêşketina gunditiyê re bi pêşdikeve. Hin bi hin ew ji dibin. Awayê bajaran derdikeve hole. Bajar hin bi hin şîn di bin. Bi pêşketina gundan re deme pêşketina bajaran dest pê dike. Pêşketina bajaran ji bi çêkirina xanî û malên weke ku li [[Govan]] têne çêkirin derdikeve hole. Derketin û pêşketina bajaran li kurdistanê berî zayînê di naqabîna 6000 û 5500 wan de dibe. Di vê pêşketinê de bi qasî ku tê gotin to çanda bi awa derdikevin pêş çanda Abaîd û xalaf e.
Her weha piştî van pêşketinan, deme Urukiyan dest pê dike. Deme wan ji, deme şaristaniyê ya. Ev dem bi qasî ku tê fahm kirin di berî zayînê di naqanîna 4500 û 3500 wan de xwe dide ber çavan. Ev dem, demeke di hizir û di deme şaristaniyê de demeke pêşketiya. Di wê demê başûrê kurdistanê mirov karê bigiştî ji bi pêketiya. Pêşketina Urukiyan ne tenê di qada çande de ya. Ji pêşketina teknolojiyê de ji ya. Di deme Urukiyan de cotkariya avî û karên madanê û çandin û di qada tekonolojiyê de pir li pêşîn. destana Gilgameş vê yekê radixe berçavan. Baziganî ji bi pêşketiya. ÇûnûhatinakaÇûn mazinû hatinaka mezin di wê de ji bo bazirganiyê li mezopotamya pêşdikeve. Di wê demê de nivîs bi pêşketiya û di qada rêveberî û dewlete de qeyd kirin ji dest pê kiriya. Ji kêvalbarên wê demê, mirov vê yekê fahmdikefêhmdike. Başûr di vir de ji başûr zûtir û pêşketîtir e.
