Anafîlaksî (soranî): Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
fixed
Rêz 1:
 
{{Infobox disease
| Name = ئانافیلاکسی
| Image = Angioedema2010.JPG
| Caption = [[ئانژیوادۆم]]ی دەموچاو بە جۆرێک کە کوڕەکە ناتوانێ چاوەکانی بکاتەوە. هۆی ئەم کاردانەوەیە پەیوەندی لەگەڵ [[مادەی حساسیەت هێنەر]] هەستیارە
| DiseasesDB = 29153
| ICD10 = {{ICD10|T|78|2|t|66}}
Line 16 ⟶ 15:
 
<!--تاریفەکان، نیشانەکان و هۆیەکانی بەدیهاتنی نەخۆشی -->
 
ئانافیلاکسی کاردانەوەیەکی حەساسیەتهێنەر(allergic)ی گرینگە کە بەشێوەی لەناکاو دەستپێدەکات و دەتوانێ ببێتە هۆی مردن. <ref name=Tint10>{{cite book|author=Tintinalli, Judith E. |title=Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli))|publisher=McGraw-Hill Companies|location=New York |year=2010 |pages=177–182 |isbn=0-07-148480- 9 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref> ئانافیلاکسی بەگشتی بە نیشانەیەکی وەکوو زیپکە هاوڕێ لەگەڵ خورین، ئیلتیهابی گەروو و زەختی خواری خوێن هاوڕێ دەبێ. هۆیەکانی گشتی ئانافیلاکسی بریتیە لە چزووی مێش و مەگس، خواردەمەنی و دەرمانەکان.
 
<!—پاتۆفیزیۆلۆژی، ناسینی نەخۆشی و چاوەدێری ئەو -->
 
ئانافیلاکسی بە هۆی ئاودزکردنی پڕۆتین لە هەموو جوورە بە تایبەت لە خڕۆکەکانی خوێنی سپی پێش دێت. ئەم پڕۆتینانە دەتوانن کردەوەیەکی حەساسیەت هێنەر(ئالێرژی هێنەر) دەستپێبکەن و یان کردەوەکان تووندتر بکەن. هۆی ئاودزکردنی ئەم پڕۆتینانە دەتوانێ کردەوەی سیستەمی سڵامەتی بێت، یان هۆیەکی تر کە پەیوەندی بە سیستەمی سڵامەتییەوە نییە. ئانافیلاکسی بە پێی نیشانەکان و ئاگادارییەکان لە کەسەکەدا دەناسێندرێ. دەرمانی سەرەکی دەرزیلێدانی ئێپی نفرینە کە لە هەندێک کات لەگەڵ دەرمانەکانی تر تێکەڵ دەبێت.
 
<!—ئێپیدمۆلۆژی و پێشینەی نەخۆشی -->
لە سەرتاسەری جیهاندا -0.05 % لە خەڵکی جیهان ئانافیلاکسی لە بڕگەیەک لە ژیانی خۆیاندا تاقی دەکەنەوە. وشەی ئانافیلاکسی لە وشەی یۆنانی ἀνά ana "لە بەرامبەری"،و φύλαξις phylaxis "پاراستن"،وەرگیراوە. {{TOC limit|3}}
 
Line 35 ⟶ 32:
نیشانەکان بەگشتی بریتیە لە لیرەکانی سەر پێست، خورینی دەموچاو و پێستی سوورهەڵگەڕاو، یان لێوی هەڵمساوە. . .<ref name=Diag06>{{cite journal |author=Sampson HA, Muñoz-Furlong A, Campbell RL, ''et al.'' |title=Second symposium on the definition and management of anaphylaxis: summary report—Second National Institute of Allergy and Infectious Disease/Food Allergy and Anaphylaxis Network symposium |journal=J. Allergy Clin. Immunol. |volume=117 |issue=2 |pages=391–
7 |year=2006 |month=February |pmid=16461139|doi=10.1016/j.jaci.2 005.12.1303}}</ref> ئەو کەسانەی کە تووشی لیری ژێرپێستی(ئانژیۆئەدەم) بوون، لەوانەیە بە جێگەی خورین، هەست بە سووتان بکەن. <ref name=Rosen2010/> تاکوو ٢٠%ی تووشبوان لەوانەیە بەجێگەی خورین زمان یان ناوگەروویان ئیلتیهاب بکا. .<ref name=Shock10/> نیشانەکانی تر وەکوو ئاوڕێژی لووت و ئاوسانی پەردەی چڵمینی سەر چاو و پیلۆی چاو(کۆنژێنێکتیویت)ە. <ref name=Aus06/> پێست لەوانەیە بەهۆی کەمی ئۆکسیژن ڕەنگەلەی ببێتە شینی کاڵ(سیانۆز). .<ref name=Aus06/>
 
 
 
 
== هەناسە ==
Line 44 ⟶ 38:
== دڵ ==
شادەماری دڵ لەوانەیە بەهۆی ئازادکردنی هیستامین لە خانەکانی دیاری کراوی ناو دڵ، بە شێوەیەکی لەناکاو گرژ بنەوە.(گرژبوونی شادەماری کرۆنێر) <ref name=Cardio08/> ئەم پێکهاتە بەرگردەبێ لە هاتووچۆی خوێن بۆ دڵ. و لەوانەیە ببێتە هۆی مردنی خانەکانی دڵ (ئێنفارێکتووسی میووکارد)، یان لێدانی دڵ لەوانەیە زۆر توندتر، یان زۆر ئارامتر ببێت(دیس ڕیتمی دڵ)، و یان لەوانەیە دڵ لە لێدان بکەوێ(ڕاوەستانی دڵ). <!-- even in the absence of epinephrine use -->.<ref name=Review09/><ref name=World11/> کەسانێک کە لە پێشووتردا گرفتی دڵیان هەیە زۆرتر تووشی گرفتی دڵی پێکهاتوو لە ئانافیلاکسین. ref name=Cardio08/>لەکاتێکدا کە لێدانی تووندی دڵی زۆرتر بە هۆی زەختی خوارێی خوێن تووشدەبێت، <ref name=Aus06/> 10% لەوکەسانەی کە لە ئانافیلاکسی ڕەنج دەکێشن لەوانەیە لێدانی دڵی خوارەوە (بڕادی کاردی) یان زەختی خوارێی خوێنیان هەبێ.(تیکەڵاوی لێدانی دڵی خوارەوە و زەختی خوێنی خوارەوە، ڕێفلێکسی بزول یان ڕێش¬یان ناو دەنێن) <ref name=CEA11/> کەسەکە بە هۆی لەپڕهاتنەخوارەی زەختی خوێن تووشی سەرگێژە و لەهۆش چوون ببێت. ئەم لەپڕهاتنەخوارەی بۆ هۆی گەورەوەبوونی شادەماری خوێن (شۆکی دابەشکراو) یان بە هۆی کەموکۆڕی سکۆڵەکانی دڵ بێت( شۆکی کاردیۆژێنیک). <ref name=Cardio08/> لەچەند شێوازی تایبەتیدا، زەختی خوارێی خوێن دەتواندرێ لە نیشانەکانی ئانافیلاکسی بێت. <ref name=Shock10/>
 
 
==ئەوانی تر==
نیشانەکانی گەدە و ڕیخۆڵە بریتییە لە هێشی کرامپی سک، سكچوون و هێڵنج. <ref name=Diag06/> کەسەکە لەوانەیە تووشی ئەندیشەی ئاڵۆز بێت و کۆنتڕۆڵی میزەڵکانی خۆی لەدەست بدات و هێشێک لە حەوزی سمتیدا ئاگا بکات کە وەکوو گیرانی ماسولەکانی منداڵدانە. <ref name=Diag06/><ref name=Aus06/> کرانەوەی دەمارەکانی خوێن لە دەوروبەری مێشکدا لەوانەیە ببێتە هۆی سەرهێشە.<ref name=Rosen2010/> هەروەها کەسەکە لەوانەیە هەست بە دڵەڕاوکەیی بکا و یان وابزانێت کە بە زوویی دەمرێ. <ref name=World11/>
 
 
 
== هۆیەکان ==
 
ئانافیلاکسی دەتوانێ بە هۆی کاردانەوەی لەش سەبارەت بە زۆرتری مەوادی دەرەکی بەدی بێت <ref name=His11/> زۆربەی هاندەرەکانی بریتییە لە ژەهری گەستن و پێوەدان مێشوولە و جڕوجانەوەرەکان و خواردن و دەرمان .<ref name=CEA11/><ref>{{cite journal|last=Worm|first=M|title=Epidemiology of anaphylaxis.|journal=Chemical immunology and allergy|year=2010|volume=95|pages=12–21|pmid=20519879}}</ref> لە منداڵان و لاوەکاندا خواردن زۆرترین هۆی هاندانە. لە گەورەکان دەرمانەکان و گەستن و پێوەدانی جڕوجانەوەر زۆرترین هاندەرەکانن. ref name=World11/>ئەوانەی کەمتر دەبنە هۆی ئەم شتە بریتین لە هۆکاری فیزیایی و هۆکاری بیۆلۆژیک(تۆوی پیاو)، لاتکێس، گۆڕانکاری هۆڕمۆنی، زیادکراوەکانی خواردەمەنی(وەکوو ڕەنگەکانی خواردەمەنی و مۆنۆ سۆدیۆمی گلۆتامات) و ئەو دەرمانانەی کە بۆ پێست بەکار دەهێندرێن(دەرمانەکانی تەیبەت بە شوێن). ref name=APLS07>{{cite
 
Line 59 ⟶ 49:
 
ئانافیلاکسێک کە هۆیەکەی وەرزش بێت بەگشتی تایبەتە دەبێ بە خواردنی واردەمەنی دیاریکراو. ref name=Rosen2010/> ئەگەر ئانافیلاکسی کاتێک بێتەپێش کە کەسەکە لەکاتی وەرگرتنی دەرمانی لەهۆش¬چووندایە، زۆرترین هۆی ئەو دەرمانە دیاریکراوەیە کە بۆ بدیهێنانی فەلەجی بەکاردەهێندرێن(هۆیەکانی بەرگریکەری ماسوولەکانی دەماری)، ئانتی بیۆتیکەکان و لاتکێس. cite journal|last=Dewachter|first=P|coauthors=Mouton-Faivre, C, Emala, CW|title=Anaphylaxis and anesthesia: controversies and new insights.|journal=Anesthesiology|date=2009 Nov|volume=111|issue=5|pages=1141–50|pmid=19858877|doi=10.1097/ALN.0b013e3181bbd443}}</ref> لە ٥٠-٣٢% تووشبونەکاندا هۆیەکە نادیارە.(ئانافیلاکسی ئیدیۆپاتیک) <ref>{{cite book|last=editor|first=Mariana C. Castells,|title=Anaphylaxis and hypersensitivity reactions|year=2010|publisher=Humana Press|location=New York|isbn=9781603279505|pages=223|url=http://books.google.ca/books?id=bEvnfm7V-LIC&pg=PA223}}</ref>
 
 
 
 
 
 
 
== مەوادی خواردەمەنی ==
 
زۆریەک لە خواردەمەنییەکان دەتوانن ببنە هۆی بەدیهاتنی ئانافیلاکسی، ئەگەرچی خواردەمەنییەکە بۆ هەوەڵین بار بوخوردرێت <ref name=CEA11/ لە فەرهەنگەکانی ڕۆژئاوادا باوترین هۆ، خواردن یان لە پەیوەندیدابوون لەگەڵ پاقلەی سودانی، گەنم، مێشکەکانی داری و قاقڵەدار، ماسی و شیر و هێلکەی مریشکە. <ref name=Review09/><ref name=World11/> لە ئاسیادا، برینج و نۆک بەگشتی دەبنە هۆی بەدیهاتنی ئانافیلاکسی. <ref name=World11/> جۆرەکانی بەهێزتر بەگشتی بەخواردنی خواردەمەنی بەدی دێن، ،,<ref name=CEA11/> بەڵام هەندێک لە کەسەکان کە مادەی خۆراکی لە بەشیک لە لەشیان دەکەوێ، کاردانەوەیەکی زۆر بەهێز لەخۆیان نیشان دەدەن. مناڵان دەتوانن بەسەر حەساسیەت(Allergy)ی خۆیاندا زاڵ بن. لە تەمەنی ١٦ ساڵیدا، ٨٠% مناڵان تووشبوو بە ئانافیلاکسی سەبارەت بە شیر و هێلکە و ٢٠% تووشبوو بە ئانافیلاکسی تایبەت بە پاقلەی سودانی دەتوانن ئەم خواردەمەنیانە بەبێ گرفت بخۆن. <ref name=His11/>
 
 
 
==دەرمانەکان==
هەر دەرمانێک لەوانەیە ببێتە هۆی ئانافیلاکسی. باوترینیان ئانتی¬بیوتیکەکانی بێتالاکتام(وەکوو پنیسلین)، ئاسپرین و دەرمانەکانی دژە ئیلتیهابی نائیدترۆئیدیە(NSAIDs). <ref name=Review09/><ref name=Book2009>{{cite book|last=Volcheck|first=Gerald W.|title=Clinical allergy : diagnosis and management|year=2009|publisher=Humana Press|location=Totowa, N.J.|isbn=9781588296160|pages=442|url=http://books.google.ca/books?id=pWZLkZB7EW8C&pg=PA442}}</ref> ئەگەر کەسیک سەبارەت بە یەکێک لە دەرمانەکانی دژە ئیلتیهابی ناستریدیە(NSAIDs)حەساسیەت(Allergy)ی هەبێ، دەتوانێ جۆرێکی تر لەم دەرمانانە بەکار بهێنی بەبێ هاندەری بەدیهاتنی ئانافیلاکسی. <ref name=Book2009/> هۆیەکانی تری باو بۆ بەدیهاتنی ئانافیلاکسی، چارەسەری بە مادەی کیمیایی، ڤاکسین، پڕوتامین(ناو سپێڕم)و دەرمانەکانی گیایی بەخۆوە دەگرێ .<ref name=World11/><ref name=Book2009/> هەندێک لە دەرمانەکان وەکوو وانکۆمایسین، مۆڕفین، و ئەو دەرمانانەی کە بۆ ئاشکارکردنی وێنەکانی تیشکی ئیکس بەکاردەهێندرێن(ڕادیۆکانتراست هێنەرەکان)بە خەسارگەیاندن بە خانەکانی دیاریکرا لە شانەکراوەکان و هاندەریان بە ئازادکردنی هیستامین (دێگرانۆلاسیۆن مست سێلەکان) دەبنە هۆی ئانافیلاکسی. <ref name=CEA11/>
بەرفراوانی کاردانەوە لە ئاست دەرمانێک تا ڕادەیەک پەیوەندی بە ئەوە هەیە کە ئەم دەرمانە چەند کەڕەت جارێک بدرێتە کەسەکان و تا ڕادەیەکیش بەوە کە دەرمانەکە چۆن لەناو لەشدا کاردەکات. journal|last=Drain|first=KL|coauthors=Volcheck, GW|title=Preventing and managing drug-induced anaphylaxis.|journal=Drug safety : an international journal of medical toxicology and drug experience|year=2001|volume=24|issue=11|pages=843– ئانافیلاکسی پەیوەندیدار بە پنیسلین یان سفالۆسپۆرینەکان تەنیا دوای پەیوەندی گرتنیان بە پڕۆتەئینەکانی ناو لەش بەدی دێ، و هەندێک ئاسایی تر لەوانی تر پەیوەندییەکە درووست دەکەن. <ref name=Rosen2010/> ئانافیلاکسی پەیوەندیدار بە پنیسلین لە نێوان هەر ٢٠٠٠ هەتاکوو ١٠٠٠٠ کەس لە وەرگرانی پنیسلین، تەنیا لە یەک کەسدا پێش دێ. مردن لە کەمتر لە یەک کەسدا لە هەر ٥٠٠٠٠ کەسی وەرگر پێش دێ. ئانافیلاکسی پەیوەندیدار بە ئاسپرین و دەرمانەکانی دژە ئیلتیهابی نا ستڕیئیدی(NSAIDs)نزیک بە یەک کەس لە هەر ٥٠٠٠٠ کەسدا پێش دێ. <ref name=Rosen2010/> ئەگەر کەسێک سەبارەت بە پنیسلینەکان لەخۆی کاردانەوە نیشان بدات، خەتەری کاردانەوەی سەبارەت بە سفالۆسپۆرین زۆرتر دەبێ، بەڵام ئەم مەترسێ لە یەک لە ١٠٠٠ کەمترە. <ref name=Rosen2010/> دەرمانە کۆنەکان کە بۆ باشترکردنی وێنەکانی تیشکی ئیکس بەکاردەهێندران (ڕادیۆکانتراست هێنەرەکان) لە ١% جارەکان تووشی کاردانەوە دەبوو. لە دەرمانەکانی نوێدا، ڕێژەی کەمتری لە مادەی ڕادیۆکانتراست هێنەری ئوسمۆلار Osmolar radiocontrast) تووشی کاردانەوە لە ٠.٠٤% جارەکان دەبێ.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
==ژەهر==
 
ژەهری پێوەدان و گەستنی جڕوجانەوەرەکانی وەکوو مێش هەنگوین و مێشی بێ هەنگوین(هایمنۆپترا) یان سنەکان(تریاتۆمینا) لەوانەیە ببێتە هۆی تووشبوون بە ئانافیلاکسی. <ref name=Review09/><ref name="Klotz">{{cite journal|last=Klotz|first=JH|coauthors=Dorn, PL, Logan, JL, Stevens, L, Pinnas, JL, Schmidt, JO, Klotz, SA|title="Kissing bugs": potential disease vectors and cause of anaphylaxis.|journal=Clinical infectious diseases : an official publication of the Infectious Diseases Society of America|date=2010 Jun 15|volume=50|issue=12|pages=1629–34|pmid=20462351}}</ref>
 
ئەگەر کەسێک لە پێشوودا سابارەت بە ژەهرێک کاردانەوەیەکی هەبووە، و ئەگەر ئەم کاردانەوەیە لە کاردانەوەی ناوچەکانی دەوروبەری شوێنی پێوەدانەکە فراوانتر بوە، لەداهاتوودا لەگەڵ مەترسی زۆرتر سەبارەت بە ئانافیلاکسی بەرەوڕوویە. cite journal|last=Bilò|first=MB|title=Anaphylaxis caused by Hymenoptera stings: from epidemiology to treatment.|journal=Allergy|date=2011 Jul|volume=66 Suppl 95|pages=35–7|pmid=21668850}}</ref><ref>{{cite journal|last=Cox|first=L|coauthors=Larenas-Linnemann, D, Lockey, RF, Passalacqua, G|title=Speaking the same language: The World Allergy Organization Subcutaneous Immunotherapy Systemic Reaction Grading System.|journal=The Journal of allergy and clinical immunology|date=2010 Mar|volume=125|issue=3|pages=569–74, 574.e1-574.e7|pmid=20144472}}</ref>
ئەگەرچی نیوەی ئەو کەسانەی کە بە هۆی ئانافیلاکسی گیانی خۆیان لەدەست دەدەن پێشتر هیچ کاردانەوەیەکی بەرفراوانی(سیستماتیک)یان نەبووە.
 
 
 
== هۆیەکانی مەترسی==
 
ئەو کەسانەی کە نەخۆشی تەنگە نەفەسی، ئەگزیما یان ڕینێتیان هەیە زۆرتر لە سنووری مەترسی تووشبوون بە ئانافیلاکسی پەیوەندیدار بە خواردەمەنی، لاتکێس و هۆیەکانی ڕادیۆکانتراست هێنەر دان. ئەم کەسانە کەمتر لە مەترسی تووشبوون بە ئانافیلاکسی سەبارەت بە دەرمانەکانی دەرزیلێدان و پێوەدانی جڕوجانەوەرەکان دان. <ref name=World11/><ref name=CEA11/> لێکۆڵینەوەیەک لەسەر مناڵانی تووشبوو بە ئانافیلاکسی نیشان دەدا کە ٦٠%ی ئەوان پێشینەی نەخۆشییەکانی ئاتۆپیک¬یان هەبووە. زۆرتر لە ٩٠%ی مناڵان کە بەهۆی تووشبوون بە ئانافیلاکسی گیانیان لەدەست داوە تووشی تەنگە نەفەسی ببوون. <ref name=CEA11/> ئەو کەسانەی کە زۆترت لە ڕادە بەدەر تووشی شێواوی بەدیهاتوو لە مەست سێل لەناو شانەکانی خۆیانن(ماستۆسیتۆز)یان مەست سێلی زۆرتریان هەیە، لە مەترسی زۆرتردان. <ref name=World11/><ref name=CEA11/> هەرچی کاتی نێوان ئاخرین پەیوەندی لەگەڵ هۆیەکانی تووشبوون بە کاردانەوە زۆرتر بێ، مەترسی کاردانەوەیەکی نوێ کەمتر دەبێ. <ref name=Rosen2010/>
 
==میکانیزم==
 
ئانافیلاکسی کاردانەوەیەکی بەهێزی حەساسیەتهێنەرە (allergic) کە لەناکاو دەستپێدەکات و زۆریەک لە بەشەکانی لەش دادەگرێ. . <ref name=Tint10/><ref name=Khan11>{{cite journal|last=Khan|first=BQ|coauthors=Kemp, SF|title=Pathophysiology of anaphylaxis.|journal=Current opinion in allergy and clinical immunology|date=2011 Aug|volume=11|issue=4|pages=319–25|pmid=21659865}}</ref> هۆیەکەشی تەشەنەی پەیوەندیدەرەکانی ئیلتیهابی و سیتۆکاینەکان ناو مەست سێلەکان و بازووفیلەکانە. تەشەنەی ئەوان بە هۆی کاردانەوەیەکی سیستەمی بەرگرییە، بەڵام بە خەسارگەیاندن بەم خانانەش بەدی دێ کە تایبەتە بە وڵامی سڵامەتی نییە. .<ref name=Khan11/>
 
Line 115 ⟶ 73:
کاتێک کە هۆی بەدیهاتنی ئانافیلاکسی وڵامێکی سڵامەتییە، ئیمێنۆگلۆبینی E (IgE)پەیوەند دەدرێ بە مادەی دەرەکی کە بۆتە هۆی دەستپێکردنی کاردانەوە(دەرمانی لەش پارێز). تێکەڵاوی پەیوەندی IgE لەگەڵ دەرمانی لەش پارێز، وەرگرەکانی FcεRI لەسەر مەست سێلەکان و بازوفیلەکان چالاک دەکا . مەست سێلەکان و بازوفیلەکان بە تەشەنەکردنی پەیوەنددەرەکانی ئیلتیهاب وەکوو هیستامین لە خۆیان کاردانەوە نیشان دەدەن. ئەم پەیوەنددەرانە گرژبوونەوەی ماسولەکانی تەختی برونێش زۆرتر دەکەن و دەبنە هۆی فراوانتر بوونی دەمارەکانی خوێن(وەدرەنگ کەوتنی خوێنی شادەمار)، تەشەنەی شلە لە دەمارەکانی خوێندا زۆرتر دەبێ، و کاریگەری ماسولەکانی دڵ کەم دەکاتەوە. .<ref name=Rosen2010/><ref
name=Khan11/> هەروەها کاردانەوەیەکی سڵامەت ناسی هەیە کە تیبەت بە IgE نییە،بەڵام دیار نییە کە ئەم کاردانەوەیە لە مرۆڤدا پێش دێ یان نا. <ref name=Khan11/>
 
 
 
 
== ناسڵامەت ناسی ==
 
کاتێک کە بەهۆی وڵامێکی سڵامەتی نییە، کاردانەوەی بەدیهاتوو لەم هۆیانە کە ڕاستەوخۆ خەساردەگەیێنە مەست سێلەکان و بازوفیلەکان و دەبنە هۆی ئازادکردنی هیستامین و مادەکانی تر کە بە گشتی لەگەڵ کاردانەوەیەکی حەساسیەت هێنەر(allergic) هاوڕێن(دەگەرانۆلاسیۆن) ). <!-- <ref name=Khan11/> --> ئەو هۆیانەی کە دەتوانێ بەم خانانە خەسار بگەیێنێ، بریتیە لە کۆنتراست هێنەر بۆ تیشکی ئیکسو مادە بێهۆشکەرەکان(ئێپیۆئیدەکان) ، پلەی گەرمی)گەر یان سارد) و لەرزینە. <ref name=APLS07/><ref name=Khan11/>