Komkujiya Helebceyê 1988: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
BKurteya guhartinê tine
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
B ???
Rêz 1:
{{Çavlêgerandin}}
{{Ne ensîklopedîk}}
{{Gotara bê çavkanî}}
 
[[Wêne:Chemical weapons Halabja Iraq March 1988.jpg|thumb|Qurbanin bombeyên kîmyawî li Helebceyê di sala 1988'an de]]
[[Wêne:Halabjamonumentet - har.JPG|thumb|Yadgeha qurbanên bombeyên kîmyawî li Helebceyê]]
 
'''Komkujiya Helebceyê''' bûyerek e ku di [[16'ê adarê|16'ê Adara]] [[1988]]'an de çêbû dema balafirên şer yên artêşa [[Îraq]]ê [[bombeyên kîmyawî]] barandine ser bajarê [[Helebce]]yê. Di nava çend saetan de li Helebce û derdora wê bi hezaran kurd mirin û bi 10 hezaran kurd jî seqet man. Di nava kurdan û rayagiştî de bi navê "enfal" jî tê bi navkirin. Enfal navê komkujiyeke (tevkujiyeke) li Başûrê Kurdistanê ji aliyê sazûmaniya [[Baas]] ve hatiye pêk anîn e. Navê xwe ji ayeta Quranê ya ''Enfalê'' digire
 
Raya giştî ya cîhanê, ji komkujiyê piştî çend rojan agahdar bû. Rojnemevan [[Remezan Ozturk]] piştî komkujiyê çû Helebceyê û wêneyên ku li Helebceyê kişandibûn, bi weşandina wan cîhan agahdar kir. Di wêneyekê de kesekî bi navê Elî Hawar zarokekî xwe yê yek mehî ku hê nav jî lê nehatibû kirin, bi awayekî hembêzkirî û dev vekirî, jiyana xwe ji dest dabûn. Wêneyê mijara gotinê, piştî ku di rojnameyan de hate weşandin, bû sembola '''komkujiya Helebceyê'''. Îro jî dema ku qala komkujiya Helebceyê tê kirin, Elî Hawar û zarokê wî yê yek mehî tê ber çavên mirov.
Line 15 ⟶ 17:
 
==Dîrok==
Deme ku mirov li dîroka [[kurd]]an dimeyîzenê, mirov pir êşeke mazin dibîne. Emê di vir de wê êşe hemûkî neyênine ser ziman. Em bi sere kirinên ku li hevberê kurd ji sedsala 20'an pêdepê de bênine ser ziman ji wir pêdepê de çawa hata demedema Helebceyê emê bênin ser ziman. Ji ber ku Helebce, qirkirinaka etnîkî ya sedsala 20'an weke ya ermenî û cihuyan, yeke herî mazin ae. Helebce, ji ber ku bû, sembola komkujiyên li ser wî gelê ku li Helebceyê hate kuştin. Bûye sembola ser serê kurdan.
 
===Dema 1'ê===
Yên ku ew komkujikomkujî jînkirina kurdinkurd in. Deme ku mirov li dîrokê dimeyîzenê, dîrokeke pir bi êş mirov dibîne. Eme bi wê dîrokê re bêne ser ziman.
 
Di sedsala 20'an di destpêka wê de, pêşketinên ku derketina hole, ku mirov dokumeke wê derdixie, mirov hinek sedemên bûna helepçê ji dibîne. Di serê sadsala 20 de li hêla cihanê li ser derî mirov karê bêje ku serekî dest hilhatdariyê û cînî hebû. JI sedsala 19'an weke mîrete, sedsala 20'an gelek pirsgirêkên civakî û sîstemî hildan. Ew pirgirêk, deme ku hewldanên şerên cînî re dibîne yek, êdî sadsala 20 dibe bitimî demeke tevlihevbûnan.
 
Kurd, di vê demê de di welatê de di nav xwe bi pir pirgirêkan jîn dibûn. Hingî [[Kurdistan]] dibin destê ne hêzeke de di bin destê pir hêzan de bû. Haya sadsalasedsala 20'an, destpêka wê, kurdistanKurdistan di bindest [[Osmaniyanosmaniyan]] de bû. Lê di destpêka sadsalasedsala 20'an de, ew ji hin bi hin ji aliyê hêze ve bidest halandinêhelandinê dike.
 
Ev helandin ji du sedemenasedeman pêk têt. SedemeSedema pêş, ewê ku di wê demê de dem hinekî guharî ya û wê ew guharandin bitimî fahm nekirya û nikarê xwe li gor demê birêxistin bike. SedemeSedema din ji her weha ewê ku li rojava pêşketineke mazin bi hêze [http://ku.wikipedia.org/wiki/Bir%C3%AEtaniya Birîtanî],[http://ku.wikipedia.org/wiki/Fransa Fransizi], û hin bi hin bi [http://ku.wikipedia.org/wiki/R%C3%BBsya Rûs] û [http://ku.wikipedia.org/wiki/Almanya Almanya] re ji dibe. Almanya ji deme [http://ku.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%BBsya Prusya] buhurtina demedema Almanya, pir bi êş di buhurêne. Hinek di wê demê de yên bi fransaFransa û hinekî hêzên din yên [http://ku.wikipedia.org/wiki/Ewropa Ewropa] re wê dibe rewşeke nû de. hê ji li ser xwe ya. Ew dixweze ku were rojhilat û li wir bihêzên weke Osmaniosmani re serwerbûna xwe li herême çêke. BIBi vê yekê ev herdû hêz bi hev re êdî dikin gavên xwe bi avêjên. Fransa ji, ji demedema [[NapolyonNapoléon]] ve bûyabûye hêzeke mazin. Li herêmê de bi hêz e. Li herêmê ji ku [[Rojava rojhilatêRojhilatê kurdistanêKurdistanê]] ji di nav de Jiji hinekî herêmên ber [http://ku.wikipedia.org/wiki/Misir Misrê] haya ku digihê [http://ku.wikipedia.org/wiki/S%C3%BBr%C3%AE Sûrî] di bin destê wê de ya. BIBi wê herêma Sûrî re ya dibin destê wê de ev qata kurdistanê ji di nav de ya. [http://ku.wikipedia.org/wiki/Libnan Libnan] ji di nav de ya. Li ser herêmê bi hêzê.
 
Hêzên Brîtanî ji, ku [http://ku.wikipedia.org/wiki/Ba%C5%9F%C3%BBr%C3%AA_Kurdistan%C3%AA Başûrê Kurdistanê] ji di nav de li ser ew herême ku wê di wê de bi nav kir û "''Îraq"'' û iro ji weke welatekî ku navê [http://ku.wikipedia.org/wiki/Iraq Îrak] e, serdest bû. Di wê demê de, li Kurdistanê, axlabe ji li wê herêmê [http://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C3%AAx_Mehm%C3%BBd%C3%AA_Berzenc%C3%AE Şêx MahmudêMehmûdê Berzencî] hebû. Weke "King of The Kurdistan"[[Keyê Kurdistanê]] ji dihata bi navkirin û naskirin. Li wê herêmê ew serdest bû. Bi dehhezaran ji hêze wî hebû. Di serî de Îngiliziîngilizi yaniyanî hêzên Birîtanê, pêre levhatinakê dikin ku wê ew li wir ser bin, "lê ew herêm Kurdistanê, û wê, (kurdistan)êKurdistanê nasbikin.Ingiliziî Îngilîzî li wê herêmê, zanibûn ku pir dewlemendî hene. Li Başûre kurdistanêKurdistanê Petrolpetrol hê hingîhatibû zanin ku heya. Ingiliziyan ji xwestibû ku li ser wê serwer bin.
 
Bi vê yekê, di serî de bi şêx MahmudMehmûd berzencîBerzencî re levhatinak çêkirin ku wê "rêveberîyeke kurdistanî hebe. Li ser vê yekê li hev kirin. Bi wê levkirinê, ew li wir ji man. Lê Ingiliziyan de dixwestin ku haya ku herêm digihê [[herême Şat-ul arab]]ê serweriya xwe mayinda bikin. Bi vê yekê re [[bahra Hurmuz]] ji di bin awlakariyan de dima.Lê ku welatî ku weke ku iro haya, Îraq û weke ku iro sînorê wê di kuderê ve diçin ku hatibana ava kirin. Ev yeke Hizreke wan bû. Ingliziyan ew Îraqa ku di dixwestin, xwestin ku sinorê wilo deynin, ku wan herênên din ji yên ku wan kifş kiribûn ji wir, bi rê ve bibin.
 
Li gor wan, ku her weha ÎrakakÎraqak hatibana ava kirin, wê di paşarojê de ji "wê ew li wir hiştibana".Wan ji ev îraqa iro ku sinorê wê hatiya kifşkirin, avakirin. Di wê demê de Ji [[arab]]an melikek bi navê [[Feysal]] anîn û xwestin ku dênin ser serê wê, ku Kurdistanê, ew qata wê ji di nav de. Kurd, hişt li dijî vê yekê rabûn. Ji ber ku ev yek ne li for jiyana wan û kevneşopiya wan bû. Deme ku wilo hata ser serê wan, êdî Di bin serektiya Şêx Mahmud Berzencî de Kurdan li ber Ingilizan serî rakir û li berxwedan û şerekî mazin di nav wan de bû. Kurd, deme ku li hevberê wan rabûn, êdî şer di nav wan de qawimi. Ingilizan ji gotin ku madam ku ew ew li ber me rabûn, "emê di bin rêveberiya araban de wan bicih bikin" û kirin ji. Lê kurdan ev yek erê ne kir. Li ber vê yekê rabûn. Li ber vê, pir serhildan ji bûn, yên kurdan. hemû serhildanên kurdan ji bi komkujiyên mazin hatina tafisandin. HEp dixwestin ku kurd, rêveberiya wan erê bikin. Lê kurdan erê ne dikir.
 
===Dema 2'yan===
Di wê demê û piştre de, Sovyet ji ava bûbû û hin bi hin ji mazin û bilind dibû. Ji bo ku li ber vê ji bê sekinandina rojava, ji ber ku di nav wê de welatê sosyalist dernekevin tetbir dihilda û li derve ji, herêmên weke herêmên rojihilat ji bi vê ve girêdayî hin tetbirên xwe dihildan. Bi vê yekê ku Ew Îraqa ku avakiribûn ji di nav ve de [[Kembera Şîn]] ku ji [[Welatên Îslam]] pêk dihat çêkirin. Ve yekê ji bandûra xwe hin bi hin li kurdan kir. Kurd, di wê demê de di rewşeke pir zor de bûn. Li [http://ku.wikipedia.org/wiki/Bakurê_Kurdistanê Bakûrê Kurdistanê] ji, ew herêma kurdistanê yan ku di deme osmaniyan de di bin destê wan de bû û piştre deme ku osmani têk çû û li cihê [http://ku.wikipedia.org/wiki/Komara_Tirkiy%C3%AA Komara Tirk] hata demazirandin ji, ser hildanên kurdan hebûn. Di wê demê de li ber çavên Dinyê hemûkî Tirkan milyon û nîv bêhtir [http://ku.wikipedia.org/wiki/Ermen%C3%AE Ermenî] qirkirin. Bi wan re ji bi sed hezaran kurd kuştin. Lê ti bertek ji ti hêze ne hat. Hêzn mazin yên di wê demê de ketibûbûna ber hevdû de yên weke [http://ku.wikipedia.org/wiki/Yek%C3%AEtiya_Komar%C3%AAn_Sovyet_%C3%AAn_Sosyal%C3%AEst Yekîtiya Sovyet] û [http://ku.wikipedia.org/wiki/Amerîka Amerîka] ji ti bertek ne dan. Vajî wê, herdû hêzan ji bo ku wî welatî li cem xwe bibiin, ev komkuji ne anîn rojava xwe ji.
 
Piştî ku ev hata serê ermaniyan piştre li kurdan vegerahndin bû. Komara tirk di sala 1023an de hata ava kirin. Di serî de weke ku wan di [[Konfaransa Lozanê]] de ji anîbû ser ziman, wê bûbana komara kurd û tirk. Lê piştî paxt hata mohrkirin êdî ev gotinên ku gotibûn, hemû ji hatina ji bîr kirin.PIştî serpêatiya ermenî û kurdan, kurdên ku sax mabûn ji serî hildan û raparîn kirin. serhildana [http://ku.wikipedia.org/wiki/Sey%C3%AEd_Riza Şêd Riza] û ya [http://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C3%AAx_Se%C3%AEd Şêx Saîd] yên herî ku deng vedan bûn.Lê ew ji bi alikariya hêzên firansî yên ku li ser herême sûrî û wê qatê kurdistanê serdest bûn tekbirin.Piştî wan têkçûnan rewşeke nû ji bo kurdan dest pê kir.
Line 75 ⟶ 77:
 
==Li ber qirkirinê Helepçê de tirkî, Îran û Sûrî==
Tirk, Îran û Sûrî, li cem sadam bûn. Heya wan ji komKujiya helepçe hebû. JI piştî ku şerê duyemîn yê li îrakê bû, hingî, wezîrê karê derve yê tirkî ku Îro Serokkomara, [[Abdullah Gul]] Gotibû ku "xaber dana me û gotine me, bi me re bi kurdan bikin me erê ne kir". kirnên wan yê piştre didina nîşandin ku ew ji bi wan re bûn.
 
heya tirkî ji hebû. Roje ku komkujiya Helepçê bû, piştî wê rojê bi du rojan piştre konfaransfa "Konfransa welatên Îslam" ku navê wê yê kin IKO ya bû, û hingî, tirkî bi serokkomar tevlî bûbû. Hingî ti welatekî [[Misilman]] ev komkujiya li hevberê kurdan ne hilda rojava xwe. Sûrî haya wê rojê di hin qadan de alikariyên ku kurdên di bin desthilatdariya wê de ne ji xwestin ku bikin, lê wê hewldanên astagbûnê derxistin.
Line 108 ⟶ 110:
Tirkiye, Îran û sûrî li ber vê yekê di sekinîn. JI ber ku ew ji iro li ber kurdan bi heman Nêzîkatiyê ne. Li tirkî tenê Ji sala 1986 pêde haya 1999an, ser 60 hezar kurd hatiya kuştin û ser 40 hezar kurdî re ji hatiya windakirin û nêzkîkî 20 hezar nivîskar û rojnemavan û mirovên ku navdar yên kurd ji aliyê tirkî ve hatina kuştin. Ku ev komkujî naskirin bê kirin, êdî ne [[Tirkiye]], ne ji [[Îran]] û ne ji [[Sûrî]] wê nikaribin rehet û weke berê kurdan bikujin. Ji ber vê yekê, ji bo kuştina kurdan bê sekinandin li ser vê yekê pir divêt ku bê sekinandin û tê sekinandin ji.
 
==Piştî komkujiyê, şerê ÎrakêÎraqê yê duyemîn==
Piştî ku komkujiyê şerê Îrakê yê duyemînduyem dest pê kir û bidawi bû. Di wê demê de ji pir mirovê kurd ji ber ku li kurditya xwe xwedi derketin hatina kuştin. Gelek ji wan, bi sedeme ku alikarî dana hêzên Amerika hatina kuştin. Ji xwe ji ber vê yekê, [[Kurdkurd]] li herêmê bûna armanc.
 
Kurdan. li hêzn herêmê baweriya wan nîne. Ji ber vê yekê, pir baweriya xwe bi hêzên Amerika Anîn. Ji ber ku piştî ew hatina Îrakê, li wir wan rêveberiya xwe avakirin.JI vê avakriinê [[Tirkiye]], [[Îran]] û [[Sûrî]] ji pir ne rehet bûn. PIştî şerê Îrakê yê duyemîn, di bin navê "li berxwadanan" de hêzne Îrakî yên ku Hêzên Amerîkî ji dikujin û bomba ji di paqênin ji aliy [[Tirkiye]], [[Îran]] û [[Sûrî]] ve hatina demazirandin. Wan li başûre kurdistanê ji pir bomba dana paqandin. Amerika ku heya wê ji van hêzên ku tirkiye, Îran û Sûrî avakiribe ji, weke ku heya wê ne be tevgereha.
Line 122 ⟶ 124:
== Binêre jî ==
* [[Enfal]]
 
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
 
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat|Halabja chemical attack}}
* [http://www.kurdistan-news.net/index.php?option=com_content&view=article&id=5344:jenosida-helebce&catid=42:niviskar&Itemid=56 jenosidaGotareke helebçêli ser jenosîda Helebceyê]
* [http://www.halabja.de.vu Halabja]
* [http://www.kurdistan-news.net/index.php?option=com_content&view=article&id=5344:jenosida-helebce&catid=42:niviskar&Itemid=56 jenosida helebçê]