Komkujiya Helebceyê 1988: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Addbot (gotûbêj | beşdarî)
B Bot: 20 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser Wikidatayê ne, jê bibe
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
BKurteya guhartinê tine
Rêz 1:
{{Çavlêgerandin}}
[[Wêne:Chemical weapons Halabja Iraq March 1988.jpg|thumb|300px|Qurbanin bombeyên kîmyawî li Helebceyê di sala 1988-an de]]
{{Ne ensîklopedîk}}
[[Wêne:Chemical weapons Halabja Iraq March 1988.jpg|thumb|300px|Qurbanin bombeyên kîmyawî li Helebceyê di sala 1988-'an de]]
Di'''Komkujiya Helebceyê''' bûyereke hov e ku di [[16'ê adarê|16'ê Adara]] [[1988]]'an de çêbû dema balafirên şer yên artêşa [[Îraq]]ê [[bombeyên kîmyawî]] barandin ser bajarê [[Helebce]]yê. Di nava çend saetan de li Helebce û derdora wê bi hezaran kurd mirin û bi 10 hezaran kurd jî seqet man. Di nava kurdan û rayagiştî de bi navê "anfalenfal" jî tê bi navkirin. Enfal navê komkujiyeke (tevkujiyeke) li Başûrê Kurdistanê ji aliyê sazûmaniya Baas ve hatiye pêk anîn e. Navê xwe ji ayeta Quranê ya El-''Enfalê'' digire
 
Raya Giştîgiştî ya Cîhanêcîhanê, ji komkujiyê piştî çend rojan agahdar bû. Rojnemevan [[Remezan Ozturk]] piştî komkujiyê çû Helebceyê û wêneyên ku li Helebceyê kişandibûn, bi weşandina wan cîhan agahdar kir. Di wêneyekê de kesekî bi navê Elî Hawar zarokekî xwe yê yek mehî ku hê nav jî lê nehatibû kirin, bi awayekî hembêzkirî û dev vekirî, jiyana xwe ji dest dabûn. Wêneyê mijara gotinê, piştî ku di rojnameyan de hate weşandin, bû sembola '''komkujiya Helebceyê'''. Îro jî dema ku qala komkujiya Helebceyê tê kirin, Elî Hawar û zarokê wî yê yek mehî tê ber çavên mirov.
Di [[16'ê adarê|16'ê Adara]] [[1988]]'an de balafirên şer yên artêşa [[Îraq]]ê [[bombeyên kîmyawî]] barandin ser bajarê [[Helebce]]yê. Di nava çend saetan de li Helebce û derdora wê bi hezaran kurd mirin û bi 10 hezaran kurd jî seqet man. Di nava kurdan û rayagiştî de bi navê "anfal" jî tê bi navkirin. Enfal navê komkujiyeke (tevkujiyeke) li Başûrê Kurdistanê ji aliyê sazûmaniya Baas ve hatiye pêk anîn e. Navê xwe ji ayeta Quranê ya El-Enfalê digire
 
Raya Giştî ya Cîhanê, ji komkujiyê piştî çend rojan agahdar bû. Rojnemevan [[Remezan Ozturk]] piştî komkujiyê çû Helebceyê û wêneyên ku li Helebceyê kişandibûn, bi weşandina wan cîhan agahdar kir. Di wêneyekê de kesekî bi navê Elî Hawar zarokekî xwe yê yek mehî ku hê nav jî lê nehatibû kirin, bi awayekî hembêzkirî û dev vekirî, jiyana xwe ji dest dabûn. Wêneyê mijara gotinê, piştî ku di rojnameyan de hate weşandin, bû sembola '''komkujiya Helebceyê'''. Îro jî dema ku qala komkujiya Helebceyê tê kirin, Elî Hawar û zarokê wî yê yek mehî tê ber çavên mirov.
 
Bandora bombeyên kîmyewî tenê bi mirina pênc hezar kurdan û seqet mayîna bi deh hezaran ve bi sînor nema, bandora bombeyên kîmyawî hê jî li bajêr didome.
 
Li gorî daneyên [[Neteweyên Yekbûyî]], ji bo bombeyên kîmyawî li Helebce û derdora wê di navbera salên 1991 û 1994'an de nexweşiya [[qanserpenceşêr]]ê ji sedî 800 zêde dibû. Herwiha ji ber bombeyên kîmyawî nexweşiyên jinan çar qat zêde bûn û bi hezaran kes jî bi nexweşiyên [[qiriq]], [[kezeb]], [[poz]] û [[çav]]an ve rû bi rû man. Bi hezaran kesan jî çavên xwe wenda kirin. Li gorî agahiyan, hê jî bandora bombeyên kîmyawî, zarokên nû tên cîhanê tehdîd dike.
 
Ji berpirsyarên sereke yên komkujiya herî bi xwîn a dîroka nêz [[Sedam Huseyn]] û [[Elî Hesen Ebdelmecîd]] ê bi navê kodkodê "[[Eliyê Kîmyawî]]" libûn. girtîgehanHerdu lihatine bendagirtin rojaû darizandinêhikûmeta ne.Îraqê siza belêdarvekirinê li neser diyarewan sepand. kengîSedam derkevinHuseyn pêşberîdi dadgehan.30'ê Gelêkanûna kurdbiçûk ûa bi2006'an taybetîde hat gelêbidarvekirin Helebceyêû liEliyê bendêKîmyawî ye jidi [[Sedam25'ê Huseyn]]kanûna ûmezin [[Elîa Hesen Ebdelmecîd]]2010'an hesabde werehat pirsîndaleqandin.
 
==Dîrok==
Deme ku mirov li dîroka [[kurd]]an dimeyîzenê, mirov pir êşeke mazin dibîne. Emê di vir de wê êşe hemûkî neyênine ser ziman.Em bi sere kirinên ku li hevberê kurd ji sadsalasedsala 20.'an pêde bênine ser ziman ji wir pêde çawa hata deme helepçêHelebceyê emê bênin ser ziman. Ji ber ku helepçêHelebce, qirkirinaka etnîkî ya sadsalasedsala 20'an weke ya Ermênîermenî û Cihuyancihuyan, yeke herî mazinamazin a. HelepçeHelebce, ji ber ku bû, sembola komkujiyên li ser wî gelê ku dili helepçêHelebceyê dehate hata kuştinakuştin. BûyaBûye bembolasembola ser serê kurdan.
 
==dem 1.==
===Dema 1'ê===
Yên ku ew komkuji jînkirina kurdin. Deme ku mirov li dîrokê dimeyîzenê, dîrokeke pir bi êş mirov dibîne. Eme bi wê dîrokê re bêne ser ziman.
 
Di sadsalasedsala 20.'an di destpêka wê de, pêşketinên ku derketina hole, ku mirov dokumeke wê derdixie, mirov hinek sedemên bûna helepçê ji dibîne. Di serê sadsala 20 de li hêla cihanê li ser derî mirov karê bêje ku serekî dest hilhatdariyê û cînî hebû. JI sadsaalasedsala 19.'an weke mîrete, salsasalasedsala 20'an gelek pirgirêkênpirsgirêkên civakî û sistemîsîstemî hildan. Ew pirgirêk, deme ku hewldanên şerên cînî re dibîne yek, êdî sadsala 20 dibe bitimî demeke tevlihevbûnan.
 
Kurd, di vê demê de di welatê de di nav xwe bi pir pirgirêkan jîn dibûn. Hingî [[Kurdistan]] dibin destê ne hêzeke de di bin destê pir hêzan de bû. Haya sadsala 20, destpêka wê, kurdistan di bindest [[Osmaniyan]] de bû. Lê di destpêka sadsala 20 de, ew ji hin bi hin ji aliyê hêze ve bidest halandinê dike.
 
Ev helandin ji du sedemena pêk têt. Sedeme pêş, ewê ku di wê demê de dem hinekî guharî ya û wê ew guharandin bitimî fahm nekirya û nikarê xwe li gor demê birêxistin bike. Sedeme din ji her weha ewê ku li rojava pêşketineke mazin bi hêze [http://ku.wikipedia.org/wiki/Bir%C3%AEtaniya Birîtanî],[http://ku.wikipedia.org/wiki/Fransa Fransizi], û hin bi hin bi [http://ku.wikipedia.org/wiki/R%C3%BBsya Rûs] û [http://ku.wikipedia.org/wiki/Almanya Almanya] re ji dibe. Almanya ji deme [http://ku.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%BBsya Prusya] buhurtina deme Almanya, pir bi êş di buhurêne.Hinek di wê demê de yên bi fransa û hinekî hêzên din yên [http://ku.wikipedia.org/wiki/Ewropa Ewropa] re wê dibe rewşeke nû de.LÊ hê ji li ser xwe ya. Ew dixweze ku were rojhilat û li wir bihêzên weke Osmani re serwerbûna xwe li herême çêke. BI vê yekê ev herdû hêz bi hev re êdî dikin gavên xwe bi avêjên.Fransa ji, ji deme [[Napolyon]] ve bûya hêzeke mazin. Li herêmê de bi hêz e. Li herêmê ji ku [[Rojava rojhilatê kurdistanê]] ji di nav de Ji hinekî herêmên ber [http://ku.wikipedia.org/wiki/Misir Misrê] haya ku digihê [http://ku.wikipedia.org/wiki/S%C3%BBr%C3%AE Sûrî] di bin destê wê de ya. BI wê herêma Sûrî re ya dibin destê wê de ev qata kurdistanê ji di nav de ya. [http://ku.wikipedia.org/wiki/Libnan Libnan] ji di nav de ya. Li ser herêmê bi hêzê.
Line 28 ⟶ 30:
Li gor wan, ku her weha Îrakak hatibana ava kirin, wê di paşarojê de ji "wê ew li wir hiştibana".Wan ji ev îraqa iro ku sinorê wê hatiya kifşkirin, avakirin. Di wê demê de Ji [[arab]]an melikek bi navê [[Feysal]] anîn û xwestin ku dênin ser serê wê, ku Kurdistanê, ew qata wê ji di nav de.Kurd, hişt li dijî vê yekê rabûn. Ji ber ku ev yek ne li for jiyana wan û kevneşopiya wan bû. Deme ku wilo hata ser serê wan, êdî Di bin serektiya Şêx Mahmud Berzencî de Kurdan li ber Ingilizan serî rakir û li berxwedan û şerekî mazin di nav wan de bû. Kurd, deme ku li hevberê wan rabûn, êdî şer di nav wan de qawimi. Ingilizan ji gotin ku madam ku ew ew li ber me rabûn, "emê di bin rêveberiya araban de wan bicih bikin" û kirin ji. Lê kurdan ev yek erê ne kir. Li ber vê yekê rabûn. Li ber vê, pir serhildan ji bûn, yên kurdan. hemû serhildanên kurdan ji bi komkujiyên mazin hatina tafisandin. HEp dixwestin ku kurd, rêveberiya wan erê bikin. Lê kurdan erê ne dikir.
 
==dem=Dema 2.'yan===
Di wê demê û piştre de, Sovyet ji ava bûbû û hin bi hin ji mazin û bilind dibû. Ji bo ku li ber vê ji bê sekinandina rojava, ji ber ku di nav wê de welatê sosyalist dernekevin tetbir dihilda û li derve ji, herêmên weke herêmên rojihilat ji bi vê ve girêdayî hin tetbirên xwe dihildan.Bi vê yekê ku Ew Îraqa ku avakiribûn ji di nav ve de [[Kembera Şîn]] ku ji [[Welatên Îslam]] pêk dihat çêkirin. Ve yekê ji bandûra xwe hin bi hin li kurdan kir. Kurd, di wê demê de di rewşeke pir zor de bûn. Li [http://ku.wikipedia.org/wiki/Bakurê_Kurdistanê Bakûrê Kurdistanê] ji, ew herêma kurdistanê yan ku di deme osmaniyan de di bin destê wan de bû û piştre deme ku osmani têk çû û li cihê [http://ku.wikipedia.org/wiki/Komara_Tirkiy%C3%AA Komara Tirk] hata demazirandin ji, ser hildanên kurdan hebûn. Di wê demê de li ber çavên Dinyê hemûkî Tirkan milyon û nîv bêhtir [http://ku.wikipedia.org/wiki/Ermen%C3%AE Ermenî] qirkirin. Bi wan re ji bi sed hezaran kurd kuştin. Lê ti bertek ji ti hêze ne hat. Hêzn mazin yên di wê demê de ketibûbûna ber hevdû de yên weke [http://ku.wikipedia.org/wiki/Yek%C3%AEtiya_Komar%C3%AAn_Sovyet_%C3%AAn_Sosyal%C3%AEst Yekîtiya Sovyet] û [http://ku.wikipedia.org/wiki/Amerîka Amerîka] ji ti bertek ne dan. Vajî wê, herdû hêzan ji bo ku wî welatî li cem xwe bibiin, ev komkuji ne anîn rojava xwe ji.
 
PIştîPiştî ku ev hata serê ermaniyan piştre li kurdan vegerahndin bû. Komara tirk di sala 1023an de hata ava kirin. Di serî de weke ku wan di [[Konfaransa Lozanê]] de ji anîbû ser ziman, wê bûbana komara kurd û tirk. Lê piştî paxt hata mohrkirin êdî ev gotinên ku gotibûn, hemû ji hatina ji bîr kirin.PIştî serpêatiya ermenî û kurdan, kurdên ku sax mabûn ji serî hildan û raparîn kirin. serhildana [http://ku.wikipedia.org/wiki/Sey%C3%AEd_Riza Şêd Riza] û ya [http://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C3%AAx_Se%C3%AEd Şêx Saîd] yên herî ku deng vedan bûn.Lê ew ji bi alikariya hêzên firansî yên ku li ser herême sûrî û wê qatê kurdistanê serdest bûn tekbirin.Piştî wan têkçûnan rewşeke nû ji bo kurdan dest pê kir.
 
Piştre çûna li ser kurdan berdewam kir ji aliyê komara tirk ve. Gelek kurd hatina kuştin. Ji 1923an de haya 1938an de bi sehezaran kurd ji aliyê komara tirk ve hatina kştin. Di sala 1938an de [[Komkujiya Dersimê]] hata kirin. PIştre weke demekî bêdengbûn bû. Haya sala 1960an de û piştre de.
Line 37 ⟶ 39:
LÊ başûre kurdistanê de heman rewş hebû. Çend ser hildan bûbûn hatibûbûna tefisandin. Kuştin gelek bûbûn. Serdestiya araban piştî Ingilizan ser serê kurdan ava bûbû. Qatan kurdstan ji di nav sînore [http://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Eran Îran] de ji hatibş hiştin. Bi vê yeê hatibû zan kiirn ku wê kurd, bi vê qatbûnê êdî wî hêze wan nemêne û wê êdî nikaribin li ber wan serî hildin û wê mesele bi vê halî çareser bibe.Lê wilo ne bû. Kurdên ku di nav sinorê Îranê de hatina hiştin ji di wî qatê kurdistnaê de serî di hildan.Li wir ji haya sala 10943 wan gelek serî hildan bûn. Lê ew ji hatina tafisandin.
 
==dem=Dema 3.'yan===
Di wê demê de sovyet ji bo ku wê kembera Şîn bi şikêne, kete nav axa kurdistanê ya di nav sînorê Îranê de hatî hiştin. Li wir ji, wî xwest ku welatî kurd ava kê û ew welat ji nêzîkî wê bê û li herêmê wê politikaya kembera şîn bi şikênin.
 
Yekîtiya Sovyet kete wê qata Kurdistanê de û di sala 1943an de komaraka kurd wê li wê qataka kurdistanê bi navê [[komara Mehabad]] demazirand. Vê komara kurd weke 13 Mihan li ser lingan ma. Piştre bi hinek pataxên ku sovyetê bi rojva re û Îran û Tirkî re kirin, ji herême hêzên xwe vekişandin û piştre Îranê de hêzên xwe şandina ser [[Komara Kurdistanê ya Mehabadê|Komara kurd]] û ew da ardê û bi serokê wê [http://ku.wikipedia.org/wiki/Qaz%C3%AE_Mihemed Qazî Mihammed] re bi dehan rêveber û bi hezaran mirov girtin û bi darve kirin.Komara Mehabad. hinekî girîng bû. Ew sinorê wê yên ku di serî de ji aliyê rûsan ve hatibû kifşkirin. Herêma başûre kurdistanê ji di nav de bû. Bi vê yekê, [[Rûsya]] Îraq ji di de ardê. Bi vê plana Rûsya Kembera Şîn diket. Lê bi levhatinan de rûsya paş ve vekişiya. Kurd li vir derbayaka mazin dixun. Piştre wê derbaya mazin di deme sala 197 wan de ku serî hildidin û amerika dibêje wan "li pişt we me" û piştre bi [[paxta Cezeyîrê]] jin dikin. Piştre sovyetê pêndavaka din kir, ji bo ku wê kemberê bide ardê. Hêzên xwe şandin û kira [[Afxanistan]]î de. Lê wê carê, hasabên wê lev derneketin. Pêndava ku pêşî kiribû û ketibû herême kurdistanê de rastbû. Lê ne bira serî. Di nêvî de hişt.
Line 50 ⟶ 52:
Haya deme sala 1985an ev rwş berdewam dike. Di wê demê de kurd bi hêzeke mazin dikin ku rabina ser xwe û xwe bigihênin azadiya xwe. Bi vê yekê serî hildidin.
 
===Gav bi gav çûna ber bi HelepcêHelebceyê ve===
Gav bi gav çûna bi ber bûna Helepçê ve, ya rastî ku mirov gavê wê ya pêşî vekişîna hêzên sovyetê yên ji rojhilatê kurdistanê bêne ser ziman. Divêt ku mirov gava duyemîn ji [[paxta Cezeyîre]] ya di naqabina [[Amerika]] û [[îran]] û [[Tirkiye]] û [[Îrak]]ê de ya. Di wê paxtê de ev hêzên herêmî dixwezin ku piştre kurdan bişikênin û wan bi dest bi hêlin. Vê yekê pêktênin ji. Amarika deste xwe ji ser wan di kişêne. Bi wê tirkî û Îran di xwestin ku ew xwasariya ku Di îrakê de wê bidest xistiban li pêşiya wê bibin astang. JI bo ku di qatên kurdistanê yên di bin destên wan de ji rewşeke wilo ne afirê.
 
SaddamSedam ji Huseyên ji di wê demê de serokê nû bû li Îrakê. Hingî di kongre [[Partiya Baas]]ê de hatibû Hilbijartin. Partiya baas aliyê wê li Îrakê ji weke yê li Sûrî li ser dengên herêmê yên politika di leyist. Xwe nêzîkî Sovyetê didan nîşandin, lê piştgiriya rojava ji digirtin. Piştî paxta Cezeyirê, berpirsiyara ku hêzên herêmê yên weke tirkî û Îranê dabû saddam dabû hîmê wê xwasariyê ji holê rake. Her çend ji sala 1980 pêde di naqabina Îran û Îrakê şer dest pê kiribû û bi hev re şer dikirin ji, di mesele kurdan ya vê xalê de di hizrekê de bûn.
 
Hê ku şerê naqabina Îran û Îrakê bi dawi bû nebû. di cih de saddam berê xwe de Kurdan. Ne hişt ku navbar bikeve naqabina şerkirina wî de. Di serî de wê qirkiirn, weke kuştinên di şer de yên di naqabina Îran û Îrakê de daban nîşandin. Tirkî ji li ser vê yekê bi wan re bû. Ew têkiliyaka wê ya mazin bi wan re hebû.
Line 59 ⟶ 61:
Di serî de ev yek di naqabina [[Tirkiye]], [[Îran]] û [[Îrak]]ê de hatibû plankirin. Wê çawa bikin û çawa hewl bidin hatibû axiftin li ser. Deme ku dem hata [[16 adara 1988]]an de êdî hêzên Îrakê bi dest paqijkirina kurdan kir. Di wê demê de çêkên ku haya wê demê, ew 10 sal bû bi Îranê re di şer de bû bi kar ne anîbû [[çekên kîmyewî]] ji aliyê hêzên îrakê hatina bi kar anîn. Ev çêkên ku bi kar anîn ji, ji [[Hollanda]] hatibûbûn ji îrakê ve. [[Almanya]] ji haya wî kêlîkê hinek çekên wilo tiransferî Îrakê kiribûn.
 
Berî helepçêHelebceyê, di şer de ji xwe, haya wê demê, nêzîkî milyonak kurd weke ku di şer de hatibin kuştin, hatina kuştin. YÊn ku mabûn, êdî hewl didan ku wan [[paqij]] bikin. Bi vê yekê, wê hîmê xwasariya jibo kurdan wêj ji holê rabûbûna.Bi wê rabûnê re ji wê ji bo Îran û tirkî ji wê êdî pirgirkên wilo yên xwasartiyê wî rû nedaban. Her weha dihata hasab kirin. Hêzên Îrakê bi fermana [[Saddam Huseyn]] û ku di nav kurdan weke "Alî Kîmyewî" ji piştre hata [[Alî Hasan El-Mecîd]] yên j malbata saddam huseyn, bidest qirkirina kurdan kir.
 
==Roja HelepçeHelebce û ku du bi azmana ket==
Di wê reojê de rojê bi xweşî dest pê kir. Herkesek diçû kar û barê xwe. Herkesek bi kar û barê xwe ve diçû. Lê roj ku hinekî dî têve çû, êdî ji hewa weke [[Teyrên kalaşan]] Ji azmana firfirok hin bi hin hatin û weke ku hevirdore ji haşarata derman kin, bidest berdana gazê ku rengê sipî lê ku hinekî mirov nêzîk dibû weke ku hinekî tarîbûn di xwe de diveşart bi ser mirovan de berdan.
 
Line 83 ⟶ 85:
Lê ya rastî, ne wilo bû. Wan ji zanibû ku ew komkuji bû. Li wir li başûre kurdistanê û bûbû. Ji ber ku li wir pir sîxurên wan hebûn û herêm di binçav de digirtin. Her di dakika û saniyê de agahî didana nevenda xwe. Tekiliya wan bi partiya baas re xurt ji bû. JI ber ku tevire ji bo kurdan bidan wê tevir tirkan û yê Îraniyan ji li ber wan çêbûbana. Ji br vê yekê wan tevir ne bû Nîşandin. Berî ku komkujiya helepçe bibe, di naqabina [[Îran]], [[Tirkiye]] û [[Îrak]]ê de hevdîtin bûbû û di vir de ji bûna wî komkujiyê hatibû rojeve û heya sovyetê ji wê civîne û nêqaşên wê hebûn.
 
==saziyênSaziyên navnetewî==
Saziyên navnetewî, bi raxnakirinê re man. Zêde wilo ti bertek ne hata nîşandin. Haya berî şerê Îrakê yê yekemîn ji naqabina Hêzên navnetewî û îrakê pir xweş bû. Çûn û hatin ji bû. Zêde wiloti bertek ne hata nîşandin.