Fizîk: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Yekinty (gotûbêj | beşdarî)
MikaelF (gotûbêj | beşdarî)
B Çavkanî/serçavî hewce ye! dîmensiyon --> dîmen = OK? yek dîmenî, sê dîmenî, bi yazdeh dîmenan hwd...
Rêz 1:
{{Gotara bê çavkanî}}
'''Fizîk''' ([[grekî]] ''φυσική, fizîke''fyziké'' „a"a xwezayî“xwezayî") [[zanista siruştî|zanistek siruştî]] ye, ku zagonên bingehînên xwezayî, her tiştên ku [[xweza]] bi wan ve ava buyebûye û bandorgewrînên wan li ser hev lêdikole. Fizîk hem bi gewşîn û helwestên [[bûjen]] û [[zevî (fizîk)|zeviyan]] ve, di dem û cîh de, û hem jî bi avahiya dem û cîh ve dikeve.
Fizîk xwezayê bi awayê jimarî, bi modelên [[siruştzanist|siruştzanistî]], ango teoriyan şîrove dike. Herwiha dikare texmînan li ser gewşînên pergalên tên temaşekirin, bi dest bike. Ji bo vê yekê zimanê [[matematîk|matematîkê]] bikartîne.
 
== Rêbazên Fizîkêfizîkê ==
 
=== Fizîka Ceribandinêceribandinê ===
Wek ji navê wê tê têgihîştin, di navenda fizîka ceribandinê de [[ezmûn]] heye. Bingeha emzûneka fizîkî nirxandina gewşînên pergaleka hatiye amadekirin bi jimaran e. Ev nirxandina jimarî bi [[pîvan|pîvanê]] tê darxistin.
Di pergalên emzûnan de gewşînên dembende (dînamîk) an yên demazad (statîk) tên pîvan.
 
=== Fizîka Teorîkteorîk ===
Erka [[fizîka teorîk]] zivirandina modelên emzûnî, yên fizîka ceribandinê, li ser teroriyên bingehîn ên nas, an li ser [[gumana binhehîn|gumanên bingehîn]] (hipotez), yên herjimareka dengaz-hindiktirîn bi matematîkê ye. Ji wir wê de, ji modelên êdî nas jî rawêj, ên dikarin werin nirxandin, dardixe.
 
=== Fizîka Matematîkîmatematîkî û Fizîkafizîka Bikaranînêbikaranînê ===
[[Fizîka matematîkî]] dikare wek şitleka fizîka teorîk were dîtin. Tenê di bikaranîna modelan de ji hev cihê ne. Fizîka teorîk matematîkê wek zimanê fizîkê bikartîne, a matematîkî ji modelên fizîka teorîk [[pergalên matematîkî]] dardixe.
 
Encamên lêkolînên [[fizîka bikaranînê]] jî di qadên nefizîkî de cîh digrin, wek [[teknîk]], [[elektronîk]].
 
=== Fizîka Kompûterîkompûterî ( Simûlasyonsîmûlasyon) ===
Bi pêşveçûna [[zanista kompûterî]] û, bi wê bende, bi xurtbûna [[pergalên kompûterî]] bikaranîna kompûteran bû rêbazeka girîng a fizîkê. [[Fizîkzanên komputerî]] ne bi tenê [[teorîvan]], ji ber ku ew bi simulasyonan teoriyan diceribînin û ne jî bi tenê [[emzûnvan]] in, ji ber ku ceribandinên wan tenê di xwejimêran de dimeşin.
Di her herêmên fizîkê de [[simûlasyon]] cîhekî pirr mezin digire.
 
== Mijarên Fizîkafizîka Nûjennûjen ==
 
=== Teoriya Relatîvîrelatîvî ===
[[Teoriya Relatîvîrelatîvî]] ji [[Albert Einstein]] (wek ''Albert Aynştayn'' bixwîne) hat avakirin. Têgihîştinek bi bingeh ve nû ji bo dem û cîh anî. Dem û cîh ne tiştên gerdûnî ne. Ji bo her temaşevanek navberên demî û cîhî ji hev cûda tên dadkirin. Sê dîmenziyonên cîh û dem bi hev re dihelin û dibin çar dîmenziyonên "[[cîhdem]]". [[Hêza giraniyê]] ji [[xwarbûna demcîh]] peydah dibe. Sedema xwarbûna demcîh jî hebûna laş û hêz e. Bi dîtina Einstein laş û hêz yek tişt in.
 
=== Çar Hêzênhêzên Bingehînbingehîn ===
* Hêza giraniyê
* Hêza elektro-magnetî
Line 31 ⟶ 32:
* Hêza xurt
 
Armanceka fizîkê ew e, ku formuleke gelerî, ku bikari be ev her çar hêzan di formulekî de yek bike, ([[formula cîhanê]]) were dîtin. Heta niha tenê [[hêza karebar]] û hêza magnetî hatin yekkirin. Her du [[hêzên dendikî]] ( ên atomê ), a jar û a xurt, û a karebar (elektro-magentî) jî di formula "super symetry" de hatine yekkirin. Lê di raya giştî a fizîkzanan de hîn bi tevahî nehatiye pejirandin.
Serêşa herî mezin, di vî warî de, hêza giranî derixe holê. Ji ber ku, li hember hêzên din, hêza giranî zaf nimiz e û di derdora laboratorkî de nikare were pîvan û herwiha yekkirina wê bi hêzên din ve pirr dijwar e. Di "[[teoriya string]]" (string = ta, bend) de, bi taybetî jî "teoriya M" de, tê gotin, ku bûjen ji stringan, ango ta, cêkirî ye. Ev string ji perçên atomî ên nas zaf piçûktir in (10<sup>-35</sup> m) û yek-dimenziyonî dîmenî ne. Teoriya (super-)string gerdûneka 11[[yazdeh]] dîmenziyonandîmenan dipejirîne.
 
Ji ber dijwariya îsbatkirinê ev û hin teoriyên din di raya giştî a fizîkzanan de hîn rûneniştine.