Hindistan: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Wiki13 (gotûbêj | beşdarî)
B Guherandina 89.240.239.31 hat betal kirin, vegerand guhartoya dawî ya Dinamik-bot
BKurteya guhartinê tine
Rêz 12:
| cîh_sernav =
| zimanên_fermî = [[Îngilîzî]] û [[Zimanê hindî|hindî]]
| zimanên_tev = [[Asamî]], [[bengalî]], [[bodo]], [[dogrî]], [[gujaratî]], [[kannada]], [[kaşmîrî]], [[konkanî]], [[maithîlîmaîthîlî]], [[malayalam]], [[manipurîmanîpurî]], [[marathî]], [[nepalî]], [[oriya]], [[puncabîpencabî]], [[sanskrît]], [[santalî]], [[sindhî]], [[tamîl]], [[telûgû]], [[ûrdû]]
| paytext = [[Delhiya Nû]]
| koordînat_paytext = {{Koord|28|34|N|77|12|E|type:country}}
Rêz 41:
 
'''Hindistan''' an jî '''Komara Hindistanê''' ([[Hindî]]: भारत गणराज्य ''Bhārat Gaṇarājya'') welatek e li başûrê rojavayê [[Asya]]yê.
Hindistan piştî [[Çîn]]ê, ji aliyê gelheya xwe ango mirovên lê dijîn ve duyem mezintirîn welatê cîhanê ye. Ew herwiha duyemîn welatwelatê mezin e bi berfirehiya xwe ya zemînî ango erdî ve. Li başûrê wê [[Okyanûsa Hindî]], li başûr rojava [[Deryaya Erebî]], li başûr rojhilat [[Kendava Bengalê]], li bakur rojhilat [[Bûtan]], [[Çîn]] û [[Nepal]], li rojhilat [[Bangladeş]] û [[Myanmar]] hene, herwiha tixûbêntixûbê wê li rojava bi [[Pakistan]] re heye. Bi tevahî dirêjahiya peravên Hindistanê 7.517 km ne.
 
[[Şaristaniya Geliyê Hindê]] herêmeke dîrokî ye ku di demêdemên berê de navenda bazirganiyê û çandê bû. Gelek caran bûye navenda împeratoriyên dewlemend û bihêz ên cîhanê.<ref name="books.google.com">[http://books.google.com/books?id=SXdVS0SzQSAC&printsec=frontcover* v=onepage&q&f=false Pirtûka Burton Stein a bi navê ''A History of India'']</ref> Hindistan dergûşa çar dînên cîhanê ([[Hinduîzm]], [[Budîzm]], [[Jainizm]] û [[Sîhîzm]]) ye, herwiha [[Zerdeştîtî]] li wir jiyan kiriye. Dînên mîna [[Xiristiyanî]] û [[Îslam|Misilmantî]] heta sedsala dehan gihayegihane axa Hindistanê.<ref>[http://books.google.com/books?id=dwzbYvQszf4C&printsec=frontcover&hl=en* v=onepage&q&f=falsePirtûka Malik Mohamed a bi navê ''The foundations of the composite culture in India'']</ref>
 
Aboriya Hindistanê di cîhanê de ya nehemîn mezin e.<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=534&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=49&pr.y=13 Agahî di derbarê aboriya welat de]</ref> Bi reformên aborî yên sala 1991ê1991'ê rewşa aboriya Hindistanê gav bi gav bi pêş ket. Hindistan welatekî xwediyê çekên nûkleer e. Herwiha artêşa dewletê di cîhanê de artêşa çaremîn mezin a çarem e.
 
Hindistan bi rêveberiya xwe ve komara federal e. Welat ji 28 parêzgeh û heft herêman pêk tê. Hindistan welatekî pirziman, pirçand û pirnetewe ye. Herwiha li Hindistanê herêmên habîtatên parastî yên jiyana hov hene.
 
== Etîmolojiya navê Hindistanê ==
Di zimanê [[farsiya kevn]] de navê robara [[Robara Hindî|Hindî]] weke ''Hindu'' derbas dibe ku ev nav bi [[sanskrîtî]] सिन्धु ''Sindhu'' ye.<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/266465/Hindustan</ref> Peyva bi kurdî Hindistan ku weke Hindustan di farsî de derbas dibe tê wateya welatê Hindiyanhindiyan ango mirovên ku li derdora robara Hîndî dijîn. Di yewnanî de navê Hindu weke Indoi (Ινδοί) derbas dibe.<ref>http://books.google.com/books?id=LiqloV4JnNUC&hl=en</ref>
 
== Zimanên li Hindistanê ==
Welatê Hindistanê bi gelheya xwe ya mezin ku piştî Çînê ya duyem e, xwediyê gelek neteweneteweyan, û lewma zimanan e. Hemû netewe di nav hevdu de zimanên xwe û çanda xwe dijîn. Li jêr zimanên ku li Hindistanê tên axaftin û hejmara axivêrên wan zimanan hatiye rêzkirin.
{| class ="wikitable sortable"
|+ '''''Tabloya Zimanên Hindistanê yên sala [[2001]]'anê '''''
|-
!Rêz||Ziman
Rêz 110:
== Dîrok ==
[[Wêne:Taj Mahal, Agra, India.jpg|thumb|right|Tac Mehel ji serdema [[Împeratoriya Mongolî ya Hindî|Împeratoriya Mongolî]]]]
Li parêzgeha Madhya Pradeş a Hindistanê berhemên ji [[hunera zinarî]] ya ji serdema [[Mezolîtîk]] mane hene.<ref name="ReferenceA">Pirtûka Upinder Singh a bi navê ''A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century''</ref> Bajarê çandî yê pêşîn ê Asyaya Başûr ku dîroka wê digihijê BZ 2500–1900 li Pakistan û rojavayê Hindistanê hatiye avakirin.<ref>Pirtûka Gregory L. Possehl a bi navê ''The Indus civilization: a contemporary perspective''</ref> Di navbera salên BZ 2000–500'î de gelek herêmên çandçanda [[serdema sifir]] û [[serdema hesin]] pêk hatin.<ref name="ReferenceA"/> Vendayên[[Venda]]yên Hinduîzmê di vê demê de hatine nivîsandin.<ref name="ReferenceA"/> Herwiha gelek dîrokzan dibêjin ku ev dem, dema pêkhatina çend pêlên [[Hind û Ewropî]] yên ber bi bakur rojava ve ne.<ref name="ReferenceA"/> Di vê navberê de dînên Budîzm û JainismJainîzm pêk tên. Li gorî nivîsên dîrokî yên zimanê tamîlî di serdema BZ 200 – PZ 200'an de li herêma başûr xanedana [[Xanedana Kera|KeraKerayê]] û xanedana [[Pandyan]]ê hikûmdarî dikir.<ref name="books.google.com"/>
 
Li Hindistanê di navbera salên 600 - 1200 PZ de gelek keyaniyên herêmî û herêmên çandî hebûn. Di dema [[împeratoriya Harşa]] de (606-647) ku paytexta wê [[Kannuj]] bû şer bi [[Xanedaniya Şalukya]] ya li herêma [[Platoya Dekan]]ê re qewimî û împeratoriya Harşa têk çû. Herwiha serwerekî wê yê din piştre şer bi împeratoriya [[Împeratoriya Pala|Pala]] ya [[Bengal]]ê re dike û dîsa têk diçin.<ref name="books.google.com"/><br/>
Piştî sedsala dehan êlên misilman koçî deverên Hindistanê dikin û di [[1206]]'an de [[Siltaniya Delhiyê]] ava dikin.<ref name="Ludden, David 2002">Ludden, David (2002), India and South Asia: A Short History, Oxford: One World, ISBN 1-85168-237-6</ref> Ev siltanî bi gelemperî li bakur xwediyê desthilatdariyê bû. Siltanî bi êrîşên xanedaniyên başûr qels bû û piştre bû beşek ji împeratoriya [[Vijayanagara]].<ref name="Ludden, David 2002"/><br/>
Di sedsala 16'an de li bakurê Hindistanê bi giştî desthilatiya [[misilman]]an hebû. [[Împeratoriya Mongolî ya Hindî|Împeratoriya Mongolî]] di navbera sedsalên 16 û 19'an de li Hindistanê desthilatiyê dikin. Bi destpêka sedsala 18'an, bazirganên Ewropî bi şîrketên hindî re li Hindistanê bazirganiyê dikin.<ref>Asher, Catherine; Talbot, Cynthia (2006), India before Europe, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8</ref> Herwiha gelek şîrketên ewropî hewl didin ku li Hindistanê bazirganiyê bikin. Lewma ev dibe destpêka mêtingeriya BrîtanyaBrîtanyayê ya li Hindistanê. Dewletên ewropî pêl bi pêl Hindistan jixwe re kirin kolonî. Dewleta [[Brîtanya]] di 1640’an de li [[Madras]]ê, 1668’an de li [[Bombay]]ê û 1690’an de li [[Kolkata]]yê navendên bazirganiyê damezrandin. Dewleta [[Fransa]] jî di 1672’an de li [[Pondicherry]] navenda bazirganiyê damezrandindamezrand. Di sala 1803'an de ji bilî herêma Pencabê hemû Hindistan di bin desthilatdariya BrîtanyaBrîtanyayê de bû.<ref name="camelot.com.tr">[http://www.camelot.com.tr/unlimitpages.asp?id=28 Agahî di derbarê dîroka Hindistanê de]</ref> Hindistan di dema BrîtanyaBrîtanyayê de jî, ji aliyê prensên bi navê [[Maharaja]] an jî [[NevabNewab]] ên ku tenê hêza wan a herêmî hebû ve dihat birêvebirin.
 
[[Wêne:Bay of Bengal map ku.png|thumb|right|Kendava Bengalê]]
Di sala 1857'an de tevgereke serhildana hindiyan li gelek deverên Hindistanê pêk hat.<ref name="ReferenceB">Pirtûka bi navê ''A concise history of modern India'', Barbara Daly Metcalf, Thomas R. Metcalf</ref> Di sala 1858'an de piştî bûyerên serhildanê Brîtanyayê biryar da ku bêhtir dest biavêje rêveberiya Hindistanê û yekemîn hikûmeta brîtanî li Hindistanê avahate kirinavakirin. Lewma Hindistan bû koloniya BrîtanyaBrîtanyayê.<ref name="camelot.com.tr"/> Di sala 1877'an de keybanûya BrîtanyaBrîtanyayê weke keybanûya Hindistanê hate ragihandin.<ref>[http://www.gezikolik.com/tr/Tarih_Kultur/Genel_Bilgiler/Hindistan/Hindistan_tarihi/e_2422.aspx Agahî di derbarê dîroka Hindistanê de]</ref> Piştî [[şerê cîhanêcîhanî yê yekem]] rêberê hindî yê efsaneyî [[Mahatma Gandî]] ji Afrîkaya Başûr hatibû û li dijî hikûmeta BrîtanyaBrîtanyayê têkoşîna sivîl da destpêkirin.<ref name="ReferenceB"/> Piştî têkoşîna 30 salî Brîtanya neçar ma ku serxwebûna Hindistanê bipejirîne. Di sala 1947an1947'an de azadiya Hindistanê hate pejirandin, lê ji ber pirsgirêka misilman û hinduyan, rêveberiya Brîtanî împeratoriya Hindistanê weke Pakistan û Hindistan kir du dewlet. Lê pirsgirêkên herduher du dewletan xelas nebûnebûn. Ji ber ku nakokî li ser herêmên [[Pencab]] û [[Bengal]]ê hebûn. Piştî hin hevdîtinan [[Amrîtsar]] bû ya Hindistanê û [[Lahore]] jî ma ji [[Pakistan]] re. Bandora pevçûnên dînî yên di navbera misilman û hinduyan de bû sedema êrîşa hinduyekî li hemberî Mahatma Gandî û evew di 30'ê rêbendana 1948'an de hate kuştin. Serokwezîrê yekemînyekem ê Hindistanê bû [[Jawaharlal Nehru]] û di sala 1962'an de ji ber sedema Nepalê di navbera Hindistan û Çînê de şer qewimî. PiştîPiştre Jawaharlal Nehru û piştî wî re keça wî [[Indira Gandhi]] bûn serokwezîr. Di dema Îndra Gandî de alozî rû dan lewma ji aliyê Îndra Gandî ve rewşa awarte hate îlankirin. Di dema wê de Hindistanê ceribandina bombeya atomê kir.<ref>http://nuclearweaponarchive.org/India/IndiaFirstBomb.html</ref> Piştî vê re Hindistan pêl bi pêl hate guhertin.
 
== Erdnîgarî ==
Li bakurê welatê Hindistanê li rêze çiyayênrêzeçiyayên [[Hîmalaya]] çiyayê herî bilind ê cîhanê yê bi navê [[Everest]] heye. DerdorêDerdora başûrê Hindistanê av e. Lewma 7.517&nbsp;km peravên Hindistanê hene. Çemê [[Ganj]]ê ku bi 2.525&nbsp;km mîna tixûbekî di navbera Bangladeş û Hindistanê de ye. VeEv robarrûbar ji bakurê Hîmalayayan derdikeve û ber bi başûr ve heta [[Kendava Bengalê]] diherike.<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India</ref>
[[Wêne:KedarRange.jpg|thumb|right|Çiyayên Hîmalaya]]
 
== Ol ==
Hindistan ji aliyê çand û dînan ve gelek dewlemend e. Gelek ayînên xweser ên Hindistanê hene. Li ser axêaxa Hindistanê dînên mîna [[Hinduîzm]]ê, [[Budîzm]]ê, [[Jainizm]]ê û [[Sîhîzm]]ê li vir derketine. Herwiha ji ber êrîşan û rewşa wan a nebaş bawermendên zerdeştî jî koçî Hindistanê dikin ku niha civateke wan a berbiçav li Hindistanê heye. Piştî sedsala dehan ayîna îslamê jî digihe welatê Hindistanê. Herwiha ayîna Xiristiyanê jî li Hindistanê peyde dibe. Di sedsalên bûrî de bi saya êrîşên êlên misilmanan baweriya îslamê pêl bi pêl li Hindistanê belav dibe. Lê ev gelekbûna civata misilmanan li Hindistanê her tim bûye sedema pevçûnên di navbera hîndu û misilaman de. Herwiha împeratoriya Hindistanê ku axa Pakistana niha jî di nav de bû ji sedema nakokiyên di navbera misilman û hinduyan de kiribû du parçe. Bi salan gelek pevçûn di navbera misilman û hinduyan de pêk hatin û gelek mirov ji her du aliyan jiyana xwe ji dest dan. Hindistan yek ji dewletên sereke ye ku gelheya wê ya misilman gelek e. Lê dîsa jî li gorî hejmaran baweriya hinduîzmê dînê sereke yê Hindistanê ye.<ref>http://books.google.com/books?id=DPWGpVvBvx8C&pg=PA135&hl=en* v=onepage&q&f=false</ref>
 
== Herêmên Rêveberiyê yên Hindistanê ==