Guhartoya 16:27, 8 gulan 2012 biguhêre AvocatoBot (gotûbêj \| beşdarî) Bot 1501 guhartin B r2.7.1) (robot guhêrandin: yo:Ilẹ̀ọbalúayé Rómù Apáìlàoòrùn ← Cudahiya kevntir		Guhartoya 14:40, 3 hezîran 2012 biguhêre betal bike Şêr (gotûbêj \| beşdarî) 7348 guhartin Kurteya guhartinê tine Cudahiya nûtir →
Rêz 2: \| nav kurdî = Împeratoriya Bîzansê \| nav = Βασιλεία Ῥωμαίων \| nav ziman = \| nav2 = Basileia Rhōmaiōn \| nav2 ziman = Rêz 19: \| serokA2 = [[Konstantînê XI]] \| serokA2 sal = 1449 - 1453 \| serokA3 = \| serokA3 sal = \| serokA4 = \| serokA4 sal = \| SerokA5 = \| serokA5 sal = \| serokA6 = \| serokA6 sal = \| bûyer1 = Zemtkirina [[Stenbol\|Konstantînapolîs]]ê \| bûyer1 sal = {{nowrap\|[[29'ê gulanê]] [[1453]]}} \| bûyer2 = \| bûyer2 sal = \| berê1 = [[Împeratoriya Romê]] \| berê1 al = Vexilloid of the Roman Empire.svg \| berê1_rûpel = Împeratoriya Romê \| berê2 = \| berê2 al = \| paşê1 = [[Împeratoriya Osmanî]] \| paşê1 al = Ottoman Flag.svg Rêz 44: '''Împeratoriya Bîzansê''' (bi [[yewnanî]]: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, ''Basileía tōn Rhōmaíōn'') an jî '''Împeratoriya Romayê ya Rojhelat''', împeratoriyeke li [[Konstantinopolis]]ê (îroj, [[Stenbol]]) hatibû damezrandin û hin deman sînorên xwe heta [[Maxrîb]] û [[Nîvgirava Erebistan]]ê gêhîştibû. Mirov bi kurtî '''Bîzans''' jê re dibêje. Ew paş [[împerator]] [[Konstantîn]] di [[330]]an [[p.z.]] de Konstantinopolis kira paytexta [[Împeratoriya Romayê]] hat saz kirin. Gorî hin [[dîrokzan]]an jî sazkirina Împeratoriyê kengê ku di [[395]]an de Împeratoriya Roma par ve du paran bû ye. Ew paş [[Împeratoriya Osmanî]] di ~~[[1453]]an~~1453an de Konstantinopolis dest xwe xist şunda hilweşî ye. == Saziya Împeratoriyê == Di [[395]]an de [[Împerator]] [[Theodosius I]](Mezin) mir û Împeratorî navbera herdu lawên wî [[Honorius]] û [[Arcadius]] de bi rojhelatî û bi rojavayî bû du paran. [[Arcadius]] li [[Konstantinopolis]] ma û bû împeratorê [[Împeratoriya Romaya Rojhelat]] herî pêş de. Hin kes [[Konstantin]](Constantine), împeratorê [[Konstantinopolis]] kira paytext, wek împeratorê herî pêş de, ango damezrênerê împeratoriyê, dibînin. Dema [[Konstantin]] de him paytext hat guherandin him jî paşpekiya împeratoriya Roma ([[Pagan]] bûn) li împeratorîye xiristîyanî hat belavkirin. Dema [[Koça Qoman]], di [[sedsala 4'an]] de, şunda [[Împeratoriya Romaya Rojava]] dem bi dem bi destên [[germen]]an, [[Got]]an û [[hûn]]an bin ket. Li ber, di [[378]]an de [[Got]]an [[Împeratoriya Roma]] Cenga [[Adrianopolis]] de bin xistî bû. Di [[410]]an de bajarê [[Rom]] bi destên [[Gotên Rojava]] hat dagir kirin. [[Vandal]]an [[Maxrêb]], [[Spanya]] û [[Îtalya]] dest xwe xistin. Di [[sedsala 5'an]] de qomên [[germen]]an bi êrîşên dawî [[Împeratoriya Romaya Rojava]] hilweşandin. Li wê demê şunda li paş [[Împeratoriya Roma]] [[Împeratoriya Romaya Rojhelat]], ango Bîzans tenê ma. Rêz 57: == Êrîşên Misilmanan == [[Wêne:Shepherd-~~byzanz_1000~~byzanz 1000-~~enhanced_1~~enhanced 1-1900x1500.jpg\|thumb\|Bîzans û Ewropa di 1000'î de]] Di destpêkên [[sedsala 7'an]] de [[Avar]] û [[Bulgar]]an [[Balkan]], [[Sasanî]]yan jî [[Misir]], [[Felestîn]], [[~~Ermenîstan~~Ermenistan]] dest xwe xistin. Lê Împerator [[Herakleios]] ew dernan heta [[627]]'an bi piranî şunda dest xwe xistin. Wê demê şunda Sasanî êdî hat dagirtin jî wê carê êrîşên [[Ereb]]an û [[Misilman]]an dest pê kir. Di [[20'ê gelawêjê]] [[636]]'an di [[Cenga Yermûk]] de [[Xelîfe]] Ûmer Bîzans bin xist. Pê re [[Misir]], [[Suriye]], [[Felestîn]] bi destên xelîfan ji Bîzans hat standin. Êrîşên misilmanan de bîzans gelek xakên Anatolî û Mezopotamya winda kir. Di [[698]]'an bi [[Kartaca]] re Maxrîb bi tunî ji dest der ket. [[Konstantinopolis]], ji bo [[Hadîs]](Hadîs-î Şerîf) û mizgîniya [[Mihemed]] pexamber, sê caran di [[626]], [[674]]–[[678]] û [[717]]–[[718]]'an de hat dorpêç kirin. Gorî hin kesan mirina [[Herakleios]] şunda [[Împeratoriya Romaya Rojhelat]] êdî dibe Împeratoriya Bîzans. Ber mirîna xwe [[Herakleios]] şuna [[Latînî]] yewnanî kira zimanê fermî. Navê împeratoranê bi Latînî ''Augustus'', bi yewnanî ''Basileus'' re guhert. Di dawiya [[sedsala 7'an]] de li rojhelat êrîşên misilmanan, li rojava jî êrîşên [[Slav]] û [[Balkan]]an dewam kir. [[Konstans II]] di navbera [[661]]–[[668]]'an de paytext bira [[Syrakus]], lê paş ew mir şunda paytext şunda hat anîne [[Konstantinopolis]] e. Rêz 66: Di [[sedsala 8'an]] dema [[Leo III]] de îkonên(îng, icon) Xiristîyanî hat qedexe kirin. Di Konsûla Nicea(îznik) duyem de di [[787]]an de şunda serbest kirin. Di [[866]] bi [[Basileios I\|Basileios]] re text derbaza xanedanê [[Makedonî]] bû. Ew dema xanedenê [[Makedonî]] de, wek [[Ronesens]]a Makedonî tê zanîn, xakên Anatoliyê şunda hatin hel girtin. Bin îmoratariya [[Nikephoros II]] Girava [[Kreta]] hat şunda dest xwe xistin.. Dema [[Johannes I]] de [[Sûrî]] û [[Felestîn]] şunda hat dagirkirin. Di dest xanedanê Makedoniyan de împeratoriyê di [[sedsala 10'an]] û destpêkên [[sedsala 11'an]] de dema xweya herî rind dît. Paş di [[987]]an de xwenga împeratorê [[Basileios]] bi [[Çar]]ê Rûsya [[Wladimir I]] re zewiciya şunda Rûsan nêzî bi tunî derbaza Xiristîyaniya [[Ortodoks]] bûn. [[Dêr]]a Rusya hat girêdana Dêra Konstantinopolis bû. [[Basileos II]] paş şerên bi salan Împoratoriya [[Bulgar]]an dagir kir. Di [[1018]]'an de Bulgaristan û [[Duna]] ket bin destên [[Bizans]] Dûv di [[1071]]'an de împerator [[Romanos IV]] [[Cenga Malazgîrt]] hembera siltanê [[Selçûqî\|Selçûqan]] [[Alp Arslan]] bin ket û dîl bû re [[Anatolî]] 10 salan de bi piranî ji dest Bizans de derbaza Selçûqan bû. Di [[1075]]'an de dewleta Selçûqiyan bi paytexta Nicea(Îznîk) hat saz kirin. Rêz 83: == Ruxîn == Paş [[Latînan]] Konstantinopolis dagir kirin Bîzans kirina sê paran; [[Împoratoriya Nicea]](Îznîk), [[Despotiya Epirus]] û [[Împeratoriya Trabzon]]. [[Theodoros I Laskaris]] di [[1208]]an de [[Împoratoriya Nicea]] de wek împeratorê Roma danezanîn û împeratoriya îznik li ewropa û [[Anatolî]] fireh kir. Ji dûv wî re [[Johannes III~~\|Johannes III~~]] Dukas Batatzes]] (1222–1254) sînorên împoratoriyê Îznîk li rojhelat, di siya selçukan li hemberan [[Moxol]]an di [[1243]]an dagir bûbû, şunda fireh kir. Pişt re [[Michael VIII]] (1259–1282) di [[1259]]an derbaza texta Împeratoriya İznik bû şunda di [[1261]]an de [[Konstantinopolis]] ji Latîniyan stand û dawiya Împeratoriya Latîni de. Li wê şunda li taxtê xanedanê [[Palaiologan]] dest pê kir û wan Bizans heta dawiya karger kir. [[Wêne:LatinEmpire2.png\|right\|thumb\|300px\| Sefera Xaçiyayê Çaram şunda Bîzans, c.1204.]] Dûv [[Selçuk]]an helweşiyan re li Anatolî hin [[Mîratî]]yên wek [[Menteşeyan]], [[Aydın]]an, [[Germiyan]]an, [[Saruhan]]an, [[Karasi]]yan û [[Osmanan]] hati bûn sazkirin. Wê demê li Bîzans jî gelek şerên hûndur der di ketin. Di [[1282]]an de heta [[1354]]an 4 şerê hûndurî der ketî bûn. Di [[sedsala 14'an]] de ji bo li Anatolî [[Osmanan]] li ewropa jî [[Bulgar]]an û [[Sirb]]an xak ji dest Bîzans distandin Bîzans ancax bi KKonstantinopolis, [[Selanik]] û bi çend bajaran din ma bû. Dema Xiristîyanan li ewropa ji hev re ceng dikirinî, ji [[1352]]an de, Osmanan li ewropa û [[Trakya]] ji xak dest xwe dixistin. Heta [[1370]]anan [[Trakya]]yiyan bi pirani hati bû dagir kirîn. Di [[1362]]an de jî paytext ji [[Bursa]] de biri bûn [[Edirne]]([[Adrianapolis]]) Paş serfiraziya di [[1371]]an de di [[Cenga Maritza]] de hembera [[Serb]]an, [[Osmanan]] [[Makedonya]] jî hel girt û Bîzans herî biçûk bû. Bîzans pir caran li yekbûnaka xiristiyanan û [[dêr]]an ji bo Osmanan ji ewropa derxin digerîyen. Lê gelê Bîzans bi gotina 'Fesan Osmanan şaşikan Kardinal]]an çêtir e' beşdar ne dibûn. Dûv binketinên hembera Osmanan di [[Cenga Kosovaya Yekem]] de di [[1389]]an re di [[1391]]an de Osmanan [[Konstantinopolis]] dorpeç kir. Paş dorpeçkirinakê heft mehan re Bîzansê danê Osmanan dayî û sazkirana taxaka misilmanan li Konstantinopolis pejirand û derpêçkirin hat ra kirin. Paş di [[Cenga Nikopolis]](Niğbolu) di [[1396]]an de ordîyaka leşkeran xaçan de pêk hati bû bin xist. Dawiya Bîzans êdî xwuya dibû. Lê ji bo [[Timur]] Osmanan di [[1402]]an li [[Enqere]] bin xistin ûmre dewleta Bîzans çend deh salan din dewam kir. Rêz 93: [[Wêne:ByzantineEmpire1265.svg\|thumb\|right\|300px\|Împeratoriya Bîzans di [[1265]]]] Paş Osmanan [[Dema Fetret]] derbaz kir şunda vegirtina Konstantinopolis armanç kirin. Çi qas Konstantinopolis ne bajarê wek berê mezin bû jî ji bo [[Hadîs]]a pexamber(Konstantinopolis dike rojekê îlahî werê vegirtin. Ew serdarê vegirtî çi serdarê başa û ew leşkerên vegirtinîn çi leşkerên başin) her dem armanca Osmanan de bû. Bi dawî di [[29'e gulanê]] ~~[[1453]]an~~1453an de [[Osmanan]] bi fermandariyan [[Mehmet II]] Konstantinopolis vegirtin. Împeratorê Bîzanseyê dawî [[Konstantin XI]] dema cengê mirî bû. Ew roja [[Çaxa Navîn]] dest pê dike ye. Osmanan paş Konstantinopolis di [[1461]]an de jî dawiya [[Împeratoriya Trabzon]] de. Rêz 99: == Kronolojî == * 330: [[1'ê gulanê]] Konstantinopolis wek ''Nova Roma''(Roma Nû) bû paytexta [[Împeratoriya Roma]] * 395: [[Împeratoriya Roma]] wek rojhelat û rojava bû du paran * 532–537 [[Justinian]] [[Hagia Sophia]](Ayasofya) çê kir. * 533: Serdarê [[Belisar]] [[Kartaca]] hundura Bîzans kir. * 533–554 Generalên [[Justinian I]] Maxrêb, Îtalya ji [[Vandal]]an û [[Ostrogot]]an standin. * 582: [[Awar]]an û [[Slav]]an Balkan zor kirin. * 610: Heraklios navên împeratoran di "[[împerator]]" de wek „Βασιλέυς ([[Basileus]])“ guhert. Rêz 110: * 626: [[Awar]]an, [[Slav]]an û [[Sasanî]](Farsan) Konstantinopolis dorpeç kir. Xaka dawiya li Spanya bi dest [[Got]]ên Rojava ket. * 627: Bin xistina [[Sasanî]]yan li [[Kurdistan]]ê. Xakên dest Sasaniyan ketinî şunda hat hel girtin. * 636: Bin Ketina [[Cenga Yermuk]] hemberê [[Ereb]]an. Heta [[640]] Kurdistan û xakên rojhelatî dest Ereban ket. * 697/698: [[Kartaca]] dest [[Ereb]]an ket. * 730–843: Berhevdana ji bo îkonan([[icon]]) * 797: Împeratorbanû [[Irene]]: Ew jina herî pêş de bû di dîroka Împeratoriya Roma de. [[Papa]]ye [[Rom]] ew wek împeratorbanu nepirijand û Keyê Fransa, wek keyê Roma dît. * 907: Êrîşên [[Rus]]anên Konstantinopolis ji derya de. Di 911 û 940an jî dewam kir. * 944: Bîzansan li Kurdistanê [[Ûrfa]] ji Ereban stand. * 1018: Dagir kirina Keyatiya Bulgaran. * 1054: Veqetîna Dêra [[Konstantinopolis]]([[Ortodoks]]) û [[Rom]]([[Katolîk]]) * 1071: Bin ketina [[Cenga Malazgirt]] hembera [[Selçuk]]an. * 1096: [[Sefera Xaçiyayê Yekem]]. * 1176: Bin ketina [[Cenga Miryakefelon]]. * 1186: Dest derketina [[Bulgaristan]]. * 1204: [[Sefera Xaçiyayê Çaram]], Saz kirina [[Împeratoriya Latînî]] * 1261:Şunda vegirtina Konstantinopolis; Şunda yek kirina împeratoriyê (Der ve Împeratorita Trabzon) * 1274: Li [[Konsula Lyon]] Şunda yek kirina Dêrên Ortodoks û Katolîk. Lê nêzik hat betal kirin. * 1352: [[Osmanan]] li dest bi dagir kirina xakên ewropa kir. Anatolî bi nêzî ji dest der kerî bû. * 1439: Di [[Konsula Florenz]] Şunda yek kirina Dêrên Ortodoks û Katolîk. Lê ew şunda hat betal kirin. * [[29'ê gulanê]] [[1453]]: [[Konstantinopolis]] derbaza Osmanan bû. * 1461: Împeratoriya Trabzon jî bi destên Osmanan hat hilwaşandin. == ~~Weblinks~~Girêdanên derve == {{~~Commons~~Commonscat\|~~Category:~~Byzantine Empire}} * [http://www.fordham.edu/halsall/byzantium Li ser dîroka Bîzans] (Îngîlizî) * [http://www.fordham.edu/halsall/medweb Linkên li ser Bîzans] (Îngîlizî)

Împeratoriya Bîzansê: Cudahiya di navbera guhartoyan de