Zimanê kurdî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Kurteya guhartinê tine |
|||
Rêz 228:
=== Berî zayînê <ref>Abdusamet Yigit, ''Dîroka zimanê kurdî, lêkolîn, beş: Kevneşopî, aqil û ziman, rûpel: ji 2´an heta 7´an çavkanî, malpere pene-kurd''</ref> ===
[[Wêne:Ancient Kurdish script.png|thumb|right|321px|Alfabeya kurdî ya Masîsoratî<br /><small>[[Îbn Wehşiye]] di nav pirtûka xwe ya ''Şewqu'l-musteham fî marîfetî rumuzu'l-Aqlam'' de nîşan daye ku kurdan ev alfabe bikar aniye<ref>[http://www.gazetekurd.net/index.php/kurt-alfabe gazetekurd.com]</ref></small>]]
Hê di deme sûmerîyan de, zimanê kurdî xwediyê pêşketina xwe bi awayê civatî ya. Gotina Gilgamş bixwe jî, ku mirov li ser difikirê, Ji "ga" û "gir pêk tê. Bi wê re, mirovekî ku şibandina wî ya weke gayekî tê ser ziman. Girbûna wî, bi wê re tê ser ziman. Minaq, ga pirr gir a. bi wê girbûna xwe re lê tê şibandin. Di kêvalbarên tûfane Nuh de, ji mihê re gotina "mî" û ji guh re "gû" tê gotin. di pirtûka bi navê "dîroka zimanê kurdî ya Abdusamet yigit de, weha tê ser ziman ev dem:
''Li ser gotinê serî hîşandin, weke xalaka teybet ya li pêşîya me ya. Ji gotinê, biqasî ku mirov karê pêşketin û kevneşopîya civatê ji aliyna vê ve kifş bike, her weha bi awayê bi karhanînê ji wan gotinên ku tên bi karhanîn, mirov karê ji wan, wê gotinê, têgihiştina wê û deme wê ya asta wê ya pêşketinê fahm bike. Kevneşopî, weke gotinaka ku di nava kurdan de giringiyaka wê ya ku li ser nayê nîqaşkiirn heya. Ku bahse wê dihê kirin, cidiyete diaxiftinê xwe dide li rû. Gotinên ku dihên ser ziman, bi zanebûn dihên seer ziman. Di temenê ku yê ku dihê ne ser ziman ku ew di têgihiştina wan gotinên xwe yê ku dihêne seer ziman de, mirovên li dorê jî cidiyetê didin û wê gotinê fahm dikin û li ser disekin in. Di vir de, divêt ku ez bibêjim ku kurdî, dîroka wê ya demên berê, li ser wê sekin in, di serî de, hêzekê di me de çê dike. Ez bixwe, deme ku li ser disekin im, bi min re ew kêf û dilxweşî, dibe. Ji ber ku deme ku ez li ser gotinên wê re bi hizirkirinê dimeşîm û qavzên xwe diavêjim û gotinên xwe dihênim ser ziman, hingî, ew fahmkirina ku bi wê re bi min re çêbû, ew min bi dilxweş dike. Kurdîya demên berê, bi teybetî ku mirov ji deme sûmerîya hilde li dest, mirov wê fahmikirina wê ya dîrokî bibînê. Di serî de, em hinekî weke gotinaka giring, li vir lis er gotina Gilgamêş bisekin in. Gotina Gilgamêş, weke gotinaka ku herî zêde tê zanîn, me ew hilbijart. Di kurdî, de, weke ku tê zanîn, "ga" di wateya gamêşekê de dihê ser ziman. Ga, sawalaka gir a. Bi vê gotine me ya li pêşîya wê, di aslê xwe de, e hinekî dest avêta navaroka gotina gilgamêş. Di serê gotina gilgamêş de weke ku herkesek dihêne ser ziman "gil" heya. Gil, di aslê wê de, hebûn û wate xwe ji bêjeya "gir" digirê. Gir, di kurmancî de û bi teybetî, di zaravayên kurdî ên din de jî di wate bicûsebûnê, mazinbûnê, zaxmbûnê û hwd de tê ser ziman. Gayek, haçîyê ku lê dinerê di zanê ku ew çendî gir e û mazin a. Pirr ji qelew a. Ji aliyekî ve bi ew girbûna ga, bi qelewbûna wê re jî dihê ser ziman. Ev gotin, li herême botanê weha weke gotinaka teybet ku dihê sert ziman weke "girga" jî hatiya ser ziman, Hata roja me jî ev hatîya bi karhanîn. Bi girbûna ga re, rastîyek û mazinbûnak û an jî zaxmbûnek û an jî hêzbûnek hatîya ser ziman. Ga, ku pirr mazin bû û êdî ji wê mazinbûna ku hatiyê de êdî wê mazin nebe, hingî, jê re tê gotin "Gamêş" Gamêş, êdî tê ser ziman. Girgamêş, ji wê afirîya û hatîya ser ziman. Di roja me de jê re tê gotin "gilgamêş" Gotina girgamêş, di aslê xwe de, tiştekî bi me dide fahm kirin. Di serî de afirîna gotinan û bi fahmkirina wan a. Ji wê di vir de ji du aliyan ve bisereke mirov digihijê fahmna. Fahma pêşî ew e ku gotin û an jî bêj, bi wê wateya xwe ku heya ya binav a ji wê êdî wateyên din dihên derxistin û afirandin. Minaq, weke ji wate navê ´ga´ derxistina wateye zaxmbûn û hêzbûnê hwd. Bi vê re mirov karê bahse van jî bike, di deme sûmerîyan de ji mê re mî, ji gamêş re gameş, ji bapîr re pa-bil-ga, ji guh re gu, ji gel re gal, dihat gotin. Di wê demê de "nîn" jî navê jin û jîyanê bi hev re ya weke ku î ro hê navê "jîn" hem dibê navê jin û jîyanê. Ku mirov li kêvalberên tûfana nuh dinerê, mirov van kifş dike. Hê jî, mirov karê zêde bike.''
''Ji vir, emê hinekî dîmn jî bi berdewamî bênina ser zziman, ev yek di vir de, weke ku pêdivîya wê bi wê heya. Di serî de, bêje "ga", dihê ber me. Di vir de, di serî de, em vê jevcudabûnê bikin. Bêje "ga" ya û gotin "girgamêş" a. Di vir de, çendî ku mirov karê wan di wate hevdû de bi kar bêne ser ziman jî, lê disa, bi sereke ev jevcudabûn di wan de û di nava wan de heya. Bi têgihiştinî û watekirinê re ew jevcudabûn afirîya û dihê ser ziman.(råpel:6)''
Kurd, gelekî dêrin ê herêma ([[Mezopotamyayê|Mezopotamya]]) ne û xwedî şaristaniyeke dewlemend in. Ji pêşiyên kurdan pir bermayî mane, ku hinek jê berhemên nivîskî ne. Ji belgeyên ku bi dest ketine, em pê dihesin ku kurdan ji berê de nivîs bi kar anîne. Belê, ev kitêbok ne li dû aşkerakirin û peyitandina wan tiştan e ku li cîhanê gelek pispor û mirovên sade jî pê dizanin. Lê ji ber ku di van demên dawîn de, li ser mijara zimanê kurdî û kurdan gelek gengeşî û hewlên berevajîkirina rastiyan pêk hatin û di van gengeşiyan de ne pisporên mijarê yên kurd û ne jî saziyên wek enstîtuyê hebûn, ji lew re me pêwîst dît ku em bi awayekî puxteyî ji mijarên li ser zimanê kurdî behs bikin. Em xwedî wê baweriyê ne ku, ev kitêbok dê bi kêr bê da ku gengeşî û nîqaş li ser zemîneke rast bên kirin. [[Alfabeyên|Alfabe]] ku kurdan bi kar anîne Palpişt û belgeyên di dest me de, bi me bidin zanîn ku kurdan bi dirêjiya dîrokê re gelek alfabe bi kar anîne. Lê belê em pê nizanin bê kurdan serê pêşîn kîjan alfabe bi kar aniye û kengê dest bi nivîsandina nivîsê kiriye. Ji bilî alfabeyên ku em dê li jêrê bidin, kurdan [[xetên|xet]] [[aramî]], [[suryanî]] û [[grekî]] jî bi kar anîne.
| |||