Hindistan: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
B r2.7.2) (robot serzêde kirin: ce:Инди
Şêr (gotûbêj | beşdarî)
B clean up, replaced: # → * (12), * → * (13) AWB
Rêz 41:
 
'''Hindistan''' an jî '''Komara Hindistanê''' ([[Hindî]]: भारत गणराज्य ''Bhārat Gaṇarājya'') welatek e li başûrê rojavayê [[Asya]]yê.
Hindistan piştî [[Çîn]]ê, ji aliyê gelheya xwe ango mirovên lê dijîn ve duyem mezintirîn welatê cîhanê ye. Ew herwiha duyemîn welat e bi berfirehiya xwe ya zemînî ango erdî ve. Li başûrê wê [[Okyanûsa Hindî]], li başûr rojava [[Deryaya Erebî]], li başûr rojhilat [[Kendava Bengalê]], li bakur rojhilat [[Bûtan]], [[Çîn]] û [[Nepal]], li rojhilat [[Bangladeş]] û [[Myanmar]] hene, herwiha tixûbên wê li rojava bi [[Pakistan]] re heye. Bi tevahî dirêjahiya peravên Hindistanê 7.517  km ne.
 
[[Şaristaniya Geliyê Hindê]] herêmeke dîrokî ye ku di demê berê de navenda bazirganiyê û çandê bû. Gelek caran bûye navenda împeratoriyên dewlemend û bihêz ên cîhanê.<ref name="books.google.com">[http://books.google.com/books?id=SXdVS0SzQSAC&printsec=frontcover#* v=onepage&q&f=false Pirtûka Burton Stein a bi navê ''A History of India'']</ref> Hindistan dergûşa çar dînên cîhanê ([[Hinduîzm]], [[Budîzm]], [[Jainizm]] û [[Sîhîzm]]) ye, herwiha [[Zerdeştîtî]] li wir jiyan kiriye. Dînên mîna [[Xiristiyanî]] û [[Îslam|Misilmantî]] heta sedsala dehan gihaye axa Hindistanê.<ref>[http://books.google.com/books?id=dwzbYvQszf4C&printsec=frontcover&hl=en#* v=onepage&q&f=falsePirtûka Malik Mohamed a bi navê ''The foundations of the composite culture in India'']</ref>
 
Aboriya Hindistanê di cîhanê de ya nehemîn mezin e.<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=534&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=49&pr.y=13 Agahî di derbarê aboriya welat de]</ref> Bi reformên aborî yên sala 1991ê rewşa aboriya Hindistanê gav bi gav bi pêş ket. Hindistan welatekî xwediyê çekên nûkleer e. Herwiha artêşa dewletê di cîhanê artêşa çaremîn mezin e.
Rêz 58:
|-
!Rêz||Ziman
|colspan=2!!class="unsortable"|Sala 2001'an [http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm]<br /><small>(tevahiya gelhe 1,004.59 milyon)</small>
|-
| || ||Zimanaxivêr||Ji sedî
Rêz 110:
== Dîrok ==
[[Wêne:Taj Mahal, Agra, India.jpg|thumb|right|Tac Mehel ji serdema [[Împeratoriya Mongolî ya Hindî|Împeratoriya Mongolî]]]]
Li parêzgeha Madhya Pradeş a Hindistanê berhemên ji [[hunera zinarî]] ya ji serdema [[Mezolîtîk]] mane hene.<ref name="ReferenceA">Pirtûka Upinder Singh a bi navê ''A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century''</ref> Bajarê çandî yê pêşîn ê Asyaya Başûr ku dîroka wê digihijê BZ 2500–1900 li Pakistan û rojavayê Hindistanê hatiye avakirin.<ref>Pirtûka Gregory L. Possehl a bi navê ''The Indus civilization: a contemporary perspective''</ref> Di navbera salên BZ 2000–500'î de gelek herêmên çand [[serdema sifir]] û [[serdema hesin]] pêk hatin.<ref>Pirtûka Upinder Singh a bi navê ''A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century''<name="ReferenceA"/ref> Vendayên Hinduîzmê di vê demê de hatine nivîsandin.<ref>Pirtûka Upinder Singh a bi navê ''A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century''<name="ReferenceA"/ref> Herwiha gelek dîrokzan dibêjin ku ev dem dema pêkhatina çend pêlên Hind û Ewropî yên ber bi bakur rojava ve ne.<ref>Pirtûka Upinder Singh a bi navê ''A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century''<name="ReferenceA"/ref> Di vê navberê de dînên Budîzm û Jainism pêk tên. Li gorî nivîsên dîrokî yên zimanê tamîlî di serdema BZ 200 – PZ 200'an de li herêma başûr xanedana [[Xanedana Kera|Kera]] û xanedana [[Pandyan]] hikûmdarî dikir.<ref>[http:// name="books.google.com"/books?id=SXdVS0SzQSAC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false Pirtûka Burton Stein a bi navê ''A History of India'']</ref>
 
Li Hindistanê di navbera salên 600 - 1200 PZ de gelek keyaniyên herêmî û herêmên çandî hebûn. Di dema [[împeratoriya Harşa]] de (606-647) ku paytexta wê [[Kannuj]] bû şer bi [[Xanedaniya Şalukya]] ya li herêma [[Platoya Dekan]]ê qewimî û împeratoriya Harşa têk çû. Herwiha serwerekî wê yê din piştre şer bi împeratoriya [[Împeratoriya Pala|Pala]] ya [[Bengal]]ê re dike û dîsa têk diçin.<ref>[http:// name="books.google.com"/books?id=SXdVS0SzQSAC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false Pirtûka Burton Stein a bi navê ''A History of India'']</ref><br/>
Piştî sedsala dehan êlên misilman koçî deverên Hindistanê dikin û di [[1206]]'an de [[Siltaniya Delhiyê]] ava dikin.<ref name="Ludden, David 2002">Ludden, David (2002), India and South Asia: A Short History, Oxford: One World, ISBN 1-85168-237-6</ref> Ev siltanî bi gelemperî li bakur xwediyê desthilatdariyê bû. Siltanî bi êrîşên xanedaniyên başûr qels bû û piştre bû beşek ji împeratoriya [[Vijayanagara]].<ref> name="Ludden, David (2002), India and South Asia: A Short History, Oxford: One World, ISBN 1-85168-237-6<"/ref><br/>
Di sedsala 16'an de bakurê Hindistanê bi giştî desthilatiya [[misilman]]an hebû. [[Împeratoriya Mongolî ya Hindî|Împeratoriya Mongolî]] di navbera sedsalên 16 û 19'an de li Hindistanê desthilatiyê dikin. Bi destpêka sedsala 18'an bazirganên Ewropî bi şîrketên hindî re li Hindistanê bazirganiyê dikin.<ref>Asher, Catherine; Talbot, Cynthia (2006), India before Europe, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8</ref> Herwiha gelek şîrketên ewropî hewl didin ku li Hindistanê bazirganiyê bikin. Lewma ev dibe destpêka mêtingeriya Brîtanya ya li Hindistanê. Dewletên ewropî pêl bi pêl Hindistan jixwe re kirin kolonî. Dewleta [[Brîtanya]] di 1640’an li [[Madras]]ê, 1668’an de li [[Bombay]]ê û 1690’an de li [[Kolkata]]yê navendên bazirganiyê damezrandin. Dewleta [[Fransa]] jî di 1672’an de li [[Pondicherry]] navenda bazirganiyê damezrandin. Di sala 1803'an de ji bilî herêma Pencabê hemû Hindistan di bin desthilatdariya Brîtanya de bû.<ref name="camelot.com.tr">[http://www.camelot.com.tr/unlimitpages.asp?id=28 Agahî di derbarê dîroka Hindistanê de]</ref> Hindistan di dema Brîtanya de jî, ji aliyê prensên bi navê [[Maharaja]] an jî [[Nevab]] ên ku tenê hêza wan a herêmî hebû ve dihat birêvebirin.
 
[[Wêne:Bay of Bengal map ku.png|thumb|right|Kendava Bengalê]]
Di sala 1857'an tevgereke serhildana hindiyan li gelek deverên Hindistanê pêk hat.<ref name="ReferenceB">Pirtûka bi navê ''A concise history of modern India'', Barbara Daly Metcalf, Thomas R. Metcalf</ref> Di sala 1858'an piştî bûyerên serhildanê biryar da ku bêhtir dest biavêje rêveberiya Hindistanê û yekemîn hikûmeta brîtanî li Hindistanê ava kirin. Lewma Hindistan bû koloniya Brîtanya.<ref>[http://www. name="camelot.com.tr"/unlimitpages.asp?id=28 Agahî di derbarê dîroka Hindistanê de]</ref> Di sala 1877'an de keybanûya Brîtanya weke keybanûya Hindistanê hate ragihandin.<ref>[http://www.gezikolik.com/tr/Tarih_Kultur/Genel_Bilgiler/Hindistan/Hindistan_tarihi/e_2422.aspx Agahî di derbarê dîroka Hindistanê de]</ref> Piştî [[şerê cîhanê yê yekem]] rêberê hindî yê efsaneyî [[Mahatma Gandî]] ji Afrîkaya Başûr hatibû û li dijî hikûmeta Brîtanya têkoşîna sivîl da destpêkirin.<ref>Pirtûka bi navê ''A concise history of modern India'', Barbara Daly Metcalf, Thomas R. Metcalf<name="ReferenceB"/ref> Piştî têkoşîna 30 salî Brîtanya neçar ma ku serxwebûna Hindistanê bipejirîne. Di sala 1947an de azadiya Hindistanê hate pejirandin, lê ji ber pirsgirêka misilman û hinduyan, rêveberiya Brîtanî împeratoriya Hindistanê weke Pakistan û Hindistan kir du dewlet. Lê pirsgirêkên herdu dewletan xelas nebû. Ji ber ku nakokî li ser herêmên [[Pencab]] û [[Bengal]]ê hebûn. Piştî hin hevdîtinan [[Amrîtsar]] bû ya Hindistanê û [[Lahore]] jî ma ji [[Pakistan]] re. Bandora pevçûnên dînî yên di navbera misilman û hinduyan bû sedema êrîşa hinduyekî li hemberî Mahatma Gandî û ev di 30'ê rêbendana 1948'an de hate kuştin. Serokwezîrê yekemîn ê Hindistanê bû [[Jawaharlal Nehru]] û di sala 1962'an de ji ber sedema Nepalê di navbera Hindistan û Çînê de şer qewimî. Piştî Jawaharlal Nehru piştî wî re keça wî [[Indira Gandhi]] bû serokwezîr. Di dema Îndra Gandî de alozî rû dan lewma ji aliyê Îndra Gandî ve rewşa awarte hate îlankirin. Di dema wê de Hindistanê ceribandina bombeya atomê kir.<ref>http://nuclearweaponarchive.org/India/IndiaFirstBomb.html</ref> Piştî vê re Hindistan pêl bi pêl hate guhertin.
 
== Erdnîgarî ==
Li bakurê welatê Hindistanê li rêze çiyayên [[Hîmalaya]] çiyayê herî bilind ê cîhanê yê bi navê [[Everest]] heye. Derdorê başûrê Hindistanê av e. Lewma 7.517 &nbsp;km peravên Hindistanê hene. Çemê [[Ganj]]ê ku bi 2.525 &nbsp;km mîna tixûbekî di navbera Bangladeş û Hindistanê de ye. Ve robar ji bakurê Hîmalayayan derdikeve û ber bi başûr ve heta [[Kendava Bengalê]] diherike.<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India</ref>
[[Wêne:KedarRange.jpg|thumb|right|Çiyayên Hîmalaya]]
 
== Dîn ==
Hindistan ji aliyê çand û dînan ve gelek dewlemend e. Gelek ayînên xweser ên Hindistanê hene. Li ser axê Hindistanê dînên mîna [[Hinduîzm]]ê, [[Budîzm]]ê, [[Jainizm]]ê û [[Sîhîzm]]ê li vir derketine. Herwiha ji ber êrîşan û rewşa wan a nebaş bawermendên zerdeştî jî koçî Hindistanê dikin ku niha civateke wan a berbiçav li Hindistanê heye. Piştî sedsala dehan ayîna îslamê jî digihe welatê Hindistanê. Herwiha ayîna Xiristiyanê jî li Hindistanê peyde dibe. Di sedsalên bûrî de bi saya êrîşên êlên misilmanan baweriya îslamê pêl bi pêl li Hindistanê belav dibe. Lê ev gelekbûna civata misilmanan li Hindistanê her tim bûye sedema pevçûnên di navbera hîndu û misilaman de. Herwiha împeratoriya Hindistanê ku axa Pakistana niha jî di nav de bû ji sedema nakokiyên di navbera misilman û hinduyan bû du parçe. Bi salan gelek pevçûn di navbera misilman û hinduyan pêk hatin û gelek mirov ji her du aliyan jiyana xwe ji dest dan. Hindistan yek ji dewletên sereke ye ku gelheya wê ya misilman gelek e. Lê dîsa jî li gorî hejmaran baweriya hinduîzmê dînê sereke yê Hindistanê ye. <ref>http://books.google.com/books?id=DPWGpVvBvx8C&pg=PA135&hl=en#* v=onepage&q&f=false</ref>
 
== Herêmên Rêveberiyê yên Hindistanê ==
Li Hindistanê 28 parêzgeh û heft herêmên yekbûyî hene.<ref>http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf</ref> Her parêzgeh, herwiha Puduçerî û Delhî xwediyê hikûmetên xwe yên xweser in. Her pênc herêmên din ji aliyê karmendên serokkomar ve tên rêvebirin. Li gorî rêbaza "States Reorganisation Act" a 1956'an her rêveberiya cihan li gorî zimanan hatine avakirin.<ref>Constitution of India (Commonwealth Legal Information Institute), retrieved 31 October 2007; herwiha binêre: </ref> Parêzgeh û herêmên Hindistanê ji 610 navçeyan pêk tên.
 
[[Wêne:India-states-numbered.svg|thumb|Parêzgeh û herêmên Hindistanê]]
Rêz 134:
|-
|
#* [[Andhra Pradeş]]
#* [[Arunachal Pradeş]]
#* [[Assam]]
#* [[Bihar (Hindistan)|Bihar]]
#* [[Chhattisgarh]]
#* [[Goa]]
#* [[Gucerat]]
|
<ol start="8">
Rêz 186:
 
== Çavkanî ==
* Gotara Wîkîpediya Îngilîzî (18.09.2011)
{{çavkanî|2}}
 
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|India}}
 
 
{{Dewletên Asya}}
Line 203 ⟶ 202:
{{Link FA|sk}}
{{Link FA|ta}}
 
[[ace:India]]
[[af:Indië]]