Wîkîpediya

Xweserîtî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
kopya
Kurteya guhartinê tine
Rêz 1:
{{jêbirin|kopya: http://www.bydigi.net/candi-gisti/402653-awayen-dewleten-nujen-konfederal-federal-otonom-uniter.html}}
{{yekkirin|[[Xweserîtî]]}}
 
[[Peyv]]ên wek otonom, û otonomî ji peyvên [[Grekîyewnanî]] ([[Yewnanî]]) yên "[[''autos]]"'' (xwe, eynî) û "''nomos"'' ([[zagon]]) pêk tên û "peyv bi peyv" wergerandina wê dibe wek "yê ku zagona xwe bi xwe pêk tîne". Wateya xwewê ya orîjînal "serbixwe, xweser, xweger" e. Lê di dema nûjen de wateya xwe ya nûjen sitendiye û bi vê wateyêwê wekweke têgîneke [[hiqûqedalet]] û [[sîyaset]]asiyaseta [[navnetewînavneteweyî]] ji bo xweserî û xwegeriyênxweseriyên sînorkirî re tê bikaranîn.
 
Herêmên otonom li [[welat]]ekî [[herêm]]ên wisa ne ku heta bi dereceyekêradeyekê xweser in, mafên xwegeriyêxwe yên birêvebirinê hene, di hinek waran de ji mudaxeleyabirêvebirina desthilatiya derve azad in. Lê belêdîsa jijî derecekêdi wêqada naveneteweyî de jî qet desthilatiya wan tuneye û pêgirtiyên [[hikûmet]]a navendî ne.
 
Awayên wan ên tîpîk wisa ne ku yan ji aliyê [[erdnîgarî]] ve cuda ne, yan jî li wê herêmê bi piranî hindikahîyeke [[netewînetewe]]yekî din dijî. Ya herî naskirî jî aliyêBi wêgiştî yêweke hindikahiyamînaka netewîduyem yein. Li herêmeke taybetî ji bo hindikahîyekehindikahiyeke netewîneteweyî mafên xwegeriyabirêvebirina mijarên navxweyî, [[çand]]î, [[ziman]]î û hwd tên dayin. Lê belê ev maf û deshilatîdesthilatî ji aliyê hikûmeta navendî ve tên dayin û li goragorî hiqûqa navxweyî û ya [[navnetewînavneteweyî]] hikûmeta navendî dikare wan mafan biguherîne an jî ji binîve betal bike. Qet nebe di teoriyê û qada fermî de wisa ye.
 
Herêmên otonomxweser di nav xwe de dibin sê beş:
* [[otonomiyênxweseriyên xakî]] ([[teretoryal]])
* [[otonomiyênxweseriyên xakî yên jêr-deverî]]
* [[otonomiyênxweseriyên herêmî]]
Ji van cureyan ên xakî (teretoryal) bi rastî ji aliyê [[dîrok]]î û [[civak]]î ve welatên cuda ne, ji ber ku xakên cuda ne. Yên jêr-deverî di nav welatekî de deverên piçûk ên di nav deverên mezin de ne û yên herêmî jî tenê ji beşên welatan ên wek [[bajar]], [[eyaletparêzgeh]] û hwd dihundirîninpêk tên.
 
Bi gelemperîgiştî dewletên unîteryekpare bi rêya [[devolusyon]]ê herêmên otonom pêk tînin, wekweke [[Keyaniya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Bakurê Îrlandê|Keyaniya Yekbûyî]]. Carinan jî dewletên federal an bi hikûmeta navendî ve girêdayî yan jî bi yek ji dewletên pêkhêner ve girêdayî herêmên otonom jî saz dikin û bi vî awayî di nav dewleteke federal a mezin de li gel herêmên federal, herêmên otonom jî pêk tên.
 
* Dewletên unîter dikarin''(yekpare)'' heta biradeyekê dereceyekêdikarin maf û desthilatiyên xwegeriyêbirêvebirinê bidin herêman, desthilatiyên xwe bi wan re parve bikin, li herêman parlamentoparlamentoyan pêk werin. Ziman, çand û kevneşopiyên herêman bênparastin û hwd. Dewletên unîter nayê wê wateyê ku her tişt tek be. Dewletên unîter hene ku ji federasyonan bêtir maf û desthilatî dane herêman/netewên hindikahîbînin. Mînakên herî balkêş ên dewletên unîter ku van maf û desthilatiyan didin herêman [[Îspanya]] û [[Keyaniya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Bakurê Îrlandê|Keyaniya Yekbûyî]] ne. Wek mînak Keyaniya Yekbûyî dewleteke unîter e. Di nav xwe de [[Skotland]], [[Wales]] ([[Galer]]) û [[Bakurê Îrlandê]] wekweke welatên pêkhêner nas dike û bi rêya devolusyonê hinek ji desthilatiyên hikûmeta navendî bi parlamentoyên van welatanwelat/herêman re hatine parvekirin, da ku xwebirêveberiya herêmî pêk bînin, bibinû herêmênbi otonom,vê re karûbarên xwe yên çandî, zimanî, kevneşopî, hiqûqî, îdarî û hwd ên herêmî bi xwe bikin.▼
[[Federasyon]] û otonomî ji hev cudane;
* Hebûn û nebûna [[Parlamento]]ke herêmî ne pîvan an cudatiya di navbera herêmên federal û herêmên otonom de ye. Pîvan ewe ku Parlamentoya herêmî wê xwediyê çi desthilatiyan be. Anku pîvan dereceya desthilatiyê ye. Parlamentoyên herêmî dikarin li herêmên otonom jî û li yên federal jî hebin.
 
== Çavkanî ==
* Mafên xwegerî û birêvebiriya çandî, zimanî, her weha parastin û pêşdexistina çand, ziman û hwd, bi vê xalê ve girêdayî [[perwerde]]ya bi zimanê dayikê/zikmakî di her du awayên xwegeriyê (otonom û federal) de jî hene.
 
▲* Dewletên unîter dikarin heta bi dereceyekê maf û desthilatiyên xwegeriyê bidin herêman, desthilatiyên xwe bi wan re parve bikin, li herêman parlamento pêk werin. Ziman, çand û kevneşopiyên herêman bênparastin û hwd. Dewletên unîter nayê wê wateyê ku her tişt tek be. Dewletên unîter hene ku ji federasyonan bêtir maf û desthilatî dane herêman/netewên hindikahî. Mînakên herî balkêş ên dewletên unîter ku van maf û desthilatiyan didin herêman [[Îspanya]] û [[Keyaniya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Bakurê Îrlandê|Keyaniya Yekbûyî]] ne. Wek mînak Keyaniya Yekbûyî dewleteke unîter e. Di nav xwe de [[Skotland]], [[Wales]] ([[Galer]]) û [[Bakurê Îrlandê]] wek welatên pêkhêner nas dike û bi rêya devolusyonê hinek ji desthilatiyên hikûmeta navendî bi parlamentoyên van welatan/herêman re hatine parvekirin, da ku xwebirêveberiya herêmî pêk bînin, bibin herêmên otonom, karûbarên xwe yên çandî, zimanî, kevneşopî, hiqûqî, îdarî û hwd ên herêmî bi xwe bikin.
 
== Çavkani ==
* [http://upload.wikimedia.org/wikipedia/ku/3/33/BARAN_R%C4%B0ZGAR_-_AWAY%C3%8AN_DEWLET%C3%8AN_N%C3%9BJEN.pdf BARAN RİZGAR - AWAYÊN DEWLETÊN NÛJEN.pdf]
* [http://www.bydigi.net/candi-gisti/402653-awayen-dewleten-nujen-konfederal-federal-otonom-uniter.html Baran Rizgar]
Line 29 ⟶ 23:
[[Kategorî:Civaknasî]]
[[Kategorî:Siyaset]]
 
 
[[ar:استقلال ذاتي]]
Ji "https://ku.wikipedia.org/wiki/Xweserîtî" hatiye standin.