Behdînan: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Ji alîyêaliyê bakûr ve [[Botan]] û [[Hekarî]] dikevin ser sinorê vê deverê. Başûrê rojhelatê vê deverê bi devera [[Soran]] ve tête girêdanê. Başûrê rojavayê vê deverê dikeve ser sinorê parêzgeha Musilê. Li alîyêaliyê rojava dikeve ser sinore deverên [[Hêsîçe]] ([[Heseke]]) û [[Qamişlo]] yên [[Kurdistana rojava]]. Rûberê vê deverê di navbera 20.000 ta 30.000 km2. Ev devere ya dewlemend e ji layê cografî ve. Herwesa ev devere ji çîyaçiya, deşt, gelî û rûbaran pêk têt.

Li vê deverê bi 10an çîyayên navdar hene wekî çîyayên [[Metîn]], [[Gare]], [[Spîrêz]], [[ŞaranîyêŞaraniyê]], [[Pîris]], [[Meqlob]], [[Elkoş]], [[çîyayê Şirîn]], çiyayê [[Şengal]]ê, [[çîyayê Akrê]] û heta domahîyêdomahiyê.

Deştên navdar jî ev in: [[deşta Silêvaneya]], [[deşta SindîyaSindiya]], [[deşta Dubanê]], deşta [[FeydîyêFeydiyê]] û çendîn deştên dî.

Herweku tête zanîn Kurdistan bi giştî ya dewlemende di warê çavkanîyênçavkaniyên avê da. Herwesa çendîn rîbarên navdar jî li vê deverê hene weku rûbarên: [[Dîcle]], [[Hîzil]], [[Ro-Şîn]], [[Zêyê Mezin]], [[Xabûr]], [[Nihnik]], [[Xazir]], [[Sîrwanê Mezin]] û gelek rîbarên dî.

Bi giştî li devera Badînan hemî corên dar û barî lê şîn di bîn. Lê yên bernîyas weku: sêv, tirî, hejîr, hinar, xox û heta domahîyêdomahiyê. Zêdebari hemî corên keskatî yê.

Daniştiyên vê deverê di navbera 1.000.000 ta 1.500.000 in. Li parêzgeha [[Duhok]]ê bi tinê nêzîkî 920.000 kesan dijîn. Ji wana 241.000 li malbendê (merkezê) parêzgehê dijîn, yan mirov dişêt bêje 26,19% ji daniştîyêndaniştiyên parêzgehê li bajêrê [[Duhok]]ê bi xwe dijîn. [[Duhok]] dikeve navenda devera Badînan. [[Duhok]] nêzîkî 75 kîlometran ji Kurdistana bakûr dîre.

Bajêrê [[Zaxo]] dikeve ser sinorê [[Kurdistana bakûr]] bi dûratiya nêzîkî 8 km. Zaxo dergehekê zor giring e di warê aborî de ji bo devera Badînan bi taybetî û Kurdistana başûr bi giştî. DaniştîyênDaniştiyên bajêrê Zaxo pêtirin ji 80.000 mirovan. Bajêrê [[Akrê]] dikeve rojhelata devera Badînan. Akrê tête hejmartin êk ji bajêrkên mezin yên devera Badînan. DaniştîyênDaniştiyên devera Akrê nêzîkî 200.000 mirovan in. Bajêrkê [[Sêmêl]]ê dikeve rojavayê bajêrê Duhokê bi dûratiya 8 km. Herwesa rêjeyeke berçav li vî bajêrkî akincî ne. Bajêrkê [[Amêdiyê]] di serdema [[Mîrnişîna Badînan]] de peytextê vê Mîrnişîna navhatî bû û malbendê edeb û zanîna vê deverê bû. Ta îro jî şûnwarên vê dibistanê mayinê mîna [[Fêrgeha Qobadî]] û çendîn fêrgehên dî li vê deverê. Zêdebarî vê çendê hejmara daniştîyêndaniştiyên bajêrkê [[Amêdiyê]] nêzîkî 6000 mirovan in. [[Şêxan]] bajêrkekî teze rizgar kirîye. Ev bajêrke dikeve navbera Etrûşê û Akrê de. AkincîyênAkinciyên evî bajêrkê navhatî pêkhatîye ji [[bisiliman]]an, [[êzidî]]yan û [[kiristiyan]]an.

Herwesa devera [[Şengal]] dihête hejmartin êk ji deverên giring yên Badînan. Lê ev devere nehatibû rizgar kirin ta piştî [[cenga rizgarîyarizgariya Iraqê]] li sala 2003. Li dîv çend jêderan tê zanîn ku hejmara daniştîyêndaniştiyên bajêrkê Şengal nêzîkî 40.000 kesan in. Herwesa jimareka zor ji bajêrk, komelgeh û gundan ser bi sinorê devera Badînan ve ne.

Di nav devera Badînan da gelek ayînên cida hene weku [[Bisilman]], [[Zerdeştî]] , [[Êzidî]], [[KirîstîyanKirîstiyan]] û [[Ermenî]]. Herwesa tê zanîn [[Cihî]] ji berê li vê deverê di jîyanjiyan. Lê rêjaya Bisilmanan rêjeya herî mezine li devera Badînan. Rêjeya Bisilmanan nêzîkî 70% ta 75%. Çonkî li bajêrên mezin weku [[Duhok]], [[Zaxo]], [[Akrê]] piranîyapiraniya herî mezin ya akincîyanakinciyan ji ayînê Bisilmanan pêk têt. Ayînê ÊzidîyanÊzidiyan têt hejmartin ko ayînê 2 yê ye li vê deverê, ji ber ko rêjeyeka berbiçav li vê deverê di jîn. Hejmara wan li devera Badînan di navbera 500.000 ta 600.000 kesane. PiranîyaPiraniya ÊzidîyanÊzidiyan daniştîyêndaniştiyên devera Şengal û Şêxan in. Herwesa ayînê Kirîstîyana ji kevin da akincîyênakinciyên vê deverê ne. Mirov di şêt bêjit li ser demê ImbratorîyaImbratoriya Aşûriya ta nûke li vê deverê di jîn. Ev ayîne yê berbelave li çendîn deverên ciyaciya yên Badînan. PiranîyaPiraniya akincîyênakinciyên Kirîstîyanan li bajêrên Duhok û Zaxo di jîn. Ermenî olekê dî yê taybete ji ayînê Kirîstîyana. Wekî tête zanîn piranîyapiraniya wan li bajêrê Zaxo di jîn.

Herwesa Badînan ya navdare bi [[mîrnişîna Badînan]] ya ko di navbera çerxên 13 û 14 de li ser destên Behaeddîn Şemdînî hatiye avakirin. Wekî tête zanîn ko ev mîrnişîne bi hêztirîn mîrnişîn bu li deverên Kurda di wî serdemî da. Mîrnişîna Badînan Hikomranî di kir di navbera salên 1376 ta 1843. Herwesa leşkerekê(40.000) bi rêk û pêk hebu. Paytextê vê mîrnişînê [[Amêdiyê]] bo. Bajêrê AmêdîyêAmêdiyê di kevite navbera çîyayên Metîn û Gare.

Dîrok dîdevana çerxê 20 ye û karesatên devera Badînan. Badînan li salên 80 yan ketibû ber şepolên kêmyabaran û enfalan. Bi 1000an mirovên bê goneh bibun qorbaniyên van karesatên enfalan yên hovane. Bi 100an mirov bune qorbanîyênqorbaniyên kîmyabaranan û bi 1000an gund hatine wêrankirin.