|
[[Image:Museo archeologico di Firenze, statuia funeraria da Chianciano, V sec. a.c. 2.JPG|thumb|right|Çiftekê Etrûskan, Li National Museum, li Florence]]
'''Etrûskan''' ([[Latînî]] ''Etrusci, Tusci''; [[Yewnanî]] ''Τυρσηνοί, Τυρρηνοί'':Tyrsenoi, Tyrrhenoi ji wê [[Deryaya Tîrenî]] = Deryaya Etrûskî hatiye afirandin), gelekî dîrokî, [[antîk]]ê ko xwe bixwe wek ''Rasenna'' navdikirin û li dorê navendê [[Îtalya]]yê îroj nêzî [[Toskana]], [[UmbrîyaUmbriya]] û [[Latium]] dime jiyabûn. Bandora çendayîyaçendayiya Etrûksan navbera salên 800-100 b.z de li herêmên ko ewnajiyabûn bandor berdabûn. Pê êrîş kirina [[Împaratoriya Roma]] û romanizî bûna wanê navbera salên 300-90 b.z. re ewna nav RomayîyanRomayiyan de asîmîle bûn.
== Teorî li ser Orjîna wan ==
Çendayî an Kiltûra Etrûksan, li herêmê ko wextekê wek Etrûrîan dihat nav kirin serwerî ajotîbû. Lê ewna ji ku de hatibûn an zimanê xwe çitol hatibû afirandin nê vebirî ye. Lê li ser vê netêgêhiştinê çend teorî hene. Yek ji wan teorîyanteoriyan, teorîyateoriya koçkirina wanê ji [[Anatoliya]] ye.
Gorî vê teorîyêteoriyê Etrûskan ji herêma Anatoliyayê [[Lîdya]] dorê [[10. sedsala berî zayîne]] koça Toskana kiribûn.
[[image:Etruscan civilization map.png|thumb|Herêmên SerwerîyaSerweriya Etrûskan]]
Gorî vê hîpotêzê jî zimanê wan jî tevliheva ''zimanê lemnî'' ko li girava Lemnos dihat axaftin û zimanê Lîdyayî bû. Va hîpotezê bi hunera wanê ko heta îroj mayî û bi hunera Lîdyayî ve li hev tê, tê destek kirin. Va hîpoteza ta wextên antîk de dihat gotin û [[Herodot]] jî qala li vê hevhatinê dike.
Gorî teorîyekê din jî tê gotin ko şarmendîyaşarmendiya Etrûskan ji şûna ko ewna dijîn, ango navenda Îtalyayê dihat. Gorî vê teorîyêteoriyê jî zimanê Etrûskan zimanekê ko ber koça îndogermanan re hebû û pê koça wanê wek gelê [[Îtalîkan]] re jî îzolê mabû. Çendayî hunera wan jî bi hevditîna [[Fenîke]] û [[Yewnan]]an re bilind bûbû. [[Dionysios]] Halikarnassos jî va teorîyateoriya destek dikir.
== Dîrok ==
Dorê salên 750 b.z. li ser [[Deryaya Tîrenê]] serwerîyaserweriya xwe qebûl kirin dabû. Di salên 600 b.z. de jî ewna bi [[Kartaca]]yan ve bûbûn yek û li rojavaya [[Deryaya Navîn]] serwerî diajotin.
Paytexteka Etrûskan tunebû, lê wan li ser [[Rom]]ê jî serwerî ajotibû. Bi gumanî navê Rom jî ji etrûskan dihat.
Di salên dorên 500an re êdî serwerîyaserweriya Etrûskan hêdî hêdî lewaz bû. Bi binketina komkeşitîyakomkeşitiya wanê hembera Yewnanê di sala 474 b.z. re wana serwerîyanê xweyê di deryayan de jî hêdî hêdî winda kir. Di sala 396 b.z. de bajarê etrûskanî girîng Veji ji hêla Roman hat dagir kirin. Pê re jî [[Galya]]yîyanyiyan xakên Etrûskan dagir kirin. Pê re jî bajar bi bajar dagir kirina Rom dewam kir. Bi vê dagir kirinê jî asîmîlasyona wanê di [[Împaratoriya Roma]] de lezbû. Di sala 90 b.z de ewna bi fermî bi qebûl kirina wanê hevwelatîyahevwelatiya Romê re bitemamî teva [[Împaratoriya Roma]] bûn.
== Ziman û Nivîs ==
BermahîyênBermahiyên li ser zimanê Etrûskan bo derxistina fikrekî vebirî neyê bes in. Nivîsên manî wan bi [[alfabeya yewnanî]] nivisîbûn û ji rastî de berve çepî nivisîbûn. Bitenê dorê 200 peyv li ser zimanê wan tê zanîn. Lê dîsa jî ewê vebirîyavebiriya ko ew ne tu zimanê ji [[Zimanmalbata hind û ewropî]] ye. Ew pir caran bi zimanên [[Anatoliya]]yê ko mirinî ve tên şibandin.
== Girêdanên Derve ==
* [http://www.comune.santamarinella.rm.it/museo/html/tedesco/index.html Înformasyon li ser orjîn çendayîyaçendayiya wan ]
* [http://www.knaw.nl/publicaties/pdf/20021051.pdf Orjîna Etrûskan] (PDF) (Îngîlîzî)
| 