Împeratoriya Bîzansê: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Di [[395]]an de [[Împerator]] [[Theodosius I]](Mezin) mir û Împeratorî navbera herdu lawên wî [[Honorius]] û [[Arcadius]] de bi rojhelatî û bi rojavayî bû du paran. [[Arcadius]] li [[Konstantinopolis]] ma û bû împeratorê [[Împeratoriya Romaya Rojhelat]] herî pêş de. Hin kes [[Konstantin]](Constantine), împeratorê [[Konstantinopolis]] kira paytext, wek împeratorê herî pêş de, ango damezrênerê împeratoriyê, dibînin. Dema [[Konstantin]] de him paytext hat guherandin him jî paşpekîyapaşpekiya împeratorîyaîmperatoriya Roma ([[Pagan]] bûn) li împeratorîye xiristîyanî hat belavkirin.

Dema [[Justinian I]], [[sedsala 6'an]] de, [[Împeratoriya Romaya Rojhelat]](Bîzans) li rojava xakên (welatên) [[Împeratoriya Romaya Rojava]]yê berê [[Spanya]],[[Maxrêb]] û [[Îtalya]] şunda dest xwe xistin. Li rojhelat jî bi [[Sasanî]]yan re peymana aşîtîye kir. Wê wextê sînorên Împeratoriya Bîzans gehîştina nêzî [[Împeratoriya Roma]] û dema wêya herî baş bû. Di [[532]]an de li [[Konstantinopolis]] raperîna [[Nika]] derket. Ew encax heftekê de kanîn rakirin, lê paş ew hat rakirin nêzî nîvî [[Konstantinopolis]] hat kuştin. Dema [[Justinian I]] de di [[530]]anan de [[Aya Sofya]](Hagia Sophia) hat çêkirin. Paş [[550]]anan de beravên [[Derya Navîn]] bi tunî kete bin sehêtê Bîzans. Dema împeratorîyaîmperatoriya [[Justinian I]] [[Dad]]a Roma di [[Corpus Juris Civilis]] de hat revîze kirin.

Di destpêkên [[sedsala 7'an]] de [[Avar]] û [[Bulgar]]an [[Balkan]], [[Sasanî]]yan jî [[Misir]], [[Felestîn]], [[Ermenîstan]] dest xwe xistin. Lê Împerator [[Herakleios]] ew dernan heta [[627]]'an bi piranî şunda dest xwe xistin. Wê demê şunda Sasanî êdî hat dagirtin jî wê carê êrîşên [[Ereb]]an û [[Misilman]]an dest pê kir. Di [[20'ê gelawêjê]] [[636]]'an di [[Cenga Yermûk]] de [[Xelîfe]] Ûmer Bîzans bin xist. Pê re [[Misir]], [[Suriye]], [[Felestîn]] bi destên xelîfan ji Bîzans hat standin. Êrîşên misilmanan de bîzans gelek xakên Anatolî û Mezopotamya winda kir. Di [[698]]'an bi [[Kartaca]] re Maxrîb bi tunî ji dest der ket. [[Konstantinopolis]], ji bo [[Hadîs]](Hadîs-î Şerîf) û mizgînîyamizgîniya [[Mihemed]] pexamber, sê caran di [[626]], [[674]]–[[678]] û [[717]]–[[718]]'an de hat dorpêç kirin. Gorî hin kesan mirina [[Herakleios]] şunda [[Împeratoriya Romaya Rojhelat]] êdî dibe Împeratoriya Bîzans. Ber mirîna xwe [[Herakleios]] şuna [[Latînî]] yewnanî kira zimanê fermî. Navê împeratoranê bi Latînî ''Augustus'', bi yewnanî ''Basileus'' re guhert.

Di dawîyadawiya [[sedsala 7'an]] de li rojhelat êrîşên misilmanan, li rojava jî êrîşên [[Slav]] û [[Balkan]]an dewam kir. [[Konstans II]] di navbera [[661]]–[[668]]'an de paytext bira [[Syrakus]], lê paş ew mir şunda paytext şunda hat anîne [[Konstantinopolis]] e.

Di [[866]] bi [[Basileios I|Basileios]] re text derbaza xanedanê [[Makedonî]] bû. Ew dema xanedenê [[Makedonî]] de, wek [[Ronesens]]a Makedonî tê zanîn, xakên AnatolîyêAnatoliyê şunda hatin hel girtin. Bin îmoratarîyaîmoratariya [[Nikephoros II]] Girava [[Kreta]] hat şunda dest xwe xistin.. Dema [[Johannes I]] de [[Sûrî]] û [[Felestîn]] şunda hat dagirkirin. Di dest xanedanê MakedonîyanMakedoniyan de împeratorîyêîmperatoriyê di [[sedsala 10'an]] û destpêkên [[sedsala 11'an]] de dema xweya herî rind dît. Paş di [[987]]an de xwenga împeratorê [[Basileios]] bi [[Çar]]ê Rûsya [[Wladimir I]] re zewicîyazewiciya şunda Rûsan nêzî bi tunî derbaza Xiristîyaniya [[Ortodoks]] bûn. [[Dêr]]a Rusya hat girêdana Dêra Konstantinopolis bû. [[Basileos II]] paş şerên bi salan ÎmporatorîyaÎmporatoriya [[Bulgar]]an dagir kir. Di [[1018]]'an de Bulgaristan û [[Duna]] ket bin destên [[Bizans]]

Dû binketinî [[Malazgirt]] re bi xanedanê [[Komnenian]] hewlaka ji bo împeratorîyêîmperatoriyê şunda ra kin he bû. Wê demê li [[Selçuk]]an bêtir [[Norman]]an êrîşa Bîzans dikir. [[Alexios Kommenos]] ji bo [[Norman]]an ji [[Venedig]]an re hevkarî kir. Paş di [[1085]]an de împeratorê Normanan Robert Guiscard û di [[1086]]an de jî siltanê Selçukan [[Süleyman Şah]] mir şunda ew hereşeyan ra bûn.

[[Alexios IV]] xast ku [[Sefera Xaçiyayê Çaram]] dar xa jî, wî ji bo textê ji dest bavî xwe bistîna ew wergera ser Konstantinopolis kir. Bi serwerîyaserweriya [[Venedig]]an di [[1204]]an de [[Şovalyan]] Konstantinopolis dagir kirin û [[Împeratoriya Latînî]] saz kirin.

Paş [[Latînan]] Konstantinopolis dagir kirin Bîzans kirina sê paran; [[ÎmporatorîyaÎmporatoriya Nicea]](Îznîk), [[DespotîyaDespotiya Epirus]] û [[Împeratoriya Trabzon]]. [[Theodoros I Laskaris]] di [[1208]]an de [[ÎmporatorîyaÎmporatoriya Nicea]] de wek împeratorê Roma danezanîn û împeratorîyaîmperatoriya îznik li ewropa û [[Anatolî]] fireh kir. Ji dûv wî re [[Johannes III|Johannes III Dukas Batatzes]] (1222–1254) sînorên împoratorîyêîmporatoriyê Îznîk li rojhelat, di siya selçukan li hemberan [[Moxol]]an di [[1243]]an dagir bûbû, şunda fireh kir.

Pişt re [[Michael VIII]] (1259–1282) di [[1259]]an derbaza texta Împeratoriya İznik bû şunda di [[1261]]an de [[Konstantinopolis]] ji LatînîyanLatîniyan stand û dawîyadawiya Împeratoriya Latîni de. Li wê şunda li taxtê xanedanê [[Palaiologan]] dest pê kir û wan Bizans heta dawîyadawiya karger kir.

Dûv [[Selçuk]]an helweşîyanhelweşiyan re li Anatolî hin [[Mîratî]]yên wek [[Menteşeyan]], [[Aydın]]an, [[Germiyan]]an, [[Saruhan]]an, [[Karasi]]yan û [[Osmanan]] hati bûn sazkirin. Wê demê li Bîzans jî gelek şerên hûndur der di ketin. Di [[1282]]an de heta [[1354]]an 4 şerê hûndurî der ketî bûn.

Di [[sedsala 14'an]] de ji bo li Anatolî [[Osmanan]] li ewropa jî [[Bulgar]]an û [[Sirb]]an xak ji dest Bîzans distandin Bîzans ancax bi KKonstantinopolis, [[Selanik]] û bi çend bajaran din ma bû. Dema Xiristîyanan li ewropa ji hev re ceng dikirinî, ji [[1352]]an de, Osmanan li ewropa û [[Trakya]] ji xak dest xwe dixistin. Heta [[1370]]anan [[Trakya]]yîyanyiyan bi pirani hati bû dagir kirîn. Di [[1362]]an de jî paytext ji [[Bursa]] de biri bûn [[Edirne]]([[Adrianapolis]]) Paş serfirazîyaserfiraziya di [[1371]]an de di [[Cenga Maritza]] de hembera [[Serb]]an, [[Osmanan]] [[Makedonya]] jî hel girt û Bîzans herî biçûk bû. Bîzans pir caran li yekbûnaka xiristiyanan û [[dêr]]an ji bo Osmanan ji ewropa derxin digerîyen. Lê gelê Bîzans bi gotina 'Fesan Osmanan şaşikan Kardinal]]an çêtir e' beşdar ne dibûn. Dûv binketinên hembera Osmanan di [[Cenga Kosovaya Yekem]] de di [[1389]]an re di [[1391]]an de Osmanan [[Konstantinopolis]] dorpeç kir. Paş dorpeçkirinakê heft mehan re Bîzansê danê Osmanan dayî û sazkirana taxaka misilmanan li Konstantinopolis pejirand û derpêçkirin hat ra kirin. Paş di [[Cenga Nikopolis]](Niğbolu) di [[1396]]an de ordîyaka leşkeran xaçan de pêk hati bû bin xist. DawîyaDawiya Bîzans êdî xwuya dibû. Lê ji bo [[Timur]] Osmanan di [[1402]]an li [[Enqere]] bin xistin ûmre dewleta Bîzans çend deh salan din dewam kir.

Paş Osmanan [[Dema Fetret]] derbaz kir şunda vegirtina Konstantinopolis armanç kirin. Çi qas Konstantinopolis ne bajarê wek berê mezin bû jî ji bo [[Hadîs]]a pexamber(Konstantinopolis dike rojekê îlahî werê vegirtin. Ew serdarê vegirtî çi serdarê başa û ew leşkerên vegirtinîn çi leşkerên başin) her dem armanca Osmanan de bû. Bi dawî di [[29'e gulanê]] [[1453]]an de [[Osmanan]] bi fermandarîyanfermandariyan [[Mehmet II]] Konstantinopolis vegirtin. Împeratorê Bîzanseyê dawî [[Konstantin XI]] dema cengê mirî bû. Ew roja [[Çaxa Navîn]] dest pê dike ye.

Osmanan paş Konstantinopolis di [[1461]]an de jî dawîyadawiya [[Împeratoriya Trabzon]] de.

* 622: [[Herakleios]] ji bo xakên dest SasanîyanSasaniyan bistîna dest bi êrîşan kir.

* 626: [[Awar]]an, [[Slav]]an û [[Sasanî]](Farsan) Konstantinopolis dorpeç kir. Xaka dawîyadawiya li Spanya bi dest [[Got]]ên Rojava ket.

* 627: Bin xistina [[Sasanî]]yan li [[Kurdistan]]ê. Xakên dest SasanîyanSasaniyan ketinî şunda hat hel girtin.

* 1018: Dagir kirina KeyatîyaKeyatiya Bulgaran.

* 1261:Şunda vegirtina Konstantinopolis; Şunda yek kirina împeratorîyêîmperatoriyê (Der ve Împeratorita Trabzon)