Rêtînol: Cudahiya di navbera guhartoyan de

'''Rêtînol''' şiklê xwerekî yê [[Vîtamîn|vîtamîna]] A'ê e. Vîtamîneka zer e ko di çevrî da dibihujit. Vîtamîna A [[antîoksîdan]]ek e ji bo şîyîna (mezinbûna) hestîa û jibo bînahîyêbînahiyê (dîtinê) pir girig e. Pêkhateka [[kîmya|kîmyayî]] ji malbatekê bi navê [[Rêtînoyîd]]an e. Rêtînol bi awayê pêşkeriste (precursor) dihêt xwarin: xwerekên ji lawiran (heywanan), mîna şîr û hêlikan (hêkan), [[esêtêr]] ên Rêtînîl têda hene; lê jêderên gîyayî, mîna gêzer û isfenajê, pêşvîtamîna A [[Karotênoyîd (carotenoids)]] têda hene. Avbihujî ya (haydrolîza) esêtêrên rêtînîlê rêtînol jê peyda dibit, lê avbihujî ya pêşvîtamîna A Karotênoyîdan [[rêtînal]] jê peyda dibit. Navê dî yê rêtînalê aldehayda rêtînê (retinaldehyde) e. Rêtînal dikarit bi awayekê demkurt digel Haydrojênê terkîb bibit da rêtînolê çêbikit an jî bi awayekê herûherî û bêveger (irreversible) oksîde bibit û tirşê rêtînoyîk (retinoic acid) çêbikit.

Li sala 1913'ê, [[Elmer MekKolum|Elmer MekKolumî]], [[jînkîmyazan|jînkîmyazanekê]] [[Zanîngeha Wîskansînê]], û hevkarê wî [[Margirêt Deyvîs|Margirêt Dêyvîsê]] xwerekmakeka (nûtrîyenteka) çevrîbihuj (anko di çevrî da dibihujit) di nav nîvişkî û rûnê masîyêmasiyê da vedît. Ev karê wan misûgerkirina berhizirandina [[Tamis Ozborn (Thomas Osborne)]]î bû ko li sala 1913'ê berbînîyaberbîniya keristeyekê wiha di nav nîvişkî da kiribû. Vîtamîna A jibo caran pêşîn bi awayekê destkirî li sala 1947'ê hat çêkirin.

Li goreyê hilkevtina (konîfyorasyona) ''trans'' an ''cis'' a çar [[bendên duanî]] ên zincîra [[polîyen|polîyenê]], gelek [[îzomer|îzomerên]] endazeyî ên rêtînolê, rêtînalê û tirşê rêtînoyîk hene. Îzomerên ''cis'' bêtebat (unstable) in û bi sanahî dibin îzomerên hemî-''trans''. Bi her awayî, hindek îzomerên ''cis'' bi awayê xweriskî jî peyda dibin û xwedî erkên nemazeyî in. Ji bo mînak, îzomera 11-cis-rêtînal [[kiromofor (Chromophore)]] a [[rodopsîn|rodopsînê]], [[molêkyol]]a [[fotoreseptor]] a [[movikdran (vertebrate)]] ne. Rodopsîn ji 11-cis-rêtînal a ko bi awayê kovalans li [[bingehê Şîf (Schiff Base)]] bi [[protîn]]a [[opsîn|opsînê]] (opsîna lûleyî anko şîn an opsînên kulavkî (Kon=Cone) ên sor an gesik) ve bend dibit. Pêvajoya dîtinê îzomerandineka 11-''cis''an bo hemî-''trans''an e ko bi ruhnahîyêruhnahiyê destpêdikit ko dibit sedema pêkhatin û çelengbûna (aktîvbûna) molêkyola fotoreseptor. Yek ji zûtirîn nîşanên kêmasî a vîtamîna A'yê şsvkorî û kêmbûna bînahîyêbînahiyê e.

[[Corc Wald|Corc Waldî]] (George Wald) li sala 1967'ê [[xelata Nobêlê ji bo jînewerzanistî an piziçkîyê]] ji bo karkirina li ser [[rengpint|rengpintên (pîgmentên)]] şebekeya çavî wergirt. Karên wî têgehiştina mirovî li rolê vîtamîna A'ê di bînahîyêbînahiyê da zêde kir.

Gelek erkên vîtamîna A'yê ko negirêdayî bînahîyêbînahiyê in bi tirşê rêtînoyîk dihên tenzîmkirin ko bi çelengandina (aktivasyona) [[wergirên tirşê rêtînoyîk]] ên navxaneyî (interselûlar) diyarbûna cînan (genes) kontrol dikit. Erkên nebînahîyane yen vîtamîna A'ê jibo erkên bergirîyêbergiriyê (îmyonolocîk), zaûzêye, werara (developmenta) movikên (vertebrates) vernîkî (embryo) giring e. Ev erk bi zêdebûna beratafî (susceptibility) a jibo hewdanan (infeksyonan), kêmbûna şîyînbûnê (growth) û şaşîyênşaşiyên afirandinê di nûzayan da li dema kêmbîna vîtamîna A'ê eşkira dibit.

Vîtamîna A jibo çêkirina rodopsînê, rengpinta bînahîyê, ko li cihên tarî pêdvî ye bikar dihêt. ji ber vê yekê xwarina zadên ko vîtamîna A têda hene şevkorîyêşevkoriyê baş dikit.

Vîtamîna A jibo karkirina dirist a [[xaneyên dapoşînk]] pêdvî e. Li dema nebûna vîtamîna A'ê, xaneyên ko gilîyêgiliyê (mucus) derdidin dibin xaneyên ko keratînê derdidin. Ev jî dibit sedem hişkîyêhişkiyê (xerosis).

=== Dozena (sîstema) BergirîyêBergiriyê ===

Rêtînol ji [[sîstêmê rîçalan]] ra rinde. Ew alîkarîyêalîkariyê çêkirnê [[xûn|xûnê]] dike. Rêtînol pir ji [[çerm|çermî]] [[mirov]]an ra rinde. Ew ji [[çav]]an ra pêwîste. Eger Rêtînol hindik be di canî [[mirov]] da, mera nikane rind bi [[hêvar|hêvarê]] bibîne. Rêtînol ji [[hestî|hestîyên]] [[mirov]]an ra jî girînge, çunkî ew ji bo mezinbûnê pêwîste.