Xweserîtî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
B yekkirin |
B yekkirin |
||
Rêz 1:
{{yekkirin|[[
[[Peyv]]ên wek otonom, otonomî ji peyvên [[Grekî]] ([[Yewnanî]]) yên "[[autos]]" (xwe, eynî) û "nomos" ([[zagon]]) pêk tên û "peyv bi peyv" wergerandina wê dibe wek "yê ku zagona xwe bi xwe pêk tîne". Wateya xwe ya orîjînal "serbixwe, xweser, xweger" e. Lê di dema nûjen de wateya xwe ya nûjen sitendiye û bi vê wateyê wek têgîneke [[hiqûq]] û [[sîyaset]]a [[navnetewî]] ji bo xweserî û xwegerîyên sînorkirî tê bikaranîn.
Herêmên otonom li [[welat]]ekî [[herêm]]ên wisa ne ku heta bi dereceyekê xweser in, mafên xwegerîyê hene, di hinek waran de ji mudaxeleya desthilatîya derve azad in. Lê belê ji derecekê wê de jî qet desthilatîya wan tuneye û pêgirtîyên [[hikûmet]]a navendî ne.
Awayên wan ên tîpîk wisa ne ku yan ji alîyê [[erdnîgarî]] ve cuda ne, yan jî li wê herêmê bi piranî hindikahîyeke [[netewî]] dijî. Ya herî naskirî jî alîyê wê yê hindikahîya netewî ye. Li herêmeke taybetî ji bo hindikahîyeke netewî mafên xwegerîya mijarên navxweyî, [[çand]]î, [[ziman]]î û hwd tên dayin. Lê belê ev maf û deshilatî ji alîyê hikûmeta navendî ve tên dayin û li gora hiqûqa navxweyî û ya [[navnetewî]] hikûmeta navendî dikare wan mafan biguherîne an jî ji binîve betal bike. Qet nebe di teorîyê û qada fermî de wisa ye.
Herêmên otonom di nav xwe de dibin sê beş:
* [[otonomîyên xakî]] ([[teretoryal]])
* [[otonomîyên xakî yên jêr-deverî]]
* [[otonomîyên herêmî]]
Ji van cureyan ên xakî (teretoryal) bi rastî ji alîyê [[dîrok]]î û [[civak]]î ve welatên cuda ne, ji ber ku xakên cuda ne. Yên jêr-deverî di nav welatekî de deverên piçûk ên di nav deverên mezin de ne û yên herêmî jî tenê beşên welatan ên wek [[bajar]], [[eyalet]] û hwd dihundirînin.
Bi gelemperî dewletên unîter bi rêya [[devolusyon]]ê herêmên otonom pêk tînin, wek [[Keyaniya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Bakurê Îrlandê|Keyaniya Yekbûyî]]. Carinan jî dewletên federal an bi hikûmeta navendî ve girêdayî yan jî bi yek ji dewletên pêkhêner ve girêdayî herêmên otonom jî saz dikin û bi vî awayî di nav dewleteke federal a mezin de li gel herêmên federal, herêmên otonom jî pêk tên.
[[Federasyon]] û otonomî ji hev cudane;
* Hebûn û nebûna [[Parlamento]]ke herêmî ne pîvan an cudatîya di navbera herêmên federal û herêmên otonom de ye. Pîvan ewe ku Parlamentoya herêmî wê xwedîyê çi desthilatîyan be. Anku pîvan dereceya desthilatîyê ye. Parlamentoyên herêmî dikarin li herêmên otonom jî û li yên federal jî hebin.
* Mafên xwegerî û birêvebirîya çandî, zimanî, her weha parastin û pêşdexistina çand, ziman û hwd, bi vê xalê ve girêdayî [[perwerde]]ya bi zimanê dayikê/zikmakî di her du awayên xwegerîyê (otonom û federal) de jî hene.
* Dewletên unîter dikarin heta bi dereceyekê maf û desthilatîyên xwegerîyê bidin herêman, desthilatîyên xwe bi wan re parve bikin, li herêman parlamento pêk werin. Ziman, çand û kevneşopîyên herêman bênparastin û hwd. Dewletên unîter nayê wê wateyê ku her tişt tek be. Dewletên unîter hene ku ji federasyonan bêtir maf û desthilatî dane herêman/netewên hindikahî. Mînakên herî balkêş ên dewletên unîter ku van maf û desthilatîyan didin herêman [[Îspanya]] û [[Keyaniya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Bakurê Îrlandê|Keyaniya Yekbûyî]] ne. Wek mînak Keyaniya Yekbûyî dewleteke unîter e. Di nav xwe de [[Skotland]], [[Wales]] ([[Galer]]) û [[Bakurê Îrlandê]] wek welatên pêkhêner nas dike û bi rêya devolusyonê hinek ji desthilatîyên hikûmeta navendî bi parlamentoyên van welatan/herêman re hatine parvekirin, da ku xwebirêveberîya herêmî pêk bînin, bibin herêmên otonom, karûbarên xwe yên çandî, zimanî, kevneşopî, hiqûqî, îdarî û hwd ên herêmî bi xwe bikin.
== Çavkani ==
* [http://upload.wikimedia.org/wikipedia/ku/3/33/BARAN_R%C4%B0ZGAR_-_AWAY%C3%8AN_DEWLET%C3%8AN_N%C3%9BJEN.pdf BARAN RİZGAR - AWAYÊN DEWLETÊN NÛJEN.pdf]
* [http://www.bydigi.net/candi-gisti/402653-awayen-dewleten-nujen-konfederal-federal-otonom-uniter.html Baran Rizgar]
[[
[[Kategorî:Siyaset]]
| |||