Laliş: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Kurteya guhartinê tine |
BKurteya guhartinê tine |
||
Rêz 9:
}}
[[Wêne:Lalish.jpg|thumb|250px|right|Laliş]]
'''Laliş''' bajarekî başûrê Kurdistanê û cihê pîroz ê [[Êzidîtî|
Piraniya nivîskarên, ku li ser
Hindek ji wan nivîskaran pesnê xweşbûn û delalbûna vî gelî dane û li er bayê wî yê hênik û dar û deviyên wî nivîsandine. Lê belê bi kurtî li ser qub û avaniyên wî hatiye nivîsandin. Hinekan giraniya nivîsarên xwe berdane ser fermanên dijwar, yên li herêma Lalişê hatine serê
Li vir bîr û baweriyê wan hev nedigirtin û ne weke hev bûn. Bê çawa bîr û baweriyên wan li ser kevnarbûna Lalişê ne weke hev in, wisa jî di peydabûn û çavkaniya
Wisa diyar e, ku wan ne lêkolîneke baş lêkirine, anjî mebesta wan ji vê yekê ew bû, ku
Li gor dîtina me pewist e, çi mirovê li ser ola
Ji me gişkan re diyar e, ku xelekên zincîra dîroka Lalişê jî hinda ne û dîtin û bihevxistina wan pir zor e.
Erê çend hevok li ser Lalişê di dîrokê de hatine nivîsandin, lê belê ew jî ji dema [[Şîxadî]] ve ne û ew pir kêm in û kurtiyên wan hene.Lê jiber ku Laliş ji berê de û heya îro jî cî û perestgeha
Heke em li ser hemû beşên bi dîroka Laliş ve girêdayî binivîsin û hemû xasên li wir bînin ser ziman dê pirtûkeke serbixwe jê çêbibe. Bêtir ji 150 xasên
== Navê Lalişê ji ku tê? ==
Min ev gotin(bêje, peyv) û bingeha wê di tu ferhengên zimanan de nedîtibû, ne di ferhengên kurdî û farisî de û ne jî di ferhengên erebî de. Her digotin, ku Laliş gundeke li herêma bajarê Mûsilê yanî Nînewa ye, ziyaret û perestgeha Şîxadî yê kurê Misafir bû û li cem
Lê belê hinek caran jî baweriyên din berguhî min bûne. Weke van zelalkirinên jêrîn:
• Laliş gotineke
• Hinekî din dibêjin, ku Laliş rastiya wê ji Lal, yanî mirovê nikaribe biaxive, bê zar û zimann be, û ji hiş (raman) hatiye. Ev jî dibêjin: "Jiber ku Laliş ciyekî pîroz e, pêwist e, çi mirovê bikeve sinorê wê bêdeng be. Weke çaxê mirovek ji mirovekî din re bibêje: ‘Tu lal û hiş be!’".
Her çiqas ku ez pir rûmetê didim ramanên van mirovan jî, lê belê ev zelalkirinên wan bêbingeh in û wan ji cem xwe derxistine.
Di Qewlek ji qewlên
'''Qewl'''
Rêz 63:
Li vir Laliş tê surr û hêvên
== Pîroziya Lalişê di mitiyologiya
Erê rast e, Laliş perestgeheke
Qewlê Zebûnî Meksûr
Rêz 105:
Berî hatina Şîxadî min navê Laliş di tu pirtûk û weşanên wê demê de ne dîtibû. Dibe, ku navê Laliş piştî diyarbûna Şîxadî yê Hekarî di hinek pirtûkan de peydabû. Piştî Şîxadî bi sed sal û dused sal kit kit nivîskarên rohilatê weke Ibn Esîr, Ibn Xelekan, Abû Fida, Hafiz Zeheb, Ibn Werdî, Meqrîzî, Yaf‘î û Şe‘ranî çend tişt li ser Laliş û Şîxadî û Êzîdîtiyê nivîsandin.
Lê belê dîtinên van dîrokvan û lêkolînvanên rohilatê gişt nêzîkî hev bûn. Bi taybetî baweriya wan li ser Şîxadî yê Hekarî ew bû, ku ew ji Şamêyanî Balbek, ji Beytil Far, bi
Di destpêka sedsala 20
Helbestvan û nivîskar Ibn Mûqadam, yê ku di dêra Erbîlê de di çerxa sedsala 15. de Keşe bû, di helbesteke xwe ya olî de dibêje, ku Laliş dêra wan bû, heya dema Şîxadî di sala 616. de diyar bû û bi darê zorê ji wan stand. Heke em nivîsandinên van herdu c iwanmêran baş zelal bikin û tozekê baş û hûr lê çavdêrî deynin, em dê bibînin, ku çerx û demên nivîsînê, pir li hevketî ne û hevdu nagirin. Ez dipirsim: "Dê çawa Şîxadî miribû û çûbû dilovaniyê û di eynî çax de dêra wan ji wan bistîne?"
Rêz 115:
Mizeferê Erbîlî dibêje, ku wî bi xwe Şîxadî li bajarê Mûsilê dîtibû, çaxê ku dixwast here Lalişê. Piştî mirina Şîxadî I. biraziyê wî Şêx Berkat ciyê wî girtiye û bû şêxê Êzîdiyan. Piştî wî Şîxadî yê II. û Şêxsin li Lalişa Nûranî cî girtin. Şêxsin di sala 644 de bi destên serekbajarê Mûsilê, Bedredîn Lûlû, bi bêbextî hate kuştin.
Nivîskarê xaçperest Corc Hebîb, her ew dîrokvanekî pêbawer e, di pirtûka xwe de, ya ku li ser
Nivîskar Corc Hebîb li dereke din dibêje: "Yaqûbê Hemewî di pirtûka xwe "Mû`cam El-Bûldan" de dibêje, ku gotina şêx, gotineke Erebî ye û di dema Şîxadî de derketiye, lê belê ew ciyê îro Laliş li ser e û li ser ava ye, jê re digotin Êzîda. Ev jî peyveke Mîtrayî ye". Ez bi xwe vê baweriya nivîskar Corc Hebîb pir nêzîkî rastiyê dibînim. Em hêja û heya îro jî ciyê Lalişa Nûranî bi " Ciyê Êzîdxanê" bi nav dikin. Her wiha ez baweriyên nivîskarên ereb Demlûcî û Hisênî jî di derheqa pirsgirêka Xwediyê Lalişê û avabûna wê de qebûl dikim.
Rêz 121:
Mirov dikare bibêje, ku Lalişa Nûranî keleheke pir asê bû û perestgeheke Mîtrayiyê bû.
Dibe, ku di demekê de
Lêkolînvanê ola
Pirs jî bi vî şêweyî hatibû kirin: "Bavê Pêşîmam! Çima di Qewlê Şîxadî yê de gotinên Hena û Berhena hatine, ez tê nagijim, ku ev tên çi manê?" Bersiva wî zelalbûnek li vê pirsgirêkê kir û bingeha wê ronahî kir. Wî got: "Dema Şîxadî hate Lalişê, Laliş avabû û xaçperestan ji xwe re xistibûn dêr. Metranê li ber wê dêrê, bê guneh, navê xwe Mar Yûhana bû. Şîxadî jê re digot, ‘ku ew mecbûr in, ji ciyê bav û kalên wî derkevin’, jiber ku Laliş ya me ye û ew bixwe jî dizanin. Şîxadîyê sê caran vê gotinê lê vedgerîne û jê re dibêje, pewist e, ‘ku ew pêşî dîroka cî bizanibin û ji nû vê li Lalişê bimînin asê’. Qewlbêj, dunav û rûspiyên me wiha dibêjin, ku Mar Yûhana bi rastiya avabûna Laliş û kî xwediyê wê ye dizanîbû. Wî di cî de amadekirina xwe diyar kir, ku ew dê Lalişê berdin, lê ji bo bîranîna mabûna wan li wî cihî pewest e, ew di qewlekî de werin ser ziman.
Rêz 131:
Pir gotin û nivîsandinên bi tîpên kevn yên bizmarî li ser dîwarê Lalişa Nûranî hebûn. Ji tirsa lêkolînvanên Ewropayê piraniya van nivîsandinan jê birin. Li kolanê Lalişê hêja jî hinek nivîsîn bi zimanê bizmarî (nîvîsa bizmarî) hene.
Jiber van sedemên hat gotin û jiber hebûna sembol û neqşên
Laliş ji berê de, berî hatina Krîstos (Îsa), perestgeheke Mîtrayizmê bû û Mala Êzîdiyan bû.
Dibe, weke ku carek din jî di vê gotarê de hatiye gotin, ku Laliş jiber ciyê xwe yê asê û stratejîk ketibe destên
Dîndarên
Wiha diyar e, ku xaçperestan bi serokatiya Mar Yûhana ev rastî dizanîbûn ji bo vê yekê jî wan Laliş bi bêdengî dabûn
Bi kurtî
Laliş bê şik perestgeheke
Şîxadî yê Hekarî rêberê ola me, qenciyeke hew tê jibîrkirin bi me
Heke Şîxadî yê ev toza li ser rûpelên dîroka gelê me hilnanîbûna, dê hindakirin û qelandin para me bûya û çira me dê hin bi hin bitemirya.
== Laliş di nava stran û helbestên hozan û helbestvanên
Jiber pîrozbûna vî cihî helbestvan, olperest û xasên me
[[Şêx Zendîn]] nebiyê Şêx Hesen çend helbest li ser eşq û bêrîkirina xwe ji Lalişê re weşandin [[Melayê Cizîrî]] di helbestekê de dibêje:
Rêz 183:
Paşî ew kirin beşek ji welatê Wanê. Sinorê wê ji aliyê rohilatê ve Îran bû, ji aliyê rohavayê Sêrt bû, ji bakûr ve Mûsil bû, Welatê Xaltan.
Girîng e, ez bibêjim, ku min ev lêkolîna li ser Lalişê bi zimanê Erebî di kovara "Laliş", Sal: 1993, Hejmar: 1, Dihok, belav kiribû. Her me dît, ku ev gotar çiqas ferze ji bo naskirina ol û dîroka
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
{{Koord|36|46|17|N|43|18|11|E|type:landmark|display=title}}
| |||