Medreseya kurdî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Erdal Ronahi (gotûbêj | beşdarî)
B Medreseya Kurdi çû cihê Medreseya kurdî
Kurteya guhartinê tine
Rêz 1:
'''Medreseya kurdî'''
{{neensîklopedîk}}
[[Medrese]] ew sazî ye ku ders lê tê dayîn. '''Medreseya Kurdi''' ew sazî ye ku ev e bi sedê salan e li [[Kurdistan]]ê xwendin tê de tê kirin.
 
[[Medrese]] ew sazî ye ku ders lê tê dayîn. '''Medreseya Kurdi''' ew sazî ye ku ev e bi sedê salan e li [[Kurdistan]]êKurdistanê xwendinzarûkên Kurdan û gelek jî yên biyanî tê de dixwînin kirin.û dixwendin.
Tesîra Medreseya Kurdi li ser civata kurd, pir zêde çêbûye. Lewra ew medrese ji sazgehtîtiya olî zêdetir, bo Kurdan bûbû qada nijadî û kurdperweriyê. Ji ber hindê çi tiştên Kurdan ên pîroz hebûne, pê hatine parastin û tê de hêwirîne.
Medrese li ba Kurdan pir zêde bi rûmet e. Lewra medrese ji saziya xwendinê zêdetir, ji bo Kurdan qada dadgehtî û çareserkirina gelşên wan jî bûye û hemû heyînên kurdewarî pê hatine parastin.
Medreseya Kurdî, ji bo Kurdan hem dibistan, hem xwendegeh û hem jî zanîngeh bûye; ji her kesî re vekirî bûye û berambertiya tê de rê nedaye ku niheqî û zordestî di nava xelkê de bête domandin.
Medrese devera pêbawerî û piştrastkirinê, herweha li gund û bajaran şênîka civatê bûye. Zimanê Medresê yê fermî kurdî bûye, lê piraniya pirtûkên tê de ku dihatin xwendin bi zimana erebî û hinek jî farisî bûne. Çendî ku pirtûkên bi zimanê erebî dihatin xwendin jî, lê wergera wan tevek ji xwendevanan re bi zimanê kurdî dihate kirin. Îcar ev yeka han dibû sedem ku zimanê kurdî bi pêş ve here û xurttir bibe.
 
Şaxên zanistiya erebî ku di Medreseya Kurdî de dihatin xwendin, ev bûne: Şerî‘et, Hedîs, Tefsîr û Eqîde, Serf û Nehw, Mentiq, Istî‘are, Mûnazere, Usûl û hin şaxin din.
Medrese, ji bo Kurdan hem dibistan, hem xwendegeh û hem jî unîwersîte bûne. Herweha ew mîna barîgehên parastinê, dadgeh û şaneşêntiya kêfxweşiya serbestiyê bûne.
 
Ew sazgeha zanistiyê, di sedsalên 11-12yan de li Kurdistanê derketine holê û jiyana xwe domandiye ta salên şêstî yên Sedsala Bîstî.
Medrese ji her kesî re vekirî bûne û berambertiya tê de çu carê rê nedaye ku kes xwe li ser kesekî din mezin bike, yan kotekî bike û teşqeleyan derbixîne. Ji şênîtiya toreya kurdî û livaka wê zêdetir, medrese devera pêbawerî û piştrastkirinê bûne. Medrese hertim şênîka civata Kurd, li gund û bajarên Kurdistanê bûne.
 
Medreseya Kurdî di demeke pir kin de berambertîya xwe bi zanîngehên miletên pêşketî yên wan deman re daye meşandin. Wek mînak: Berî pêncsed salî, li Medreseya Sor a li Cizîra Botanê projeya rubota ku Rojavayî di dawiya Sedsala Bîstî de dest bi çêkirina wê kirine, hatiye çêkirin. Ji xwe zanayên weke Mewlana Xalidê Nexşebendî yê Kurdî, Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, Şêx Fethulah Werqanisi û pir kesên wisa ku mora xwe li mêjuya pêşketinê xistine, zêdetir giranbihatî û pîroztiya Medreseya Kurdî nîşan didin. Herweha lehengên mîna Silhedînê Eyûbî yê Kurdî jî, heta yên vê serdema niha jî, tev berê adana Medreseya Kurdî bûne.
Zimanê medresê yê resmî kurdî bûye, lê zimanê xwendinê erebî bûye. Çendî ku bi dehan pirtûkên bi zimanê erebî tê de dihatine xwendin jî, wergera wan tevek ji xwendevanan re bi zimanê kurdî dihate kirin.
 
Îcar ev yeka han dibû sedem ku zimanê kurdî bi pêş ve biçûna û xurttir bibûna. Çi di warê olî ango şerî‘et, Hedîs, Tefsîr û Eqîde, wekî din jî weke Serf û Nehw, Mentiq, Istî‘are, Mûnazere, Usûl û gelek şaxin din yên zanistiyê bûna, zimanê kurdî xwe jê re bi qîmê mişt dikir û şroveya wan tevek bi kurdî dihatine kirin.
 
'''Nveroka Medreseya Kurdî'''
Ew sazgeha medreseya Kurdistanê, xwe di sedsalên 11-12yan de rin nîşan daye û jiyana xwe domandiye ta salên şêstî yê vê Sedsala me ya Bîstî. Serê pêşî çendî ku amac belkî tenê ol û oldartî jî bûye, lê medreseyên kurdî di demeke pir kin de berambertîya xwe bi unîwersîteyên miletên pêşketî yên wan deman re dane meşandin. Wek mînak: Berî pêncsed salî, li Medreseya Cizîrê ew rubota ku îro hêj nû xelk bi kar tîne, hatiye çêkirin.
 
Medreseya Kurdî bi naveroka xwe, ji destpêkê heta dawiyê, weha xwe bi rêkûpêk dikir:
Ji xwe zanayên weke [[Mewlana Xalid]]ê [[Nexşebend]]î yê Kurdî, [[Melayê Cizîrî]], [[Ehmedê Xanî]] û pir kesên wisa ku mora xwe li mêjuya dinyayê xistine, zêdetir giranbihatî û pîroztiya medreseyên Kurdî raxistine ber çavan. Herweha bapîrê me [[Silhedînê Eyûbî]] yê Kurdî jî, diyar e ku mêjuya dinyayê pê hatiye nexişandin. Lewra dîrokzanên biyanî dibêjin ku: “Eger ne Silhedînê Kurd bûna, ev ola ku niha jê re dibêjin Îslam, tunebû.“
 
- Destpêka Xwendinê.
 
- Destpêka Feqetiyê.
== Rola medreseya kurdî ==
Rola ango dilqê zanayên Kurd di pêşveçûna Doza Kurdî de, pir mezin bûye. Dema em dibêjin “alim“ ango kesê zana, hertim xwe berpirsyar dibîne û dilipike ku wê berpirsyariya xwe bîne cih.
 
- Cudatiya Medreseyê ji Mizgeftê.
Îro çaxê em li mêjuya miletan dinerin, bi hêsanî em dibînin ku ev dewlemendiya ziman, çand û çareserkirina doza wan a siyasî, bi piranî ji aliyê zanayên wan yên olî ve çêbûye. Yanî miletên ku Fileh bûne, sazgeha perestinê ku dêr e û zanayên olî ku keşe û pitrik in, pêşkêştiya miletê xwe kirine. Yên ku Cihû ne, kenişt û yên Bisilman mizgevt û medrese pêşkêştî kirine. Helbet ev yek ji bo Kurdan jî lê bûye û her wisan jî çêbûye.
 
- Meletî û Berpirsyartiya Medresê
Ji sala 1639`an ve ye ku Kurdistan ji aliyê siyasî ve desthelatiya xwe wenda kiriye. Çendî ku li herdu beşên wê gelek mîrektiyên Kurd ên otonom hebûne jî, lê wan bê destûra Împeretoriya Osmanî û ya Sefewî nikaribûne ku tiştekî kiribûna. Lê eşkere ye ku ew herdu împeretorî hetanî 1925`an jî, nikaribûne ku Kurdistanê bi temamî têxin binê çavdêriya xwe. Ha astenga herî mezin a qirase ku li pêşberî wan împeretoriyan çik bûbû, ew medreseyên Kurdistanê û zanayên Kurd bûne.
 
- Serbildindiya Xelkê bi Medreseyê.
Kurdan cara pêşî di 1803`an de bi serokatiya malbata Bedirxaniyan dest bi şerê Azadiyê kirine. Piştre, hetanî van salên dawî jî, çi kesê yan hêza ku dest bi şerê Azadiyê kirine, yan mele û şêx bûne yan jî Dozê bi meletî û şêxantî ajotine. Ji şêxan zêdetir jî, bi piranî Neqşebendiyan ew karê pîroz meşandiye. Rêçika Qadirî jî helbet xwe ji şerê Azadiyê nedaye paş. Îro bi xwe jî gava ku em li van rêxistinên siyasî yên nû dinerin, em dibînin ku piraniya berpirsyar û rêvebirên wan, zarûkên şêxan, yên mele û malbatên xuyaniyên Kurdistanê ne.
 
- Domandina Xwendinê û Rewşa Wê.
Pirsa ku xwediyê welat û xwediyê milet kîjan çîn e jî? Bi hêsanî em dibînin ku li piraniya welatên dinyayê, heta li van welatên Ewrûpayê ku hewqas bi pêş ve jî çûne, xwediyê welat û dewletê, çîna wan a burjuwa ye. Yanî şêxên wan, axe, maqûl, beg, mîr, mele û kesên dewlemend in. Helbet ev yeka hanê bo Kurdan jî wusan bûye û dê wisan jî bibe.
 
- Xwendina Rêzê.
Ez bi xwe di vî warî de dîdevanê pir tiştan im û rêveçûna jiyanê jî bi me gişan daye nîşandan ku me Kurdên Bakûr jiyana xwe, ziman, tore û hebûna xwe bi du tiştan heta îro parastiye ku yek jê desthelatiya feodalî bû ango eşîrtî, ya din jî Medreseyên Kurdistanê bûne. Eger ne ew herdu tişt bûna, niha aqûbeta Qibtiyên Misrê hatibû serê me jî.
 
- Xwendina 89 Pirtûkên Cuda.
==Di medreseya kurdî de şaxên zanistiyê==
 
- Muzakere.
Ew saziya bi navê MEDRESEYA KURDÎ ku hetanî nîvê Sedsala Bîstî jî hebûna xwe diparast, lê xasma jî piştî [[Cunta Leşkerî]] ya 1980yî hema bêje bi temamî ji holê hate rakirin, li ser bingeheke pir xurt hatibû damezirandin û tê de gelek şaxên zanistiyê yên cuda dihatin xwendin.
 
- Disiplîna Medresê.
Îcar ji xwe diyar e ku ev Sedsala Bîstî sedsaleke reş bû ku di ser Kurdan re bihurî. Hemû zana û pisporên Kurd ên vê sedsalê jî, di xwendegeh û zanîngehên biyaniyan de kame bûne. Bi gotineke din, kesî ji wan bi zimanê Kurdî nexwendiye û di nava zanistiya Kurdî de jî, nebûye xwediyê pile û payeyeke nirxdar. Ji ber hindê îcar ji wan weye ku zimanê kurdî, çewa ku koledar dibêjin, zimanê xwedîkirina pez û dewaran e, zimanê kuçe û yê nava malê ye.
 
- Melê Heftilmî.
Dema mirov bala xwe dide berhemên kurdî yên ku di Sedsala Bîstî de derketine holê û yên ku di zemanê Medreseya Kurdî de derketine holê, mirov cudatiyeke pir mezin di navbera wan de dibîne. Erê, çendî ku berhemên Sedsala Bîstî zêdetir pexşan in û bi naveroka xwe jî dewlemend in, lê mixabin pir jî ji çand û Toreya Kurdî dûr hatine afirandin. Lê belê ew berhemên ku ji Sedsala 11-12 û heta destpêka Sedsala Bîstî ku derketine holê, çendî ku piraniya wan kêşmend in û hindik pexşan hene, lê belê ji aliyê naveroka xwe ve xasma jî di warê ziman û vêjeya kurdî ve, herweha di lêbanîna bi Toreya Kurdî re, heta ku mirov bibêje dewlemend, hêja û nirxdar in.
 
- Melê Duwazdehilmî.
Berhemên Kurdî yên di Sedsala Bîstî de xasma jî yên ji 1980yî û bi vir ve, gelek ji Toreya Kurdî dûr in û ji aliyê peyv, gotin, meselok, biwêj û termên kurdî ve pir qels in. Lewra mirov di nivîsên nivîskarên Kurd de bi sedeha minak dibîne ku wan naverok û qalibên peyv, gotin, meselok û biwêjên biyanî girtine û wergerandine zimanê kurdî. Yanî herwekî ew tişt di çanda kurdî de nînin, lê wan ew ji çandeke din anîne û kirine malê çanda kurdî.
 
- Destûrnameya Medresê.
Ew berhemên Kurdî yên di van sedsalên bihurî de, bi her awe û tewrên xwe ve, bi kurdewarî hatibûne afirandin û li ser bingehê Toreya Kurdî lengerên xwe berdane nava Neteweyê Kurd. Çi dema ku mirov wan berheman bereçav dike, mirov dibîne ku gelek şaxên zanistiyê yên cuda di nava wan de hene. Ji felsefê bigir heta Stêrknasiyê, ji teknîkê bigir heta civaknasiyê, ji medeniyetê bigir heta dewsthelatiya zorbatiyê, ji rewşa jiyana taybetî bigir heta têkiliyên kesayetî, civakên cuda û serweriya taybet.
 
Îcar tiştê herî xirab û gelek jî narewa ev e ku piraniya zana û pisporên Kurd ên Sedsala Bîstî, wisa bawer kirine ku Medreseya Kurdî tenê perestinî û sofîtî bûye. Heta niha jî kesek ranebûye û lêkolîneke berfireh li serê nekiriye û nedaye kirin. Tenê du lêkolînerên Rûsî hin xebatên qels kirine û min berhemek bi navê Xwendina Medresê (www.pencinar.se beş-B) nivîsîye.
 
Divê ku rind bête zanîn, ew Medreseya Kurdî ne tenê perestinî û sofîtî bûye. Li ser vê yekê, Kurd hemû vê gotina hanê dizanin: Li Kurdistanê du texlît mele hene. Ji hinekan re dibêjin [[Meleyên Heftilmî]] û ji hinekan re jî dibêjin [[Meleyên Dozeilmî]].
Pekê ev gotina heftilmî û dozdeilmî çi ye? Kes li ser vê yekê ne dipirse û ne jî lêkolîn dike. Sedem jî, ev e ku pirî Mistefa Kemal Medreseya Kurdî xirab daye nasandin, pê re jî hemû Kurd û ne kurdên girêbestên baweriya komunîstiyê piştgiriya Mistefa Kemal Ataturk kirine û destek dane wî, ji ber hindê ew 19 şaxên zanistiya Medreseyên Kurdî îro li Kurdan haşa û mandela bûne.
 
'''Di medreseya Kurdî de Şaxên Zanistiyê'''
Dema behsa Felsefa Rojavayê ji kurdên re tê kirin, tev radiwestin û guhdarî dikin. Lê kes ji wan bawer nake ku Felsefeya Grekiyan di Medreseya Kurdî de dihate xwendin. Fermo lê binerin, pirtûka bi navê [[NETAÎC-UL EFKAR]] ji felsefa Yunanî hatiye wergerandin û di Cihana Îslamî de tenê Medreseya Kurdî xwedîtî li vê berhemê kiriye.
 
Ew saziya bi navê MEDRESEYAMedreseya KURDÎKurdî ku hetanî nîvê Sedsala Bîstî jî hebûna xwe diparast, lê xasma jî piştî [[Cunta Leşkerî]] ya 1980yî li Bakûrê Kurdistanê hema bêje bi temamî ji holê hate rakirin, li ser bingeheke pir xurt hatibû damezirandin û tê de gelek şaxên zanistiyê yên cuda dihatin xwendin.
Ji xwe dema ku mirov Dîwa Melayê Cizîrî şirove dike, eger mirov jê fêm bike, çi tiştê ku mirov bixwaze, mirov tê de dibîne. Ji vê zêdetir jî, di beşa Felsefeya Melê de, gelek tiştên ku mirov lê şaş dimîne, derdikevin holê û navê zanayên felsefî xasma yên Grekî bi pênûsa Melê eşkere bûne.
 
Îcar ji xwe diyar e ku ev Sedsala Bîstî sedsaleke reş bû ku di ser Kurdan re bihurî. HemûPiraniya zana û pisporên Kurd ên vê sedsalê jî, di xwendegeh û zanîngehên biyaniyan de kame bûne. Bi gotineke din, kesî ji wan kêm kes bi zimanê Kurdî nexwendiye û di nava zanistiya Kurdî de jî, nebûye xwediyê pile û payeyeke nirxdarxwendiye. Ji ber hindê îcar ji wan weye ku zimanê kurdî, çewa ku koledar dibêjin, zimanê xwedîkirina pez û dewaran e, zimanê kuçe û yê nava malê ye.
Niha çi dema ku behsa robotan jî tê kirin, disa herkes radiweste û guhdarî dike û disêwire ka kê projeya van robortan afirandiye? Lê kêm kes dizanin ku projeya robotan li [[Cizîra Botan]] û di [[Medreseya Sor]] de hatiye dîtin. Îcar kêm-zêde sêsed sal piştre, piraniya welatên Rojavayê bi xêra Medreseya Kurdî li gor wê projeyê robot çêkirine û niha di karên giran û xeter de ji xwe re bi kar tînin.
Ew berhemên Kurdî yên ku ji Medreseyên Kurdî afirîne, bi her awe û tewran, bi kurdewarî hatine afirandin û li ser bingehê Toreya Kurdî lengerên xwe berdane erdê.
Mirov ji berhemên ku ji Medreseya Kurdî derketine, dibîne ku 19-20 şaxên zanistiyê yên cuda di Medreseya Kurdî de hebûne. Bi piranî jî giranîya xwendinê li ser şaxên wek Felsefe, Mentiq, Leşsaxî, Rûhîyet, Siyaset, Stêrknasî, Hisab, Teknîk, Civaknasî, Leşkerî, Aborî, Ferhengî, Suruştî, Xwedanasî, Hiqûqnasî, Ajalnasî û gwd. bûye. Ev gotina ku di nava Kurdan de ”Melê Heftilmî” û ”Melê Dozdeilmî” jî rastiya vê meselê derdixîne holê. Lengerekî Medreseya Kurdî li ser Felsefeya Grekiyan bûye, heta ku pirtûka bi navê NETAÎC-UL EFKAR ji felsefa Yunanî hatiye wergerandin û di Cihana Îslamî de tenê Medreseya Kurdî xwedîtî lê kiriye.
 
Ji xwe dema ku mirov Dîwa Melayê Cizîrî şirove dike, eger mirov jê fêm bike, çi tiştê ku mirov bixwaze, mirov tê de dibînetê dîtin. Ji vê zêdetir jî, di beşa Felsefeya”Felsefeya MelêMelê” de, gelek tiştên ku mirov lê şaş dimîne, derdikevintêne ber holêçavan û navê gelek zanayên felsefîcîhanî xasmahene. yên Grekî bi pênûsa Melê eşkere bûne.
Ehmedê xanî ku yek ji hîmdarê Medreseya Kurdî bûye, sêsed sal berê dema dest bi pêdara demokratî, mafê mirovan û wekhevîtiyê kiriye, wê demê Rojavaya ku îro bûye qada demokratiyê, di tarîtiyê de bû; keşe, pirtik û metranan dêra ku perestingeha Xwedê bû, kiribûn wek qesabxane û serê mirovan jêdikirin.
Niha çi dema ku behsa robotan jî tê kirin, disa herkes radiweste û guhdarî dike û disêwire ka kê projeya van robortan afirandiye? Lê kêm kesdiyar dizanine ku projeya robotan li [[Cizîra Botan]] û di [[Medreseya Sor]] de hatiye dîtinçêkirin. Îcar kêm-zêde sêsed400 sal piştre, piraniya welatên Rojavayê bi xêra Medreseya Kurdî li gor wê projeyê robot çêkirine û niha di karên giran û xeter de ji bo xwe re bi kar tînin. Herweha derketina Internetê jî, gelo wê ne naveroka çîroka Folklora Kurdî ya Zebeş be? Ku di navê de bajarekî mezin hatiye avakirin!
 
Niha çi dema kuDema mirov Memozîna [[Mem û Zîn]]Zîna Ehmedê XaniyêXanî nemir şirove dike, tê de bi dehan şaxên zanistiyê û navên bûjen, amûre û tiştên pêdivîku niha pir nûjen in têne dîtin.
 
Divê ev jî neyê jibîrkirin kuHerweha [[Rêçika Nexşebendî]] jî, şaxek ji şaxên Medreseya Kurdî bûye. Piştre dema ku fikra Komonîstiyê derketiye holê, desthelatiya Yekîtiya Sovyetan, ji xwe re eynî sîstema rêxistina nexşebendîtiyê girtiye û pê eynî mîna wê xwe bi rêxistin kiriye.
 
 
== '''Rola medreseya kurdî =='''
 
Rola ango dilqê zanayên Kurd di pêşveçûna Doza Kurdî de, pir mezin bûye. Dema em dibêjin “alim“ ango kesê zana, hertim xwe berpirsyar dibîne û dilipike ku wê berpirsyariya xwe bînebi cih bîne.
Îro çaxê em li mêjuya miletan dinerin, bi hêsanî em dibînin ku ev dewlemendiya ziman, çand û çareserkirina doza wan a siyasî, bi piranî ji aliyê zanayên wan yên olîDêrê ve çêbûye. Yanî miletên ku Fileh bûne, sazgeha perestinê ku dêr e û zanayênhatiye olîmeşandin ku keşe û pitrik in, pêşkêştiya miletê xwe kirine. Yên ku Cihû ne, kenişt û yên Bisilman mizgevt û medrese pêşkêştî kirine. Helbet evEv yek ji bo Kurdan jî lê bûye û her wisan jî çêbûye.
 
Pirsa ku xwediyê welat û xwediyê milet kîjan çîn e jî? Bi hêsanî em dibînin ku li piraniya welatên dinyayê, heta li van welatên Ewrûpayê ku hewqas bi pêş ve jî çûne, xwediyê welat û dewletê, çîna wan a burjuwa yebûye. Yanî şêxên wan, axe, maqûl, beg, mîr, mele û kesên dewlemend in. Helbet ev yeka hanê bo Kurdan jî wusan bûye û dê wisan jî bibe.
Ha ji ber hindê ye ku ev e ji 1803an ve ye heta niha, piraniya rêberên Bizava Netewî, ew kes in ku ji Medreseya Kurdî hatine û dilqa xwe bi bi cih anîne.
Ez bi xwe di vî warî de dîdevanê pir tiştan im û rêveçûna jiyanê jî bi me gişan daye nîşandan ku me Kurdên Bakûr jiyana xwe, ziman, tore û hebûna xwe bi du tiştan heta îro parastiye ku, yek jê desthelatiya feodalî bû ango eşîrtî, ya din jî MedreseyênMedreseya KurdistanêKurdî bûne. Eger ne ew herdu tişt bûna, niha aqûbeta Qibtiyên Misrê hatibû serê me jîbûye.
 
Medreseya Kurdî ji aliyê zimên ve jî pir dewlemend bûye. Lê ji ber ku nivşên niha bûne xerîbê wê saziya xwe, dema ku ew bi zimanê xwe dinivîsin, peyvikên kurdî yên xas bi kar nayînin, îcar bêgav dimînin ku yan peyvikan çêbikin an jî peyvikên biyanî biheşifînin û di nivîsên xwe de bi kar bînin. Qelsiya wan a din jî ev e ku dema ew dinivîsin, tê dîtin ku ew tev ji hevûdu kopî dikin. Îcar di serê ewil de kî çi şaşiyê kiriye, tev li eynî şaşiyê didomînin. Mînaka vê bi awayekî eşkere mirov di ferhengên kurdî de dibîne.
 
Niha eger mirov bipirse ka wateya peyvika rabest û kemerbestê çi ye, ji bilî hinek zanayên hêla Medreseya Kurdî, zêde kes pê nizane. Dema serdarê leşker dibêje rabest, leşker tev rêz dibin û didkevin kemerbestê. Ev herdu peyv jî, ji sed salî zêdetir e ku ji aliyê gorbihişt [[Şêx Fethulah Werqanisi]] ve hatine bikaranîn.
 
== Çavkanî ==