Şerê Cîhanî yê Duyem: Cudahiya di navbera guhartoyan de

'''Şerê cîhanîCîhanî yê duyemDuyem'''<ref>Weqfa Mezopotamyayê, Rêbera Rastnivîsînê, Komxebata Kurmancîyê, Çapa Yekem: gulan, 2019 Stembol, Rûpel 97</ref> an jî '''cengaCenga cîhanî ya duyem''', şerê duyem ê mezin a sedsala 20'an20an de yê ku li hemî cîhanê çêbûye. Ev şerê ku di navbera 1939 û 1945'an1945an de rûda ye. Ev şer 1ê îlona 1939ê bi êrîşa [[Almanya]]yê bo [[Polonya]]yê destpê kiriye. Şerê Cîhanî yê Duyem şerekî tevayî bû ku rasterast zêdetirî 100 mîlyon mirovên ji zêdetirî 30 welatan tê de beşdar bûn.

Sedemên Şerê Cîhanî yê Duyem têne nîqaş kirin, lê faktorên alîkar di nav wan de Şerê Îtalo-Etiyopyayê yê Duyemîn, Şerê Navxweyî yê Spanyayê, Şerê Sino-Japonî yê Duyemîn, pevçûnên sînorê Sovyet-Japonya, rabûna faşîzmê li Ewropayê û bilindbûna tansiyonên Ewropî ji Şerê Cîhanê yê Yekem ve. Bi gelemperî tê hesibandin ku Şerê Cîhanî yê Duyem di 1-ê îlona 1939-an1939an de, dema ku Almanyaya Nazî, di bin serokatiya Adolf Hitler de, Polonya dagir kir, dest pê kir. Îngilîstan û Fransayê di 3'ê3ê Îlonê de li dijî Elmanyayê şer îlan kirin. Di bin Peymana Molotov-Ribbentrop a Tebaxatebaxa 1939-an1939an de, Almanya û Yekîtiya Sovyetê Polonya parçe kiribûn û li seranserê Fînlandiya, Estonya, Letonya, Lîtvanya û Romanya wek "qadên bandora xwe" destnîşan kiribûn. Ji dawiya 1939-an1939an heya destpêka 1941-an1941an, di nav rêzek kampanya û peymanan de, Almanya piraniya parzemîna Ewropa zeft kir an kontrol kir, û bi Italytalya û Japonya re (paşê bi welatên din re jî) hevalbendiya Axis ava kir. Piştî destpêkirina kampanyayên li Afrîkaya Bakur û Afrîkaya Rojhilat, û hilweşîna Fransa di nîvê sala 1940-an1940an de, şer di serî de di navbera hêzên Axa Ewropî û Împaratoriya Brîtanî de berdewam kir, digel şerê li Balkanan, Şerê hewayî yê Brîtanya, Blitz ya Keyaniya Yekbûyî, û Şerê Atlantîkê. Di 22-ê Hezîranahezîrana 1941-an1941an de, Almanya pêşengiya hêzên Axisa Ewropî kir da ku Yekîtiya Sovyetê dagir bike, lewma Eniya Rojhilat vekir, ya ku bû mezintirîn şanoya şer a bejahî di dîrokê de.

Japonya, ku armanca wê serweriya Asya û Pasîfîkê bû, di sala 1937 de bi Komara Çînê re şer kir. Di Kanûna 1941 de, Japonê bi êrîşên hema hema li dijî Asyaya Başûr-rojhilatê û Pasîfîkê Navîn êrîşî herêmên Amerîkî û Brîtanî kir. Ev yek êrîşek li ser fîloya Amerîkî li Pearl Harbor bû ku di encamê de Dewletên Yekbûyî şer li dijî Japonya ragihand. Hêzên Axisa Ewropî ji bo hevgirtinê li dijî Dewletên Yekbûyî şer îlan kirin. Japonya di demek kurt de piraniya rojavayê Pasîfîkê girt, lê pêşkeftinên wê di sala 1942-an1942an de piştî windakirina şerê krîtîk a Midwayê hatin sekinandin; paşê, Almanya û Îtalya li bakurê Afrîka û li Stalingradê li Yekîtiya Sovyetê têk çûn. Di sala 1943-an1943an de şikestinên sereke - di nav de rêzek şikestinên Alman li Eniya Rojhilat, êrişên Hevalbendan ên Sîcîlya û axa Italiantalî, û êrişên Hevalbendan li Pasîfîkê - însiyatîfa hêzên Axis têk birin û ew neçar kirin ku li hemî eniyan paşvekişînên stratejîk bidin. Di sala 1944an de, Hevalbendên Rojavayî Fransaya bindestê Almanyayê dagir kir, di heman demê de Yekîtiya Sovyetê windahiyên xwe yên axisê ji nû ve bi dest xist û berê xwe da Almanya û hevalbendên wê. Di salên 1944 û 1945-an1945an de, Japonya li parzemîna Asyayê rastî paşveçûn hat, dema ku Hevalbendan Hêza Deryayî ya Japonî seqet kirin û giravên girîng ên rojavayê Pasîfîkê girtin.

Şerê li Ewropayê bi rizgarkirina herêmên ji aliyê Almanyayê ve û bi dagirkirina Almanyayê ji aliyê Hevalbendên Rojavayî û Yekîtiya Sovyetê ve bi dawî bû, bi ketina Berlînê ji aliyê leşkerên Sovyetê, xwekujiya Hîtler û teslîmbûna bê şert û merc a Almanyayê di 8ê Gulanagulana 1945an de. Piştî redkirina Japonya ji teslîmbûna li ser şertên Daxuyaniya Potsdamê (26 Tîrmehtîrmeh 1945), Dewletên Yekbûyî yekem bombeyên atomî avêtin ser bajarên Japonî Hiroshima di 6ê Tebaxêtebaxê de û Nagazakî di 9ê Tebaxêtebaxê de. Ji ber êrîşeke nêzîk a li ser arşîpela Japon, îhtîmala bombeyên atomî yên din, û ragihandina şerê ya Yekîtiya Sovyetê li dijî Japonyayê, di êvara dagirkirina Mançuryayê de, Japonya di 10ê Tebaxêtebaxê de niyeta xwe ya teslîmbûnê ragihand û di 2ê Îlona 1945an de belgeyeke teslîmbûnê îmze kir.

Şerê Cîhanî yê Duyem lihevhatina siyasî û avahiya civakî ya cîhanê guherand. Neteweyên Yekbûyî ji bo xurtkirina hevkarîyahevkariya navneteweyî û pêşîlêgirtina pevçûnên paşerojê hate damezrandin, [1] ku hêzên mezin ên serketî - Çîn, Fransa, Yekîtiya Sovyetê, Keyaniya Yekbûyî û Dewletên Yekbûyî - bûne endamên daîmî yên Encumena Ewlekariyê. YekîtîyaYekîtiya Sovyet û Dewletên Yekbûyî wekî superhêzên hevrik derketin holê, ku qonaxek ji bo Şerê Sar yê nêzî nîv sedsalê dirêj kirin. Li dû wêrankirina Ewropî, bandora hêzên wê yên mezin kêm bû, û ev bû sedema dekolonîzasyona Afrîka û Asyayê. Piraniya welatên ku pîşesaziyên wan zirar dîtibûn ber bi başbûn û berfirehbûna aborî ve çûn. Yekbûna siyasî û aborî, nemaze li Ewropayê, wekî hewldanek ji bo pêşîlêgirtina dijminatiyên pêşerojê, bidawîkirina dijminatiyên beriya şer û avakirina hestek nasnameya hevbeş dest pê kir.