Aqqoyûnî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî)
Kurteya guhartinê tine
Etîket: Betalkirina destî Betalkirî Guhartina dîtbarî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl
Balyozxane (gotûbêj | beşdarî)
B Restored revision 1110822 by KelêÛxelfetî (talk) (TwinkleGlobal)
Etîket: Betal bike
Rêz 111:
| paşê4 al =
}}
'''Dewleta Aqqoyûniyan''', federasyoneke eşîrên [[tirkomanên barak]] bû ku piştî serdestiya [[Împeratoriya Mongolan]] li [[Amed|Amedê]]ê rabû. Wan di destpêkê de beşên rojhilatê [[Anatolya|Anatolye]], paşê [[Azerbaycan]] û beşên mezin ên [[Kurdistan]], [[Iraq]] û [[Îran]] (1389-1507) hukum kirin.<ref> ] Vladimir Minorsky in Encyclopaedia of Islam (2nd Edition), Artikel AK KOYUNLU - [...]The federation consisted of various Oghuz (Turkmen) tribes (Bayat, Döger, Cepni etc.) who had apparently arrived with the Saldjuks but, under the Mongols, led an inconspicuous existence. Among these clans must be particularly distinguished the Bayundur clan, to which belonged the rulers, who, with their immediate followers, must have taken the leadership and organised the federation.[...] URL: http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ak-koyunlu-SIM_0444?s.num=0&s.rows=20&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=Ak+Koyunlu</ref>
 
== Dîrok ==
 
=== Etîmolojî ===
Navê Aq Qoyunlu "Miya Spî" cara yekem di çavkaniyên dawiya sedsala 14an de tê gotin. Tê pêşnîyar kirin ku ev nav ji sembolên totemîk ên kevin re tê gotin, lê li gorî Reşîddîn Hemedanî, tirkan ji xwarina goştê heywanên totem-heywanan re qedexe bû û ji ber vê yekê ev yek ji girîngiya goştê pez di xwarina xwarinê de ne pêkan e. koçerên şivantiyê. Hîpotezek din jî ev e ku nav ji rengê serdest ên pezên wan re vedibêje.
 
=== Esîl ===
{{Gotara bingehîn|Bayandur (eşiret)}}
Li gorî [[Împeratoriya Bîzansê|dîroknivîsên Împaratoriya Bîzansê]], Aq Qoyunlu cara yekem li navçeya Bayburtê ya li başûrê çiyayên Pontûsî herî kêm ji salên 1340-an de hatine pejirandin.<ref name="Eastern Turkey">{{Cite book|title=Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey, Volume I|last=Sinclair|first=T.A.|date=1989|publisher=Pindar Press|isbn=978-0907132325|page=111}}</ref> Di van çîrokan de, Tur Alî Beg wek axayê "Tirkên Amîdê" tê binavkirin, ku berê di bin destê [[Îlxanî|Îlxan Gazan]] de gihîştibû mertebeya emîrtiyê . Di bin serokatiya wî de, wan [[Trebzon|Trebizond]] dorpêç kirin, lê nekarîn bajêr bigirin.<ref>{{Cite book|title=The Cambridge History of Iran. Volume 6, The Timurid and Safavid Periods|date=1986|publisher=Cambridge University Press|editor-last=Jackson|editor-first=Peter|page=154|language=English|editor-last2=Lockhart|editor-first2=Lawrence}}</ref> Çend serokên wan, di nav wan de damezrênerê xanedanê, Qere Yuluk Osman Beg,<ref>{{Cite journal|last=Minorsky|first=Vladimir|year=1955|title=The Aq-qoyunlu and Land Reforms (Turkmenica, 11)|journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London|volume=17|issue=3|page=449|doi=10.1017/S0041977X00112376}}</ref> bi prensên Bîzansî re zewicîn.<ref>Robert MacHenry.</ref>
 
Di dawiya serdema [[Îlxanî|Îlxaniyan]] de di nîveka sedsala 14-an de, eşîrên ogûzan ên ku ji konfederasyona Aq Qoyunluyan pêk dihat, li mêrgên havînê yên Ermenîstanê, bi taybetî, li ser [[Dîcle|çemê Dîcleyê]] û mêrgên zivistanê yên di navbera bajarên [[Amed|Diyarbekir]] û [[Sêwas]]ê de geriyan. Ji dawiya sedsala 14-an ve, Aq Qoyunlu bi konfederasyoneke din a eşîrên eşîrên Ogûz, [[Qereqoyûnî|Qera]] Qoyunlu re, şerên berdewam kir. Eşîra Aq Qoyunlu ya pêşeng eşîra Bayandûr bû.<ref>Clifford Edmund Bosworth.</ref>
 
Uzun Hasan bi îdiaya ku ew ji neviyê [[Oxuz Xan|Oguz Xanê birûmet û neviyê wî Bayandûr Xan]] e, îdia dikir. Uzun Hasan di nameyekê de ku di sala 1470 de ji Şehzade Bayezid waliyê [[Amasya]]yê yê wê demê re hatiye şandin de, dibêje ku kesên ji eşîrên Bayandur û Bayat û her wiha ji eşîrên din ên ji “Oğuz il” in û berê Mangyşlak, [[Xwarezm|Xwarazm]] û Turkistan lê dijîn, hat û li dîwana wî xizmet kir. Temga eşîra Bayandûr jî kiriye sembola dewleta xwe. Ji ber vê sedemê tamga Bayandur di pereyên Aq Qoyunlu, belgeyên fermî, nivîsar û alayên wan de tê dîtin.
 
; Çîrok
 
Sultanên Aq Qoyunlu îdia kiribûn ku eslê xwe ji Bayindir Xan e, ku neviyê Oğuz Xan, kalikê efsanewî yê Tirkên Oguz bû.<ref>{{Cite book|title=Bureaucrat and intellectual in the Ottoman Empire|last=Cornell H. Fleischer|year=1986|page=287}}</ref>
 
Li gorî ''Kitab-i Diyarbekrîyayê'', kalikên [[Uzun Hasan]] ên di nifşa 68an de heta [[Adem]] pêxember bi nav û deng hatine rêzkirin û der barê wan de agahî tên dayîn. Di nav wan de Tur Alî Beyê kalê kalikê Uzun Hasan jî heye ku di çavkaniyên din de jî behsa wî tê kirin. Lê zehmet e mirov bibêje ku Pehlîvan Bey, Ezdî Bey û Îdrîs Bey ku di demên berê de hatine rêzkirin, bi rastî hebûne yan na. Piraniya kesên ku wek bav û kalên Uzun Hasan hatine tomarkirin, navên bi efsaneya Ogûzî û mîrên Ogûziyan ve girêdayî ne.<ref>{{Cite book|title=Makaleler|last=İsmail Aka|publisher=Berikan Kitabevi|year=2005|volume=2|page=291|language=tr}}</ref>
 
=== Uzun Hasan ===
{{Gotara bingehîn|Uzun Hasan}}
Turkumanên Aq Qoyunlu cara ewil di sala [[Diyarbekr (herêma dîrokî)|1402an]] de erd bi dest xistine, dema [[Tîmûrleng|Tîmûr]] li Tirkiyê îroyîn Diyarbekir hemû daye wan. Demek dirêj Aq Qoyunluyan nikarîbûn xaka xwe berfireh bikin, ji ber ku hevrikê Qera Qoyunlu an jî "Tirkmanên Pezê Reş" wan li ber xwe dabû. Lêbelê, ev yek bi desthilatdariya Uzun Hasan guherî, ku di sala 1467-an de serokê Turkumanên Pezê Reş Jahan Şah têk bir. Piştî mirina Cehan Şah, kurê wî Hesen Elî bi alîkariya Tîmûrî Ebû Seîd Mîrza berê xwe da [[Azerbaycan]]ê heta Uzun Hesen. Ebû Seîd biryar da ku zivistanê li Qerebaxê derbas bike, dema ku Uzun Hasan ber bi [[Erez|çemê Aras ve]] diçû ji aliyê Uzun Hasan ve hat girtin û paşve hat kişandin. {{Sfn|Eagles|2014}}{{Rûpel pêwîste|date=April 2022}} <ref name=":0">{{Cite book|url=http://lib.az/users/1/upload/files/Mursel_Ozturk._Ebu_Bekr-i_Tihrani._Kitab-i_Diyarbekriyye._2011.pdf|title=Kitab-ı Diyarbekriyye|last=Tihranî|first=Ebu Bekr-i|year=2014|isbn=978-9751627520}}</ref>
 
Piştî têkçûna serokekî Tîmûriyan Ebû Seîd Mîrza, Uzun Hesen karîbû [[Bexda]]yê û navçeyên derdora [[Kendava Besreyê|Kendava Farsê]] jî bi dest bixe. Li [[Îran]]ê heta rojhilatê Xorasanê belav bû. Lêbelê, di vê demê de, [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî]] xwest ku ber bi rojhilat ve berfireh bibe, xeterek cidî ku Aq Qoyunlu neçar kir ku bi [[Mîreketiya Qeremaniyan|Qeremaniyên]] Anatoliya navîn re hevalbendiyek bike.
 
Di sala 1464an de Uzun Hasan ji yek ji dijminên herî xurt ên Împaratoriya Osmanî Venedîkê daxwaza alîkariya leşkerî kiribû. Tevî sozên Venedîkê, ev alîkarî qet nehat û di encamê de, Uzun Hesen di şerê Otlukbeli yê sala 1473-an de ji aliyê Osmaniyan ve hat têkbirin, {{Sfn|Eagles|2014}} herçend vê yekê Aq Qoyunlu hilweşand.
 
Di sala 1470 de Uzun Ebûbekir Tîhranî hilbijart ku dîroka konfederasyona Aq Qoyunlu berhev bike. {{Sfn|Markiewicz|2019}} ''Kitab-i Diyarbekriyya'', wekî ku jê re dihat gotin, Uzun Hasan wekî ''sahib-qiran'' bi nav kir û yekem berhema dîrokî bû ku ev sernav ji mîrekî ne Tîmûrî re datîne. {{Sfn|Markiewicz|2019}}
 
Uzun Hesen peywendiyên xwe bi endamên rêza derwêş a gelêrî re ku meyla wan a sereke ber bi [[Şiîtî|Şî'îtiyê]] ve bû, parast, di heman demê de bi bexş û tesdîqkirina tawîzên bacê an jî weqfên sazûmanên olî yên bajarî bi pêş xist û fermana şopandina mezhebên tundrew ên şîî û antînomîst da. Ew yek ji keçên xwe bi biraziyê xwe Haydar re, serokê nû yê mezheba [[Dewleta Sefewiyan|Sefewî]] li [[Erdebîl, Îran|Erdebîlê]] re zewicî.<ref>{{Cite web|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/akkoyunlular|title=AKKOYUNLULAR – TDV İslâm Ansiklopedisi|website=TDV İslam Ansiklopedisi|language=tr|access-date=2022-04-11}}</ref>
 
[[File:Портрет_Ягуб-бека_с_придворными._Альбом_Мехмета_Завоевателя.png|rast|thumb|Minyatura Siltan Yaqûb û dîwanên wî, albûma Mehmedê Fetih]]
 
== Hîkûmet ==
Serokên Aqqoyûnî ji eşîra Begundur an Bayandûr a Tirkên Ogûz <ref>C.E. Bosworth and R. Bulliet, ''The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual '', Columbia University Press, 1996, {{ISBN|0-231-10714-5}}, p. 275.</ref> bûn û ji neviyên bavê avakerê nîv-efsaneyî yê Ogûz, yan Ogûz ''[[Oxuz Xan|Khagan]]'' dihatin hesibandin.<ref name="vanderleeuw81">Charles van der Leeuw.</ref> Bayandûr ji bilî şerxwazan wek dewletparêz tevdigeriyan û ji çînên bazirgan û feodal ên [[Piştqefqasya|Transkafkasyayê]] ( [[Ermenistan]], [[Azerbaycan|Azerbeycan]] û [[Gurcistan]]a îroyîn) piştgirî girtin.<ref name="vanderleeuw81" /> Aq Qoyunlu, digel Qere Qoyunlu, rejimên dawî yên Îranê bûn ku paşxaneya xwe ya Çinggisîtî ji bo meşrûbûna xwe bi kar anîn. Di bin desthilatdariya Ya'qûb Beg de, ''yasa'' Çinggisid (qanûnên koçerî yên kevneşopî yên Tirko-Mongolên serdema navîn ên welatên deşta Ewrasyayê) hate hilweşandin. {{Sfn|Lane|2016}}
 
Fetihkirina Uzun Hasan a piraniya axa Îranê, kursiya desthilatdariyê ber bi rojhilat ve guhert, li wir Aq Qoyunlu ji bo rêveberî û çandê adetên îranî pejirand. Li herêmên Îranê, Uzun Hasan avahiya burokratîk a berê tevî sekreterên wê parast, ku ji malbatên ku di çend mînakan de di bin xanedanên cuda de ji bo çend nifşan xizmet kirine.
 
Çand di bin destê Aq Qoyunlu de geş bû, ku her çend ji paşerojeke Tirkan hatibe jî, çanda Îranê piştgirî kir. Uzun Hasan bi xwe ew qebûl kir û bi şêwazê şahê Îranê hukum kir. Digel ku Tirkmenî bû jî, bi Îranîbûna xwe serbilind bû. {{Sfn|Langaroodi|Negahban|2015}} Li paytexta xwe ya nû, Tebrîzê, wî dîwaneke safî ya farisî bi rê ve bir. Li wir wî xefikên mîrnişînên Farisî yên berî Îslamê û burokratên ku ji çend rejîmên berê yên Îranê hatibûn girtin, bi kar anî. Uzun Hasan bi karanîna dahata xwe ya zêde, karîbû razîbûna ''[[Alim|ulema]]'' (ruhan) û elîta bajaran a bi giranî îranî bikire, di heman demê de xema şêniyên gund ên feqîr jî digirt. {{Sfn|Lane|2016}}
 
Di nameyên sultanên osmanî de, dema ku xîtabî padîşahên Aq Qoyunlu dikin, navên wek {{Bi-ar|ملك الملوك الأيرانية}} "Qralê Padîşahên Îranê", {{Bi-ar|سلطان السلاطين الإيرانية}} "Sultanê Sultanên Îranê", {{Bi-fa|شاهنشاه ایران خدیو عجم}} ''Şahanşah-Îran Xedîv-Ecem'' " [[Şah|Şanşahê]] Îranê û Mîrê Farisan", ''Cemşîd Şewket û Fereydûn rāyat û Dara derayat'' "Hêzdar mîna Cemşîd, ala [[Cemşîd|Fereydûn]] û wekî [[Daryûsê Mezin|Daryûs]] jîr" hatine bikaranîn.<ref name="AMS">{{Cite book|title=Asnad va Namahha-yi Tarikhi (Historical documents and letters from early Islamic period towards the end of Shah Ismaʻil Safavi's reign.)|last=Muʾayyid S̲ābitī|first=ʻAlī|publisher=Kitābkhānah-ʾi Ṭahūrī|year=1967|series=Iranian culture & literature|issue=46}}</ref> Uzun Hesen jî bi navê ''Padişah -i Irān'' "Padişahê Îranê" girtiye, ku ji aliyê neviyê wî yê îsmaîl Îsmaîl I, damezrînerê Împaratoriya Safewî ve ji nû ve hatiye pejirandin.<ref>H.R. Roemer, "The Safavid Period", in ''Cambridge History of Iran'', Vol.</ref>
 
Di warê Aq Qoyunlu de gelek kesayetên navdar lê dijîn, wek helbestvan [[Elî Qûşcî|Elî Quşcî]] (mirî 1474), Baba Fîxanî Şîrazî (mirî 1519), Ehlî Şîrazî (mirî 1535), helbestvan, alim û sufî [[Sofîtî|Jamî]] (mirî [[Camî (helbestvan)|1492]] ). ) û feylesof û teolog Celal El-Dîn Davanî (mir 1503). {{Sfn|Langaroodi|Negahban|2015}}
== Birêvebirî ==
Rêveberiya Aq Qoyunlu ji du beşan pêk dihat; kasta leşkerî, ku piranî ji Tirkmen pêk dihat, lê eşîrên Îranî jî tê de gelek hebûn. Beşa din karmendên sivîl bû, ku ji karbidestên malbatên Faris yên sazkirî pêk dihat.<ref>[http://dx.doi.org/10.1017/s0041977x00068270 V. Minorsky, "A Civil and Military Review in Fars"] 881/1476, p. 172</ref>
== Strukturê leşkerî ==
Organîzasyona artêşa Aqqoyûniyan li ser yekbûna kevneşopiyên leşkerî yên hem ji çandên koçerî hem jî yên niştecihan pêk hat. Nijadên etnîkî yên leşkerên Aq-Qoyunluyê pir heterojen bû, ji ber ku ji "sarvarên" Azerbaycanê, gelên faris û Îraqê, îranzemîn asker, eşîren Kurdistanê, mextarên tirkmen û yên din pêk dihat.<ref name="Agayev">{{Cite book|url=https://history.az/pdf.php?item_id=20120924120847192&ext=pdf|title=Ак-Коюнлу-Османская война|last=Агаев|first=Юсиф|last2=Ахмедов|first2=Сабухи|date=2006|language=Russian}}</ref><ref name="Erdem">{{Cite journal|last=Erdem|first=I.|date=March 1991|title=[Akkoyunlu Ordusunu Oluşturan İnsan Unsuru]|url=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/219245|dead-url=amp|journal=Tarih Araştırmaları Dergisi|language=Turkish|volume=15|issue=26|pages=85–92|issn=1015-1826}}</ref>
 
{{Şecere/destpêk}}
== Hikûmdar==
# [[İdris beg Bayandur]] (? - ?)
Line 181 ⟶ 132:
# [[Murad]] (1502 - 1508)
#[[Murad]], [[Elvend Mirza]] (1497 - 1502)
 
==Mijarên têkildar==
* [[Dîroka Îranê]]