Wîkîpediya

Împeratoriya Osmanî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
Balyozxane (gotûbêj | beşdarî)
59.706 guhartin
B Reverted 1 edit by KelêÛxelfetî (talk): Na yan pêşî de gotareke rast binivîse û kêmasiyan dûre Temam bike, Yan jî qet nenivîse (TwinkleGlobal)
Etîket: Xist şûnê Betal bike Betalkirî Disambiguation links
Kurteya guhartinê tine
Etîket: Betalkirina destî Betalkirî Guhartina dîtbarî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl Disambiguation links
Rêz 1:
{{Kêm}}{{Infobox Dewleta dîrokî
{{bêçavkanî}}
{{Infobox Dewleta dîrokî
| nav kurdî = Împeratoriya Osmanî
| nav = Osmanlı İmparatorluğu
Line 43 ⟶ 42:
| paşê1_rûpel =
}}
'''Împeratoriya Osmanî''' an jî bi fermî: '''Dûgela Berz a Osmanî''', dewleteke dîrokî ye, û şe eşirêten [[Tirk]] derketîye.
[[Wêne: Sultans of the Ottoman Dynasty.jpg|thumb|Siltanên Osmanîyan]]
'''Împeratoriya Osmanî''' an jî bi fermî: '''Dûgela Berz a Osmanî''', dewleteke [[Misilman]]<ref> Cemal Kafadar: A Rome of one’s own. Reflections on cultural geography and identity in the Lands of Rum. In: Muqarnas. Band 24, 2007, S. 9, JSTOR:25482452.</ref> dîrokî ye. Di tevahiya 1500an de û 1600s û 1700s de, Împaratoriya Osmaniyan piştî piştî gelek leşkerî de desthilatdariya desthilatdariyê dest pê kir. Di nav 1600-ê de, împaratoriya piştî demeke kurt de li Persia û Venice ve hat guhertin.<ref> Stone, Norman "Turkey in the Russian Mirror" pp. 86–100 from Russia War, Peace and Diplomacy edited by Mark & Ljubica Erickson, Weidenfeld & Nicolson: London, 2004 0-297-84913-1.</ref><ref>^ Demir, Hande Seher (2013). "Klasik Dönem Osmanlı Devleti'nde Din-Devlet İlişkilerinin Laiklik, Sekülerizm, Teokrasi ve Din Devleti Sistemleri Kapsamında İncelenmesi". Ankara Barosu Dergisi. 27 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2013.</ref><ref>^ "Osmanlı padişahları listesi". 1 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2014.</ref> Di sala 1699 de emperyal dîsa dest pê kir ku paşê erd û hêza xwe winda kir.<ref> QuarkPlayer, player-inline {display: inline-block;padding-bottom: 56 25%;position: relative;width: 100%;z-index: 5;} player-box {height: 100%;left: 0;position: absolute;top: 0;width: 100%;}$ ready{quarkPlayer=new; bufferLength:5; true, autoPlay:; false, subTitles:; true, showAds:; false, showNotification:; showB; true, widthSelector:; false, customMenu:. "East-West Orientation of Historical Empires and Modern States" (PDF). Milliyet. Erişim tarihi: 14 Eylül 2020.</ref>
 
Di 1700-ê de Împaratoriya Osmaniyan dest pê kir ku piştî şerê Rûsyayê-Tirkiye û rêzikek peymanên ku di wê demê de emperyal ji bo serbixwebûna aborî ya aborî winda kir.
==Dîrok==
Osmanî bavikekî tirk ji [[Oxiz]]an e, navê bavê ku navê xwe dayê vî bavikî [[Osman]] bû. Di sedsala 13em û 14em de wekî mîrîtiyeke biçûk li sînorên [[Bîzans]]a ku êdî lawaz bû de bi cih bû. Di demeke kurt de li hemberî Bîzansê xwe birêxistin kir û serkeftinên leşkerî bi dest xistin. Dîsa bi riya siyaseta xwe ya bi bavikên cîran re erdê xwe mezin kir. Di nîşana 1453an de [[Konstantînopolîs]] ([[Stembol]]) bi dest xist û kir paytexta xwe.
 
Şerê Crimean , ku ji 1853-1856-ê ve hatî domandin, bêtir desthilatdariya têkoşîna xilas kir. Di 1856 de serxwebûna serxwebûnê ya Osmaniyê ji aliyê Kongreya Parîsê ve hatibû naskirin lê belê hîn hîn hêza wekî hêza Ewropa wenda bû.<ref> Demir, Hande Seher (2013). "Klasik Dönem Osmanlı Devleti'nde Din-Devlet İlişkilerinin Laiklik, Sekülerizm, Teokrasi ve Din Devleti Sistemleri Kapsamında İncelenmesi". Ankara Barosu Dergisi. 27 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2013.</ref><ref>^ "Osmanlı padişahları listesi". 1 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2014.</ref><ref>^ "Osmanlı padişahlarının nikâhlanması". 18 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2014.</ref>
Bi giştî 36 siltanên osmaniyan çêbûn. Osmanî di sedsala 16em û şûn de êdî bi pêş neketin. Di sedsala 18em û 19em de êdî gelekî lawaz bûn, herçend di sedsala 19em de hewl ji bo guhartinan hatiye dayîn û reform jî hatiye kirin êdî di dawiya sedsala 19em û di serê sedsala 20em de Osmanî bi navê [[Zilamê Nexweş ê Ewropayê]] dihate nasîn. Bi derbeya Jon Tirkan (1908) desthilata Osmaniyan kete bin destê [[Îtihad û Teraqî]]yê. Ew di [[şerê cîhanê yê yekem]] de di aliyê [[Elmanya]]yê de cih girtiye. Di dema şer de qirkirineke herî mezin ya cîhanê{{Çavkanî hewce ye}} li dijî [[ermenî]] û [[mesîhî|mesîhiyên]] din pêk aniye. Piştî şer bi dawî dibe osmanî têk çûye û qedera wan ketiye destê hêzên serketî yên mîna [[Fransa]] û [[Brîtanya]]yê. Bi dûçûna yek ji avakerên dewleta Iraqê ya modern Abdulmuhsin Sadun; sedema mezintirîn ya parçebûna Osmaniyan ew e ku tirkan heq û hiqûqa gelên din ên osmanî înkarkirin.<ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:193</ref> Piştî şerê azadîxwaz ê tirkan [[komara Tirkiyeyê]] hate damezirandin û bi awayekî fermî împeratoriya osmaniyan di sala [[1923]]an de bi dawî bû.
 
Di salên dawiya salên 1800-ê de gelek serhildan bûne û Împaratoriya Osmanî berdewam kir ku di nav 1890an de li hemberî împaratoriya navneteweyî ya li hemberî emperyalîzasyona avakirina berbi desthilatdar û sosyalîst berdewam kir. Şerrên Balkan ên 1912-1913 û serhildanên neteweperestên tirk jî bêtir kêm kirin erdê împaratoriyê û bêkariyê zêde bûn. Piştî dawiya dawiya Şerê Cîhanê, Împeratoriya Osmanî bi fermî ve bi dawî re Peymana Sevr.<ref> Zur osmanischen Thronfolge eingehend Halil İnalcık: The Ottoman Succession and its Relation to the Turkish Concept of Sovereignty. Aus dem Türkischen von Douglas Howard. In: Halil İnalcık: The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire. Essays on Economy and Society (= Indiana University Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture Joint Series. Band 9). Indiana University Press, Bloomington (Indiana) 1993, S. 37–69 (inalcik.com (Memento vom 4. September 2018 im Internet Archive) [PDF; 3,1 MB]). Türkischsprachige Erstveröffentlichung: Halil İnalcık: Osmanlılar’da Saltanat Verâseti Usûlü ve Türk Hakimiyet Telâkkisiyle İlgisi. In: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Band 14, Nr. 1, 1959, ISSN 0378-2921, S. 69–94 (dergiler.ankara.edu.tr (Memento vom 2. September 2021 im Internet Archive) [PDF; 13,3 MB]).</ref><ref>↑ ‚Königssohn, Prinz‘. Es wird angenommen, dass der Prinzentitel in der Herrschaftszeit Mehmeds I. (1413–1421) eingeführt wurde; siehe ferner Christine Woodhead: Shehzāde. In: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Band 9, Brill, Leiden 1997, S. 414.</ref><ref>↑ Josef Matuz: Das Osmanische Reich. Grundlinien seiner Geschichte. 6. Auflage. Primus Verlag, Darmstadt 2010, ISBN 978-3-89678-703-3, S. 87; Haldun Eroğlu: Osmanlı Devletinde Şehzadelik Kurumu. Akçağ Yayınevi, Ankara 2004, ISBN 975-338-517-X, S. 106, 112; İsmail Hakkı Uzunçarşılı: Osmanlı Tarihi. 10. Auflage. Band 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011, ISBN 978-975-16-0011-0, S. 499.</ref>
 
Tevî têkçûna wê ya, Împaratoriya Osman yek ji navdarên herî cîhanê û împaratorên herî serkeftî di nav dîroka cîhanê de bû.
 
Gelek sedem hene ku ji ber ku emperyal bû ku wekî serkeftî bû bû, lê hinek ji wan re hêzek hêz û rêxistin û navendî ya navendî ya navendî ne. Ev hikûmetên serkeftî yên destpêkê, Împaratoriya Osmaniyan yek ji herî girîng a dîrokê ye.<ref> Raphaela Lewis (1988). Everyday Life in Ottoman Turkey. Dorset Press. ISBN 978-0-88029-175-0. 28 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2021.</ref><ref>^ Godfrey Goodwin (1977). Ottoman Turkey. Scorpion Publications. 28 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2021.</ref><ref>^ Soucek, Svat (2015). Ottoman Maritime Wars, 1416-1700. İstanbul: The Isis Press. s. 8. ISBN 978-975-428-554-3. The scholarly community specializing in Ottoman studies has of late virtually banned the use of "Turkey", "Turks", and "Turkish" from acceptable vocabulary, declaring "Ottoman" and its expanded use mandatory and permitting its "Turkish" rival only in linguistic and philological contexts.</ref>
 
Ji bo Malpera Osmaniyan bêtir fêr bibin, li ser malpera Lêkolînên Tirkiyê ya Zanîngeha Michigan biçin.
 
== Navê Xanedan ==
{{Gotara bingehîn|Navên Împaratoriya Osmanî}}
Peyva ''Osmanî'' angaştek dîrokî ya navê [[Osman I|Osmanê I]] ê, damezrînerê Împaratoriyê û Mala desthilatdar a Osmaniyan (ku wekî xanedana Osmanî jî tê zanîn). Navê Osman bi tirkî, bi erebî {{Transl|ota|[[Uthman (name)|ʿUthmān]]}} ( {{Ziman|ota-Arab|عثمان}} ) ê. Di tirkîya [[Zimanê osmanî|osmanî]] de împaratorî wek {{Ziman|tr|Devlet-i ʿAlīye-yi ʿO<u>s</u>mānīye}} ( {{Ziman|ota-Arab|دولت عليه عثمانیه}}), bi rastî "Dewleta Osmanî ya Bilind", an jî {{Ziman|tr|ʿO<u>s</u>mānlı Devleti}} ( {{Ziman|ota-Arab|عثمانلى دولتى}} ). Di [[Zimanê tirkî|Tirkiya Nûjen]] de bi navê ''{{Ziman|tr|Osmanlı İmparatorluğu}}'' tê zanîn ("Împeratoriya Osmanî") an jî {{Ziman|tr|Osmanlı Devleti}} ("Dewleta Osmanî").
 
Peyva Tirkî ya "Osmanî" (''{{Ziman|tr|Osmanlı}}'') bi eslê xwe di sedsala çardehan de ji peyrewên eşîra Osman re tê gotin. Peyv paşê ji bo elîta leşkerî-îdarîya împaratoriyê hat bikaranîn. Berevajî vê, peyva "Tirk" ( {{Ziman|tr|Türk}} ) ji bo nifûsa gundî û eşîrên Anatolyayê dihat bikaranîn û dema ku ji bo kesên bajarî, xwendewar dihatin bikaranîn, wekî têgînek piçûktir dihat dîtin. <ref>{{Cite book|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Ágoston|first=Gábor|date=2009|editor-last=Ágoston|editor-first=Gábor|chapter=Introduction|editor-last2=Bruce Masters}}</ref> <ref>{{Cite book|title=The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power|last=Imber|first=Colin|date=2009|publisher=Palgrave Macmillan|edition=2|location=New York|page=3|quote=By the seventeenth century, literate circles in Istanbul would not call themselves Turks, and often, in phrases such as 'senseless Turks', used the word as a term of abuse.}}</ref> Di [[Destpêka Dema Nûjen|destpêka serdema nûjen]] de, Tirkîaxêvekî xwendî, bajarvanî, ku ne endamê çîna leşkerî-îdarî bû, xwe ne jî {{Ziman|tr|Osmanlı}} bi nav dikir. ne jî wek {{Ziman|tr|Türk}}, lê belê wek {{Ziman|tr|Rūmī}} ( {{Ziman|ota-Arab|رومى}} ), an "Romî", tê wateya rûniştevanê xaka [[Împeratoriya Bîzansê|Împaratoriya Bîzansê]] ya berê li Balkan û Anatolyayê. Terma {{Ziman|tr|Rūmī}} Ji aliyê gelên misilman ên din ên împaratoriyê û derveyî wê ve jî ji bo zimanê tirkîaxêv dihat bikaranîn. <ref>{{Cite journal|last=Kafadar|first=Cemal|date=2007|title=A Rome of One's Own: Cultural Geography and Identity in the Lands of Rum|journal=Muqarnas|volume=24}}</ref> Çawa ku ji bo tirkîaxêvên osmanî tê sepandin, ev têgeh di dawiya sedsala XVIIan de dest pê kir ji kar derdiket û li şûna ku peyv zêde bi nifûsa Yewnanî ya împaratoriyê re têkildar bû, wateyek ku îro jî li Tirkiyê heye. <ref>{{Cite book|title=The Edinburgh History of the Greeks, 1453 to 1768|last=Greene|first=Molly|date=2015}}</ref> {{Rp|51}}
 
Li Ewropaya Rojava, navên Împaratoriya Osmanî, Împaratoriya Tirk û Tirkiye gelek caran bi hev re dihatin bikaranîn, ku Tirkiye hem di rewşên fermî û hem jî di rewşên nefermî de her ku diçe zêde dihate desteserkirin. Ev dubendî di sala 1920-1923an de bi awayekî fermî bi dawî bû, dema ku hikûmeta nû ya ku bingeha wê li [[Enqere|Enqereyê]] hatibû avakirin, [[Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê|Tirkiye]] wek navê yekane yê fermî hilbijart. Niha piraniya dîroknasên zana dema behsa Osmaniyan dikin, ji ber karakterê pirneteweyî yê împaratoriyê ji peyvên “Tirkiye”, “Tirk”, “Tirk” dûr dikevin. <ref name=":0">{{Cite book|title=Ottoman Maritime Wars, 1416–1700|last=Soucek|first=Svat|date=2015|publisher=The Isis Press|isbn=978-975-428-554-3|location=Istanbul|page=8|quote=The scholarly community specializing in Ottoman studies has of late virtually banned the use of "Turkey", "Turks", and "Turkish" from acceptable vocabulary, declaring "Ottoman" and its expanded use mandatory and permitting its "Turkish" rival only in linguistic and philological contexts.}}</ref>
 
== Dîrok ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Împaratoriya Osmanî}}
 
=== Rabîn ( {{Derdora|1299–1453}} ) ===
{{Gotara bingehîn|Avabûna Împaratoriya Osmanî}}
Ji ber ku di sedsala 13-an de [[Selcûqiyên Romê|Sultanatiya Rum]] pir kêm bû, [[Anatolya]] di nav komek mîrekiyên tirk ên serbixwe de ku bi navê Beylikên Anatoliyê tê zanîn hate dabeş kirin. Yek ji van beylikan, li herêma Bîtînyayê ya li ser sînorê Împaratoriya Bîzansê, ji aliyê serokê eşîra tirk Osman I (m {{Kurtkirin|d.|died}} 1323/4) ve dihate birêvebirin. <ref>{{Cite book|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Kermeli|first=Eugenia|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|editor-last=Ágoston|editor-first=Gábor|chapter=Osman I|editor-last2=Masters|editor-first2=Bruce}}</ref> {{Rp|444}}Şagirtên Osman ên destpêkê hem ji komên eşîrên Tirk û hem jî ji îxtîlafên Bîzansî pêk dihatin, ku gelek lê ne hemû misilman bûn. <ref>{{Cite book|url=https://www.google.com/books/edition/The_Nature_of_the_Early_Ottoman_State/fAppWuoFv3QC?hl=en&gbpv=1|title=The Nature of the Early Ottoman State|last=Lowry|first=Heath|date=2003|publisher=SUNY Press|isbn=9780791456361}}</ref> {{Rp|59}}<ref>{{Cite book|title=Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State|last=Kafadar|first=Cemal|date=1995}}</ref> {{Rp|127}}Osman bi dagirkirina bajarên Bîzansê yên li ser [[çemê Sakaryayê]], desthilatdariya mîrektiya xwe dirêj kir. Di sala 1302’an de di Şerê Bapheus de têkçûnek Bîzansî bû sedema bilindbûna Osman jî. Ji ber nebûna jêderên ku ji vê serdemê mane, ji ber nebûna çavkaniyên ku ji vê serdemê mane, osmaniyên destpêkê çawa serdestiya cîranên xwe kirine, baş nayê fêm kirin. Teza Gazayê ya ku di sedsala bîstan de populer bû, serkeftina wan bi kombûna şervanên olî ve da ku bi navê [[Îslam|Îslamê]] ji bo wan şer bikin, lê ew êdî bi gelemperî nayê pejirandin. Ti hîpotezek din qebûl nekiriye. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=9cTHyUQoTyUC&pg=PA5|title=Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire|last=Finkel|first=Caroline|date=2005|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-00850-6}}</ref> {{Rp|5, 10}}<ref>{{Cite book|title=The Cambridge History of Turkey|last=Lindner|first=Rudi Paul|date=2009|publisher=Cambridge University Press|editor-last=Fleet|editor-first=Kate|volume=1, Byzantium to Turkey, 1071–1453|location=Cambridge|chapter=Anatolia, 1300–1451}}</ref> {{Rp|104}}
 
[[File:Battle_of_Nicopolis.jpg|çep|thumb|Şerê Nîkopolîsê di sala 1396an de, di mînyatura osmanî ya sala 1523an de hatiye teswîrkirin.]]
 
Di sedsalê piştî mirina Osman I, desthilatdariya Osmanî li ser Anatolya û Balkanan dest pê kir. Pevçûnên herî pêşîn di dema şerên Bîzansî-Osmanî de dest pê kirin, di dawiya sedsala 13-an de li [[Anatolya|Anatolyayê]] hatin meşandin berî ku di nîvê sedsala 14-an de derbasî Ewropayê bibin, li pey wê jî şerên Bulgaristan-Osmanî û şerên Sirbî-Osmanî yên ku di nîvê sedsala 14-an de dest pê kirin. Piraniya vê serdemê bi berfirehbûna Osmaniyan ber bi Balkanan ve hate binavkirin. Kurê Osman, Orhan, di sala 1326'an de bajarê [[Bursa]] yê li bakurê rojavayê Anatolyayê bi dest xist û bû paytexta nû ya dewleta Osmanî û kontrola Bîzansiyan li herêmê bi cih kir. Bajarê benderê yê girîng [[Tesalonîkî|Selanîkî]] di sala 1387an de ji Venedikan hat girtin û talan kirin. Serkeftina Osmaniyan li Kosovayê di sala 1389an de bi awayekî bi bandor bi dawîbûna desthilatdariya Sirbîstanê li herêmê, rê li ber berfirehbûna Osmaniyan ber bi Ewropayê vekir. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Fnbw1wsacSAC&pg=PA95|title=Historical Dictionary of Kosova|last=Elsie|first=Robert|date=2004|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-5309-6}}</ref> {{Rp|95–96}}Şerê Nicopolis ji bo Tsardom of Vidin ya Bulgarî di sala 1396 de, ku bi berfirehî wekî şerê xaçperestiya mezin a [[Seferên xaçperestan|paşîn]] a [[Serdema Navîn]] tê hesibandin, nekariye pêşveçûna Tirkên Osmanî yên serketî rawestîne. <ref>{{Cite book|title=Nicopolis 1396: The Last Crusade|last=Nicolle|first=David|date=1999|publisher=Osprey Publishing|isbn=978-1-85532-918-8}}</ref>
 
Ji ber ku tirk ber bi Balkanan ve berfireh bûn, dagirkirina Konstantînopolîsê bû armancek girîng. Jixwe osmaniyan hema hema hemû axên berê yên Bîzansê yên li derdora bajêr kontrol kiribûn, lê parastina xurt a pozîsyona stratejîk a Konstantînopolîsê ya li ser [[Tengava Stembolê|Tengava Bosporê]], fetihkirina wê dijwar kir. Di sala 1402 de, dema ku serokê [[Tîmûrleng|Tîmurê]] Tirk-Mongol, damezrînerê Împeratoriya Tîmûriyan, ji rojhilat ve Anatoliya Osmanî dagir kir, Bîzans bi demkî rehet bûn. Di şerê Enqereyê yê sala 1402an de Tîmûr hêzên osmanî têk bir û Sultan Bayezîdê Yekem dîl girt û împaratorî xist nava bêçaretiyê. Şerê navxweyî yê ku bi navê ''Fetret Devrî'' jî tê zanîn, ji 1402 heta 1413 dom kir ku kurên Bayezid li ser peyrewiyê şer kirin. Dema ku Mehmedê Yekem wek sultan derket û desthilatdariya Osmanî vegerand dawî bû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA363|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Ágoston|first=Gábor|last2=Bruce Alan Masters|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7}}</ref> {{Rp|363}}
 
Erdên Balkanan ên piştî 1402an ji aliyê Osmaniyan ve hatin windakirin, Selanîk, Makedonya û Kosova jî di nav de bûn, paşê di navbera salên 1430 û 1450an de ji aliyê Muradê II ve hatin vegerandin. Di 10ê Mijdara 1444an de, Murad di Şerê Varnayê de, bi têkbirina artêşên Macar, Polonî û [[Walaxîye|Wallachî]] yên di bin destê Wladysław III yê Polonya (herwiha Padîşahê Macarîstanê) û John Hunyadi de di Şerê Varnayê de, Sefera Xaçperestan a Varnayê têk bir, her çend Albaniyên di bin [[Îskender Beg|Skanderbeg]] de berxwedan berdewam kirin. Piştî çar salan, John Hunyadi artêşek din a hêzên Macar û Wallachian amade kir ku êrîşî Tirkan bikin, lê dîsa di Şerê Duyemîn ê Kosovayê de di 1448 de têk çû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=JgfNBKHG7S8C&pg=PA29|title=A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk|last=Uyar|first=Mesut|last2=Edward J. Erickson|date=2009|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-275-98876-0}}</ref> {{Rp|29}}
 
=== Berfirehbûn û lûtkeyî (1453-1566) ===
[[File:Zonaro_GatesofConst.jpg|çep|thumb|Ketina Sultan [[Mehmed II|Mehmedê Fetihkar]] bo [[Konstantînopolîs|Konstantînopolê]] ; tabloya Fausto Zonaro (1854–1929)]]
[[File:Battle_of_Mohács,_with_Suleiman_I_in_the_middle.jpg|thumb|Minyatureke Osmanî ya Şerê Mohacsê di 1526 de ]]
 
Kurê Muradê [[Mehmed II|Duyem Mehmedê Fetih]], dewlet û leşkerî ji nû ve birêxistin kir û di 29ê Gulana 1453an de Konstantînopolîs zeft kir û Împaratoriya Bîzansê bi dawî anî. Mehmed di berdêla qebûlkirina desthilatdariya Osmanî de destûr da [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks]] a Rojhilat ku xweserî û axa xwe biparêze. <ref name="books.google">{{Cite book|title=Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson|last=Stone|first=Norman|date=2005|publisher=Weidenfeld & Nicolson|isbn=978-0-297-84913-1|editor-last=Mark Erickson, Ljubica Erickson|page=94|chapter=Turkey in the Russian Mirror|chapter-url=https://books.google.com/books?id=xM9wQgAACAAJ}}</ref> Ji ber aloziya di navbera dewletên Ewropaya rojava û Împaratoriya Bîzansê ya paşerojê de, piraniya nifûsa ortodoks desthilatdariya Osmanî ji desthilatdariya Venedîkê çêtir qebûl kir. <ref name="books.google" /> Li gorî dîroknasiya nûjen, di navbera pêşveçûna leşkerî ya osmanî ya bi lez û encamên mirina Reş de ji nîveka sedsala çardehan û pê ve têkiliyek rasterast heye. Erdên Bîzansê, ku fethên destpêkê yên Osmaniyan lê hatin kirin, ji hêla demografîk û leşkerî ve ji ber belavbûna belayê, ku berfirehbûna osmanî hêsan kir, westiya bûn. <ref>[https://brill.com/view/journals/jesh/65/4/article-p497_1.xml Schmitt, O. J., & Kiprovska, M. (2022). ]</ref>
 
Di sedsalên 15. û 16. de Împaratoriya Osmanî kete dewreke berfirehbûnê . Împaratorî di bin serweriya rêzek Sultanên dilsoz û bi bandor de pêş ket. Di heman demê de ji hêla aborî ve jî ji ber kontrolkirina rêyên sereke yên bazirganiya bejahî ya di navbera Ewropa û Asyayê de geş bû. <ref>{{Cite book|title=The Ottoman state and its place in world history|last=Karpat, Kemal H.|date=1974|publisher=Brill|isbn=978-90-04-03945-2|location=Leiden}}</ref> {{Rp|111}}{{Efn|A lock-hold on trade between western Europe and Asia is often cited as a primary motivation for [[Isabella I of Castile]] to fund [[Christopher Columbus]]'s westward journey to find a sailing route to Asia and, more generally, for European seafaring nations to explore alternative trade routes (e.g., K.D. Madan, ''Life and travels of Vasco Da Gama'' (1998), 9; I. Stavans, ''Imagining Columbus: the literary voyage'' (2001), 5; W.B. Wheeler and S. Becker, ''Discovering the American Past. A Look at the Evidence: to 1877'' (2006), 105). This traditional viewpoint has been attacked as unfounded in an influential article by A.H. Lybyer ("The Ottoman Turks and the Routes of Oriental Trade", ''English Historical Review'', 120 (1915), 577–588), who sees the rise of Ottoman power and the beginnings of Portuguese and Spanish explorations as unrelated events. His view has not been universally accepted (cf. K.M. Setton, ''The Papacy and the Levant (1204–1571), Vol. 2: The Fifteenth Century (Memoirs of the American Philosophical Society, Vol. 127)'' (1978), 335).}}
 
Sultan Selîm I (1512–1520) bi têkbirina [[Şah Îsmaîl]] ê [[Dewleta Sefewiyan|Îrana]] Safewî, di [[Çengê Çaldiranê|Şerê Çaldiranê]] de, sînorên rojhilat û başûr ên Împaratoriyê berfirehtir kir. <ref>{{Cite journal|last=Savory|first=R. M.|date=1960|title=The Principal Offices of the Ṣafawid State during the Reign of Ismā'īl I (907–930/1501–1524)|journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London|volume=23|issue=1|pages=91–105|doi=10.1017/S0041977X00149006|jstor=609888}}</ref> {{Rp|91–105}}Selîm I bi têkbirin û pêvekirina [[Dewleta Memlûkan|Siltanatiya Memlûkan a Misrê]] desthilatdariya Osmanî li Misrê ava kir û li ser [[Deryaya Sor]] hebûna deryayî çêkir. Piştî vê berfirehbûna Osmaniyan, pêşbirka di navbera Împaratoriya Portekîz û Împaratoriya Osmanî de dest pê kir ku li herêmê bibe hêza serdest. <ref>{{Cite journal|last=Hess|first=Andrew C.|date=January 1973|title=The Ottoman Conquest of Egypt (1517) and the Beginning of the Sixteenth-Century World War|journal=International Journal of Middle East Studies|volume=4|issue=1|pages=55–76|doi=10.1017/S0020743800027276|jstor=162225}}</ref> {{Rp|55–76}}
 
[[Siltan Silêmanê Qanûnî|Silêman Şah]] (1520–1566) di sala 1521ê de [[Belgrad|Belgradê]] bi dest xist, di çarçoveya Şerên Osmanî- Macaristanê de beşên başûr û navendî yên Keyaniya Macarîstanê zeft kir, <ref>{{Cite encyclopedia|title=Origins of the Magyars|encyclopedia=Hungary|publisher=Britannica Online Encyclopedia|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/276730/Hungary/214181/History#ref=ref411152|access-date=26 August 2010}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://cache-media.britannica.com/eb-media/47/20547-004-D655EA04.gif|title=Encyclopædia Britannica|publisher=Britannica Online Encyclopedia|archive-url=https://web.archive.org/web/20120426084941/http://cache-media.britannica.com/eb-media/47/20547-004-D655EA04.gif|archive-date=26 April 2012|url-status=dead|access-date=26 August 2010}}</ref> û, piştî serkeftina xwe ya dîrokî di Şerê Mohacsê de di 1526 de, wî desthilatdariya Osmanî li ser axa Macaristana îroyîn (ji bilî beşa rojava) û deverên din ên Ewropaya Navîn ava kir. Dûv re wî di sala 1529 de Viyana dorpêç kir, lê nekarî bajar bigire. <ref>{{Cite book|title=The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power|last=Imber|first=Colin|date=2002|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-333-61386-3}}</ref> Li rojhilat, Tirkên Osmanî di sala 1535an de [[Bexda]] ji Farisan sitandin, [[Mezopotamya]] bi dest xistin û deryayî derbasî [[Kendava Besreyê|Kendava Farsê]] bûn. Di 1555 de, [[Qefqasya|Kafkasya]] yekem car bi fermî di navbera Safewiyan û Osmaniyan de hate parve kirin, ''[[Status quo|statuyek]]'' ku dê heya dawiya Şerê Rusya-Tirkî (1768-1774) bimîne. Bi vê dabeşkirina Kafkasyayê ku di [[Peymana Amasyayê|Aştiya Amasyayê]] de hat îmzekirin, [[Ermenistana rojava|Ermenistana]] Rojava, Rojavayê [[Kurdistan|Kurdistanê]] û Gurcistana Rojava (rojavayê Samtskhe jî tê de) ketin destê Osmaniyan, <ref>''The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566'', V.J. Parry, ''A History of the Ottoman Empire to 1730'', ed. </ref> lê başûrê [[Daxistan|Daxistanê]], Ermenîstana Rojhilat, Gurcistana Rojhilat û [[Azerbaycan]] Faris man. . <ref>''A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East'', Vol. </ref>
 
Di sala 1539an de, artêşeke Osmanî ya 60.000 kesî, garnîzona Castelnuovo ya Spanî ya li [[Deryaya Adriyatîk|peravên Adriyatîkê dorpêç kir]] ; dorpêça serketî 8000 qurbanî dan Osmaniyan, <ref>{{Cite book|title=Revival: A History of the Art of War in the Sixteenth Century (1937)|date=2018|publisher=Routledge}}</ref> lê Venedîkê di sala 1540 de şert qebûl kir, piraniya împaratoriya xwe ya li [[Deryaya Egeyî|Ege]] û Morea radest kir. Fransa û Împaratoriya Osmanî, bi dijberiya hevdu ya li dijî desthilatdariya Habsburgê, bûne hevalbendên bihêz. Dagirkerên Fransî yên Nice (1543) û Korsîka (1553) di navbera hêzên padîşahê Fransî Francis I û Silêman de pêk hatin, û ji hêla amîralên osmanî Hayreddîn Barbarossa û Dragut ve hatin ferman kirin. <ref>{{Cite book|title=The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power|last=Imber|first=Colin|date=2002|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-333-61386-3|page=53}}</ref> Mehek beriya dorpêçkirina Nice, Fransa di dema dagirkirina Esztergom a li bakurê Macarîstanê ya 1543 de, bi yekîneyek topan piştgirî da Osmaniyan. Piştî pêşketinên din ên Tirkan, serwerê Habsbûrgê Ferdinand di sala 1547 de bi fermî desthilatdariya Osmanî li Macarîstanê nas kir. [[Siltan Silêmanê Qanûnî|Silêman I]] di sala 1566-an de di dema dorpêçkirina Szigetvár de di konê xwe de ji ber sedemên xwezayî mir.
 
=== Stagnasyon û reformê (1566-1827) ===
 
==== Serhildan, paşveçûn û vejîn (1566-1683) ====
 
 
Di nîvê duyemîn ê sedsala şanzdehan de, Împaratoriya Osmanî ji ber enflasyon û lêçûnên şer ên ku bi lez zêde bûn, ku hem li Ewropa û hem jî li Rojhilata Navîn bandor dikir, ket bin zextek zêde. Van zextan di dor sala 1600’î de bûn sedema rêze krîzan û zextek mezin xist ser pergala desthilatdariya Osmanî. <ref>{{Cite book|title=An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=1994|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-57456-3|editor-last=İnalcık|editor-first=Halil|volume=2|chapter=Crisis and Change, 1590–1699|editor-last2=Donald Quataert}}</ref> {{Rp|413–414}}Împaratorî di berteka van kêşeyan de di nav dezgehên xwe yên siyasî û leşkerî de rêzek veguhertinan derbas kir, ku hişt ku ew bi serfirazî xwe li gorî şert û mercên nû yên sedsala heftemîn biguncîne û hem di warê leşkerî û hem jî di warê aborî de bi hêz bimîne. <ref name="decline">{{Cite book|title=The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800|last=Hathaway|first=Jane|date=2008|publisher=Pearson Education Ltd.|isbn=978-0-582-41899-8|page=8|quote=historians of the Ottoman Empire have rejected the narrative of decline in favor of one of crisis and adaptation}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Empire and Power in the Reign of Süleyman: Narrating the Sixteenth-Century Ottoman World|last=Şahin|first=Kaya|date=2013|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-03442-6}}</ref> {{Rp|10}}Dîroknasên nîveka sedsala bîstan carekê ev serdem wekî rawestan û paşketinê binav kirin, lê ev nêrîn niha ji hêla piraniya akademîsyenan ve tê red kirin. <ref name="decline" />
 
Vedîtina riyên nû yên bazirganiya deryayî ji aliyê dewletên Ewropaya Rojava ve hişt ku wan ji yekdestdariya bazirganiya Osmaniyan dûr bixin. Keşfa Portekîzî ya Kepê Hêviya Baş di sala 1488an de di seranserê sedsala 16-an de li [[Okyanûsa Hindî]] rêzek şerên deryayî yên Osmanî-Portekîzî da destpêkirin. Tevî hebûna mezinbûna Ewropî li Okyanûsa Hindî, bazirganiya Osmanî ya bi rojhilat re geş bû. Qahîre, bi taybetî, ji bilindbûna qehweya Yemenî wekî kelûmelek xerîdar a populer sûd werdigire. Gava ku qehwexane li bajar û bajarokên li seranserê împaratoriyê xuya bûn, Qahîre bû navendek sereke ji bo bazirganiya xwe, ku beşdarî bextewariya wê ya domdar li seranserê sedsala heftemîn û piraniya sedsala hîjdehan bû. <ref>{{Cite book|title=An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=1994|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-57456-3|editor-last=İnalcık|editor-first=Halil|volume=2|chapter=Crisis and Change, 1590–1699|editor-last2=Quataert|editor-first2=Donald}}</ref> {{Rp|507–508}}
 
Di bin Ivan IV (1533-1584) de, Tsardoma Rûsyayê li ser hesabê xanatên Tatar li herêmên Volga û Xezerê berfireh bû. Di sala 1571 de, xanê Qirimê Devlet I Giray, bi fermandariya Osmaniyan, Moskow şewitandin . <ref name="Davies2007">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=XH4hghHo1qoC&pg=PA16|title=Warfare, State and Society on the Black Sea Steppe: 1500–1700|last=Davies|first=Brian L.|date=2007|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-23986-8|page=16}}</ref> Sala din, êrîş dubare bû lê di Şerê Molodî de hate paşve xistin. Împaratoriya Osmanî di zincîre êrîşên koleyan de êrîşên xwe yên li Ewropaya Rojhilat berdewam kir, <ref name="Subtelny2000">{{Cite book|url=https://archive.org/details/ukrainehistory00subt_0|title=Ukraine|last=Orest Subtelny|date=2000|publisher=University of Toronto Press|isbn=978-0-8020-8390-6|page=[https://archive.org/details/ukrainehistory00subt_0/page/106 106]|access-date=11 February 2013|url-access=registration}}</ref> û heta dawiya sedsala 17-an li Ewropaya Rojhilat hêzek girîng ma. <ref>{{Cite web|url=http://www.econ.hit-u.ac.jp/~areastd/mediterranean/mw/pdf/18/10.pdf|title=The Crimean Tatars and their Russian-Captive Slaves|last=Matsuki|first=Eizo|publisher=Mediterranean Studies Group at Hitotsubashi University|archive-url=https://web.archive.org/web/20130115170654/http://www.econ.hit-u.ac.jp/~areastd/mediterranean/mw/pdf/18/10.pdf|archive-date=15 January 2013|url-status=dead|access-date=11 February 2013}}</ref>
 
Osmaniyan biryar da ku Qibrisa Venedîkê dagir bikin û di 22 Tîrmeh 1570 de, Lefkoşya hate dorpêç kirin; 50.000 Mesîhî mirin, 180.000 jî kole bûn. <ref>{{Cite book|title=Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History. Volume 10 Ottoman and Safavid Empires (1600–1700)|publisher=BRILL}}</ref> {{Rp|67}}Di 15ê Îlona 1570î de, siwarên osmanî li ber keleha herî dawî ya Venedîkê li Qibrisê, Famagusta, derketin. Parêzvanên Venedikî wê 11 mehan li hember hêzeke ku bi 145 topên xwe 200.000 kes bihata ber xwe; 163.000 top li sûrên Famagusta ketin, beriya ku di Tebaxa 1571 de bikeve destê Osmaniyan. Di Dorpêkirina Famagusta de 50.000 Osmanî hatin kuştin. <ref>{{Cite book|title=Middle East Conflicts from Ancient Egypt to the 21st Century: An Encyclopedia and Document Collection [4 volumes]|last=Tucker|first=Spencer C.|date=2019}}</ref> {{Rp|328}}Di vê navberê de, lîga Pîroz a ku bi piranî ji fîloyên Spanî û Venedîkî pêk tê, di Şerê Lepanto (1571), li başûrê rojavayê Yewnanîstanê, li dijî fîloya Osmanî serkeftinek bi dest xist; Hêzên katolîk zêdetirî 30 hezar Tirk kuştin û 200 keştiyên wan îmha kirin. <ref>{{Cite book|title=The Twilight Of A Military Tradition: Italian Aristocrats And European Conflicts, 1560–1800|last=Hanlon|first=Gregory|publisher=Routledge}}</ref> {{Rp|24}}Ew derbeyek sosret bû, heke bi piranî sembolîk be, {{Sfn|Kinross|1979}} li ser îmaja têkneçûna Osmanî, wêneyek ku serkeftina Siwariyên Maltayê li hember dagirkerên Osmanî di 1565-an de li ser dorpêçkirina Maltayê di van demên dawî de têk çûbû. <ref>{{Cite book|title=The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II|last=Braudel|first=Fernand Braudel|date=1995|publisher=University of California Press|volume=II|location=Berkeley}}</ref> Şer di derxistina hêza mirovî ya xwedî tecrûbe de ji windakirina keştiyên ku bi lez û bez li şûna wan dihatin guheztin, ji hêza deryayî ya Osmanî re pir zirarêtir bû. <ref>{{Cite book|title=Süleyman the Magnificent and His Age: the Ottoman Empire in the Early Modern World|last=Kunt|first=Metin|last2=Woodhead|first2=Christine|date=1995|publisher=Longman|isbn=978-0-582-03827-1}}</ref> {{Rp|53}}Hêza deryayî ya Osmanî zû vegerî, Venedîkê razî kir ku di sala 1573-an de peymanek aştiyê îmze bike, û hişt ku Osmanî pozîsyona xwe li bakurê Afrîkayê berfireh bikin û xurt bikin. {{Sfn|Itzkowitz|1980}}
 
Berevajî vê, sînorê Habsburgê hinekî bi cih bûbû, xitimandinek ji ber hişkbûna berevaniya Habsburgê. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} Şerê Dirêj yê Tirkan li dijî Habsburgê Avusturya (1593–1606) hewcedariya hejmareke zêde ya piyadeyên Osmanî yên bi çekan peyda kir, û di encamê de polîtîkaya leşkerkirinê sist kir. Vê yekê bû sedema pirsgirêkên bêdîsîplîn û serhildanek eşkere di nav kors de, ku qet bi tevahî nehatin çareser kirin. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} Tenê îstîsna kampanyayên li dijî Xanedaniya Sefewî ya Faris bûn, ku li wir gelek parêzgehên rojhilatê yên Osmanî winda bûn, hin jî bi domdarî. Ev şerê 1603-1618 di dawiyê de bi Peymana Nasuh Paşa ve hat encamdan, ku tevahiya Kafkasyayê, ji xeynî rojavayê Gurcistanê, vegerand destê [[Dewleta Sefewiyan|Safewiyên]] Îranî. <ref>Gábor Ágoston, Bruce Alan Masters [https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA23 ''Encyclopedia of the Ottoman Empire''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221101141240/https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA23|date=1 November 2022}} pp. 23 Infobase Publishing, 1 January 2009 {{ISBN|1-4381-1025-1}}</ref> Peymana ku Şerê Girîtê (1645-1669) bi dawî kir, Venedîkê pir ji Dalmatia, milkên wê yên girava Egeyê, û Girîtê kir. (Ziyanên şer bi giştî 30.985 leşkerên Venedikî û 118.754 leşkerên tirk bûn.) <ref>{{Cite book|title=A Military History of Italy|last=Paoletti|first=Ciro|date=2008}}</ref> {{Rp|33}}
 
Muradê IV (1623-1640) di dema desthilatdariya xwe ya piraniyê ya kurt de, desthilatdariya navendî ji nû ve destnîşan kir û [[Iraq]] (1639) ji Safewiyan vegerand. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} [[Peymana Zehabê|Peymana Zuhabê]] ya ku di heman salê de hat encamdan, bi biryar Kafkasya û herêmên cîran di navbera her du împaratoriyên cîran de parve kir, wekî ku berê di Aştiya Amasyayê ya 1555-an de hatibû destnîşankirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=B8WRAgAAQBAJ&pg=PA47|title=Armenians: Past and Present in the Making of National Identity|last=Herzig|first=Edmund|last2=Kurkchiyan|first2=Marina|date=2004-11-10|isbn=978-1-135-79837-6|access-date=30 December 2014}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yED-aVDCbycC&pg=PA228|title=Genocide and the Modern Age: Etiology and Case Studies of Mass Death|last=Rubenstein|first=Richard L.|date=2000|isbn=978-0-8156-2828-6|access-date=30 December 2014}}</ref>
 
Siltanatiya Jinan (1533–1656) serdemek bû ku diya sultanên ciwan li ser navê kurên xwe desthilatdarî dikirin. Jinên herî navdar ên vê serdemê Kösem Sultan û bûka wê Turhan Hatice bûn, ku hevrikiya wan a siyasî bi kuştina {{Sfn|Itzkowitz|1980}} di sala 1651-an de bi dawî bû. bi rêzek ji Wezîrên Mezin ji malbata Köprülü. Vizierate Köprülü serkeftina leşkerî nû dît bi desthilatdariya ku li Transylvania hate vegerandin, dagirkirina [[Krît|Girîtê]] di sala 1669 de hate qedandin, û berfirehbûna li başûrê Ukrayna polonî, bi kelehên Khotyn, û Kamianets-Podilskyi û axa Podolia ku di bin kontrola Osmaniyan de bû 1116. {{Sfn|Itzkowitz|1980}}
 
[[File:Vienna_Battle_1683.jpg|thumb|Dorpêça Duyemîn a Viyanayê di 1683 de, ji hêla Frans Geffels (1624–1694).]]
 
Ev heyama îddîakariya nû di sala 1683-an de dema ku Wezîrê Mezin Kara Mustafa Paşa pêşengiya artêşek mezin kir ku di Şerê Mezin ê Turkî yê 1683-1699 de dorpêçek duyemîn a Osmanî ya Viyanayê pêk bîne, bi dawî bû. Êrîşa dawî ku bi awayekî kujer bi derengî ket, hêzên Osmanî ji hêla hêzên hevalbendên Habsburg, Alman û Polonî ve bi pêşengiya padîşahê polonî John III Sobieski di Şerê Viyanayê de hatin derxistin. Hevalbendiya Lîga Pîroz li ser avantajê têkçûna li Viyanayê, bi Peymana Karlowitz (26 Çile 1699), ku Şerê Mezin ê Tirk bi dawî bû, bi dawî bû. {{Sfn|Kinross|1979}} Osmaniyan kontrola herêmên girîng, gelek bi domdarî, radest kirin. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} Mustafa II (1695–1703) di navbera 1695–1696 de li dijî Habsburgan li Macarîstanê pêşengîya êrîşa dijber kir, lê di têkçûna felaket a li Zenta (li Sirbîstana nûjen), 11 Îlon 1697 de hate têkbirin. {{Sfn|Itzkowitz|1980}}
 
==== Têkçûnên leşkerî ====
Ji xeynî wendakirina Banatê û windakirina demkî ya Belgradê (1717-1739), sînorê Osmanî li ser [[Çemê Dunayê|Danub]] û Sava di sedsala hejdehan de aram ma. Lêbelê, berfirehbûna Rûsyayê xeterek mezin û mezin bû. {{Sfn|Kinross|1979}} Li gorî vê yekê, Qralê Swêdê Charles XII wekî hevalbendek di Împaratoriya Osmanî de piştî têkçûna wî ya ji hêla Rûsan di Şerê Poltava ya 1709-an de li navenda Ukraynayê (beşek ji Şerê Mezin ê Bakur a 1700-1721) hate pêşwazî kirin. {{Sfn|Kinross|1979}} Charles XII Sultanê Osmanî Ahmed III razî kir ku li dijî Rûsyayê şer îlan bike, ku di Kampanyaya Çemê Pruth a 1710-1711 de, li Moldaviyayê, di encamê de serkeftinek Osmanî pêk anî. {{Sfn|Kinross|1979}}
 
[[File:1720_Huchtenburg_Eroberungs_Belgrads_1717_anagoria.JPG|çep|thumb|Leşkerên Avusturya bi serokatiya Prens Eugene yê Savoyê di sala 1717 de [[Belgrad]] girtin. Kontrola Avusturya li Sirbîstanê heta serketina Tirkan di Şerê Awûstro-Rûsya-Tirkî de (1735-1739) dom kir. Bi Peymana Belgradê ya 1739-an, Împaratoriya Osmanî bakurê [[Bosniya û Herzegovîna|Bosna]], Habsburg Serbia (tevî Belgrad), Oltenia û beşên başûrê Banatê Temeswar ji nû ve bi dest xist.]]
 
Piştî Şerê Awûstro-Tirkîyê, Peymana Passarowitzê windakirina Banat, Sirbîstan û "Walaçiya Piçûk" (Oltenia) ji Avusturyayê re piştrast kir. Peyman her weha eşkere kir ku Împaratoriya Osmanî di berevaniyê de ye û ne mimkûn e ku tu êrîşek din li Ewropayê bike. {{Sfn|Kinross|1979}} Şerê Awûstûrya-Rûsya-Tirkîyê (1735-1739), ku bi Peymana Belgradê di sala 1739-an de bi dawî bû, bû sedema vegerandina bakurê [[Bosniya û Herzegovîna|Bosna]], Habsburg Sirbistan (tevî Belgrad), Oltenya û beşên başûrê Banatê Temeswarê ; lê Împaratoriyê bendera Azov, li bakurê Nîvgirava Kirimê, ji Rûsan winda kir. Piştî vê peymanê Împaratoriya Osmanî karîbû nifşek aşitiyê bi dest bixe, ji ber ku Avusturya û Rûsya neçar bûn ku bi bilindbûna [[Prûsya]] re mijûl bibin. {{Sfn|Kinross|1979}}
 
Reformên perwerdehî û teknolojîk pêk hatin, di nav de avakirina saziyên xwendina bilind ên wekî [[Zanîngeha Teknîkî ya Stembolê|Zanîngeha Teknîkî ya Stenbolê]] . <ref>{{Cite web|url=http://www.itu.edu.tr/en/?about/history|title=History|publisher=Istanbul Technical University|archive-url=https://web.archive.org/web/20120618160944/http://www.itu.edu.tr/en/?about%2Fhistory|archive-date=18 June 2012|url-status=dead|access-date=6 November 2011}}</ref> Di sala 1734an de dibistaneke topan hat avakirin ku rêbazên topavêjiyê yên bi şêwaza rojavayî bişîne, lê dîndarên îslamî di bin hincetên teodîk de bi serketî îtîraz kirin. <ref name="books.google_a">{{Cite book|title=Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson|last=Stone|first=Norman|date=2005|publisher=Weidenfeld & Nicolson|isbn=978-0-297-84913-1|editor-last=Mark Erickson, Ljubica Erickson|page=97|chapter=Turkey in the Russian Mirror|chapter-url=https://books.google.com/books?id=xM9wQgAACAAJ}}</ref> Di sala 1754an de dibistana topan li ser bingeheke nîvveşartî ji nû ve hat vekirin. <ref name="books.google_a" /> Di sala 1726an de, Îbrahîm Muteferrika Wezîr Nevşehirlî Damat Îbrahîm Paşa, Miftiyê Mezin û rûhanî li ser bikêrhatina çapxaneyê qanih kir û piştre ji aliyê Sultan Ahmedê III ve destûr hat dayîn ku Muteferrika pirtûkên ne olî çap bike (tevî ku hinekan dijberî dikin. kaligraf û rêberên olî). <ref name="katip celebi">{{Cite web|url=http://vitrine.library.uu.nl/en/texts/Rarqu54.htm|title=Presentation of Katip Çelebi, Kitâb-i Cihân-nümâ li-Kâtib Çelebi|date=5 May 2009|publisher=Utrecht University Library|archive-url=https://web.archive.org/web/20130212030334/http://vitrine.library.uu.nl/en/texts/Rarqu54.htm|archive-date=12 February 2013|url-status=dead|access-date=11 February 2013}}</ref> Çapemeniya Muteferrika di sala 1729-an de pirtûka xwe ya yekem çap kir û di sala 1743-an de 17 berhem di 23 cildan de, ku her yek di navbera 500 û 1000 nusxeyan de ne, derxist. <ref name="katip celebi" /> <ref name="watson">{{Cite journal|last=Watson|first=William J.|date=1968|title=Ibrahim Muteferrika and Turkish Incunabula|journal=Journal of the American Oriental Society|volume=88|issue=3|pages=435–441|doi=10.2307/596868|jstor=596868}}</ref>
 
[[File:January_Suchodolski_-_Ochakiv_siege.jpg|thumb|Leşkerên Osmanî hewl didin ku di dema dorpêçkirina Ochakov de di 1788 de pêşveçûna rûsan rawestînin.]]
 
Li bakurê Afrîkayê, Spanyayê Oran ji Deylika xweser a Cezayîrê zeft kir . Bey Oran leşgerek ji Cezayirê wergirt, lê nekarî [[Oran|Oran vegerîne]] ; dorpêçê bû sedema mirina 1,500 Spanî, û hêj bêtir Cezayîrî. Îspanî jî gelek leşkerên misilman qetil kirin. <ref>{{Cite book|title=Middle East and Africa: International Dictionary of Historic Places|date=2014|publisher=Routledge|page=559}}</ref> Di sala 1792an de Spanyayê Oran terikand û ew firot Deylika Cezayîrê.
 
Di sala 1768-an de Haidamakas a Ukraynî ya bi piştgirîya Rûsyayê, li dû konfederalên Polonî bû, ket Balta, bajarokek di bin kontrola Osmaniyan de li ser sînorê Besarabiya li Ukraynayê, hemwelatiyên wê qetil kirin, û bajar bi erdê re şewitandin. Vê çalakiyê Împaratoriya Osmanî ber bi Şerê Rûs-Tirkî yê 1768-1774 ve kir. Peymana Küçük Kaynarca ya 1774-an şer bi dawî kir û azadiya îbadetê ji bo hemwelatiyên xiristiyan ên parêzgehên Valachia û Moldavia yên di bin kontrola Osmaniyan de peyda kir. {{Sfn|Kinross|1979}} Di dawiya sedsala 18-an de, piştî çend şikestinan di şerên bi Rûsyayê re, hin kesên di Împaratoriya Osmanî de dest pê kirin ku bigihîjin wê encamê ku reformên [[Pyotrê Mezin|Petrûs Mezin]] berê xwe dane rûsan, û osmanî neçar in ku xwe biparêzin. bi teknolojiya rojavayî re ji bo ku ji têkçûnên din dûr nekevin. <ref name="books.google_a"/>
 
Selîm III (1789–1807) yekem hewildanên mezin ji bo nûjenkirina artêşê kir, lê reformên wî ji hêla serokatiya olî û korpusa Janisary ve hatin asteng kirin. Ji îmtiyazên wan çavnebarî û bi tundî li dijî guherînê bû, Janîser serî hilda. Hewldanên Selîm ji bo text û canê wî bû, lê bi şêwazek balkêş û bi xwîn ji alîyê cîgirê wî Mehmûdê II yê dînamîk ve, ku di sala 1826 -an de cesedê Janîçeran ji holê rakir, hatin çareser kirin.
 
[[File:Ottoman_Sultan_Selim_III_(1789).jpg|çep|thumb|Selîm III li Deriyê Festîvalê, Qesra Topkapiyê, di temaşevanan de pêşwaziya rêzdaran kir. Tabloya Konstantin Kapıdağlı .]]
 
Şoreşa Sirbî (1804–1815) destpêka serdemek şiyarbûna neteweyî li [[Balkan|Balkanan]] di dema Pirsgirêka Rojhilat de destnîşan kir. Di sala 1811’an de Wehabiyên Ereb ên bingehîn bi pêşengiya malbata El Siûd li dijî Osmaniyan serî hildan. Ji ber ku nikari bû serhildêrên Wehabî têk bibe, Deriyê Bilind Mihemed Alî Paşa yê Kavala, ''waliyê'' (waliyê) Eyaleta Misrê, ji bo vegerandina Erebistanê, ku di sala 1818-an de bi hilweşandina Mîrnişîna Diriyah bi dawî bû, kir. Serweriya Sirbistanê wekî padîşahiyek mîrasî di bin xanedaniya xwe de bi ''de jure'' di 1830 de hate pejirandin <ref>{{Cite web|url=http://www.njegos.org/past/liunion.htm|title=Liberation, Independence And Union of Serbia And Montenegro|publisher=Serb Land of Montenegro|access-date=26 August 2010}}</ref> <ref name="Berend2003">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=a9csmhIT_BQC&pg=PA127|title=History Derailed: Central and Eastern Europe in the Long 19th Century|last=Berend|first=Tibor Iván|date=2003|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-93209-8|page=127|author-link=Iván T. Berend}}</ref> Di sala 1821 de, Yewnaniyan li dijî Sultan şer ragihand . Serhildanek ku ji Moldaviyayê derketibû holê, wekî veguheztinek bi şoreşa sereke li [[Peloponês|Peloponnesê]] hat peywirdarkirin, ku digel beşê bakurê Kendava Korinthê, bû beşên yekem ên Împeratoriya Osmanî ku serxwebûnê bi dest xistin (di sala 1829 de). Di sala 1830 de Fransiyan êrîşî Deylika Cezayîrê kirin. Kampanyaya ku 21 rojan dom kir, di encamê de zêdetirî 5,000 leşkerên Cezayîrî, <ref name=":4">De Quatrebarbes, Théodore (1831). </ref> û nêzîkî 2,600 fransî hatin kuştin. <ref name=":4" /> <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=vfxltIAnVecC&q=%22Alger%22+2160+bless%C3%A9s&pg=PA286|title=Conquête d'Alger ou pièces sur la conquête d'Alger et sur l'Algérie|date=1831|language=fr}}</ref> Berî dagirkirina Fransiyan bi îhtimaleke mezin nifûsa Cezayîrê di navbera 3,000,000 û 5,000,000 de bû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yEvQZ7bdybgC&pg=PA11|title=Européens, "indigènes" et juifs en Algérie (1830-1962): représentations et réalités des populations|last=Kateb|first=Kamel|date=2001|publisher=INED|isbn=978-2-7332-0145-9|language=fr}}</ref> Di sala 1873 de, nifûsa Cezayîrê (ji bilî çend sed hezar niştecîhên fransî yên nûhatî) daket 2,172,000. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=K4M5rK-mWFoC&dq=2%2C172%2C000+alg%C3%A9rie&pg=PA41-IA2|title=Lettres sur la politique coloniale|last=Guyot|first=Yves|date=1885|publisher=C. Reinwald|language=fr}}</ref> Di sala 1831 de, Mihemed Elî Paşa li dijî Sultan Mehmûdê Duyem serî hilda, ji ber ku Siltan Mehmûdê Duyem parêzgariyên [[Şam (herêma dîrokî)|Sûriyeya Mezin]] û [[Krît|Girîtê]] neda wî, ku Sultan di berdêla şandina alîkariya leşkerî ji bo têkbirina serhildana Yewnanîstanê (1821-1829) soz dabû wî. ku di dawiyê de bi serxwebûna fermî ya Yewnanîstanê di 1830 de bi dawî bû. Ew ji bo Mihemed Alî Paşa, ku di sala 1827-an de di Şerê Navarino de fîloya xwe winda kiribû, karsaziyek biha bû. Bi vî awayî yekemîn Şerê Misir-Osmanî (1831-1833) dest pê kir, ku di dema ku artêşa Fransî ya Mihemed Elî Paşa, di bin fermandariya kurê wî Îbrahîm Paşa de, artêşa Osmanî têk bir, dema ku ew derbasî [[Anatolya|Anatolyayê bû]] û gihîşt bajarê Kûtahyayê . di nav {{Cvt|200|mi|km}} de paytext, Konstantînopolê. <ref name="Effraim">{{Cite book|title=Islamic Imperialism A History|last=Karsh|first=Effraim|date=2006|publisher=Yale University Press|location=New Haven}}</ref> {{Rp|95}}Di bêhêvîtiyê de, Sultan Mahmud II ji bo alîkariyê bang li dijberê kevneperest ên împaratoriyê Rûsyayê kir, û ji Qeyser Nicholas I xwest ku hêzek seferê bişîne da ku alîkariya wî bike. <ref name="Effraim" /> {{Rp|96}}Di berdêla îmzakirina Peymana Hûnkar Îskelesî de, Rûsan hêza seferê şandin ku Îbrahîm Paşa ji çûna zêdetir ber bi Konstantînopolê ve nehişt. <ref name="Effraim" /> {{Rp|96}}Li gor peymana Kütahyayê, ku di 5ê Gulana ''1833an'' de hat îmzekirin, Mihemed Elî Paşa qebûl kir ku dest ji kampanyaya xwe ya li dijî Sultan berde û li hember vê yekê ew bibe walî (walî) ''vilayetên'' (parêzgehên) [[Krît|Girîtê]], [[Heleb|Helebê]] . [[Trablûs, Libnan|Trablus]], [[Şam]] û Saydon (çarên dawî ji [[Sûrî|Sûriyeya]] nûjen û [[Libnan|Lubnan]] pêk tê) û mafê komkirina bacê li [[Edene|Edeneyê]] hat dayîn. <ref name="Effraim" /> {{Rp|96}}Heger ne ji destwerdana Rûsyayê bûya, Siltan Mehmûdê Duyem dikaribû bi xetera hilweşandinê re rû bi rû bima û Mihemed Elî Paşa jî bibûya Siltanê nû. Van bûyeran destpêka şêwazek dûbare bû ku Porta Sublime hewcedarê alîkariya hêzên biyanî bû da ku xwe biparêze. <ref name="Effraim" /> {{Rp|95–96}}
 
[[File:Siège_de_l'Acropoles.jpg|thumb|Di 1826-1827 de di dema Şerê Serxwebûna Yewnanîstan de dorpêçkirina Acropolis]]
 
Di 1839-an de, Porta Bilin hewl da ku tiştê ku ji otonomiya defakto winda kir, vegerîne, lê ''de jure'' ''[[De facto|dîsa]]'' jî Eyaleta Osmanî ya Misrê, lê hêzên wê di destpêkê de têk çûn, ku bû sedema Krîza Rojhilatê ya 1840-an . Têkiliyên Mihemed Elî Paşa yên nêzîk bi Fransayê re hebûn û îhtîmala ku ew bibe Siltanê Misrê, bi awayekî berfireh dihat dîtin ku tevahiya [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] xistiye bin bandora Fransa. <ref name="Effraim"/> {{Rp|96}}Ji ber ku Dergeha Bilind xwe îspat kiribû ku nikare Mihemed Elî Paşa têk bibe, [[Împeratoriya Brîtanî|Împaratoriya Brîtanya û Împaratoriya]] Avusturyayê alîkariya leşkerî pêşkêş kirin, û şerê duyemîn ê Misir-Osmanî (1839-1841) bi serkeftina Osmaniyan û vegerandina serweriya Osmanî li ser Misrê Eyalet û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Levant]] . <ref name="Effraim" /> {{Rp|96}}
 
Di nîvê sedsala 19. de, Împaratoriya Osmanî " mirovê nexweşê Ewropayê " dihat gotin. Di salên 1860 û 1870-an de sê dewletên suzeran - Mîrektiya Sirbîstan, [[Walaxîye|Wallachia]] û Moldavia - ber bi serxwebûna ''de jure'' ve çûn.
 
=== Kêmbûn û nûjenbûn (1828–1908) ===
[[File:Opening_ceremony_of_the_First_Ottoman_Parliament_at_the_Dolmabahce_Palace_in_1876.jpg|çep|thumb|Di sala 1876an de li Qesra Dolmabahçeyê merasîma vekirina Yekemîn Meclisa Osmaniyan . Serdema Destûra Bingehîn a Yekemîn heya 1878 tenê du sal dom kir. Destûra Bingehîn û Meclisa Osmanî piştî 30 salan bi Şoreşa Ciwanên Tirk a di sala 1908’an de hate restorekirin.]]
 
Di serdema Tanzîmatê de (1839–1876), rêze reformên destûrî yên hukûmetê bûn sedema artêşek mecbûrî ya pir nûjen, reformên pergala bankingê, sûcdarkirina homoseksueliyê, guheztina zagonên olî bi qanûnên laîk <ref>{{Cite web|url=http://faith-matters.org/images/stories/fm-publications/the-tanzimat-final-web.pdf|title=The Tanzimat: Secular Reforms in the Ottoman Empire|last=Ishtiaq|first=Hussain|publisher=Faith Matters}}</ref> û esnafan bi kargehên nûjen. Di sala 1840î de li Stenbolê Wezareta Posta Osmanî hat avakirin. Dahênerê Amerîkî Samuel Morse di sala 1847-an de patenta osmanî ya telegrafê wergirt, ku ji hêla Sultan Abdülmecîd ve hatî derxistin û ew bi kesane îcada nû ceriband. <ref>Yakup Bektas, [https://psi427.cankaya.edu.tr/uploads/files/Bektas%2C%20Ott%20Telegraphy%2C%201847-1880%20%282000%29.pdf "The sultan's messenger: Cultural constructions of ottoman telegraphy, 1847–1880."] </ref> Serdema reformxwazan bi Destûra Bingehîn bi navê ''Kanûn-û Esasî derket lûtkeyê'' . Serdema Destûra Bingehîn a Yekemîn a împaratoriyê demek kurt bû. Meclîs tenê du salan ma, berî ku sultan ew rawestand.
 
Nifûsa Xiristiyan a împaratoriyê, ji ber asta perwerdehiya xwe ya bilind, dest pê kir ku pêşiya pirraniya Misilman bikişîne, ku ji hêla paşîn ve bû sedema pir hêrsbûnê. <ref name="books.google_b">{{Cite book|title=Russia War, Peace And Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson|last=Stone|first=Norman|date=2005|publisher=Weidenfeld & Nicolson|isbn=978-0-297-84913-1|editor-last=Mark Erickson, Ljubica Erickson|page=95|chapter=Turkey in the Russian Mirror|chapter-url=https://books.google.com/books?id=xM9wQgAACAAJ}}</ref> Di sala 1861 de, 571 dibistanên seretayî û 94 dibistanên navîn ji bo Xirîstiyanên Osmanî hebûn ku bi tevahî 140,000 şagird hebûn, jimarek ku di heman demê de ji hejmara zarokên misilman ên di dibistanê de pir zêdetir bû, ku ji ber wextê hînbûna Erebî û Erebî bêtir astengî li wan dihat kirin. Teolojiya Îslamê. <ref name="books.google_b" /> Nivîskar Norman Stone her wiha destnîşan dike ku alfabeya erebî ya ku tirkî [[Alfabeya tirkî|heta sala 1928-an]] tê de dihat nivîsandin, pir nebaş bû ku dengên zimanê tirkî (ku li hember zimanê semîtîk tirkî ye) nîşan bide, ku ev yek jî zehmetiyek din li ser tirkî ferz kir. zarok. <ref name="books.google_b" /> Di encamê de, astên perwerdehiya bilind ên Xirîstiyanan hişt ku ew di aboriyê de rolek mezintir bilîzin, digel bilindbûna girîngiya komên wekî malbata Sursock vê guherîna bandorê nîşan dide. <ref>{{Cite web|url=https://sursockhouse.com|title=Sursock House|access-date=29 May 2018}}</ref> <ref name="books.google_b" /> Di sala 1911an de, ji 654 şirketên firoşyariyê yên li Stenbolê, 528 ji wan xwediyên Yewnaniyên etnîkî bûn. <ref name="books.google_b" /> Di gelek rewşan de, Xiristiyan û Cihûyan jî karîbûn ji konsul û hemwelatiya Ewropî parastinê bistînin, ango ew ji qanûnên osmanî hatine parastin û ne di bin heman rêzikên aborî de ne ku hemtayên xwe yên misilman. {{Sfn|Rogan|2011}}
 
[[File:Turkish_troops_storming_Fort_Shefketil_(cropped).jpg|thumb|Leşkerên Osmanî di dema Şerê Kirimê ya 1853-1856 de li Kela Şefketilê girtin.]]
 
Şerê Kirimê (1853-1856) beşek ji pêşbirkek dirêj-dirêj di navbera hêzên mezin ên Ewropî de bû ji bo bandora li ser herêmên Împaratoriya Osmanî ya kêmbûyî. Barê aborî yê şer bû sedem ku dewleta Osmanî 5 deynên derve bide{{Nbsp}}milyon sterlîn di 4ê tebaxa 1854an de <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=fGRMOzJZ4aEC&pg=PA32|title=Foreign Investment in the Ottoman Empire: International Trade and Relations 1854–1914|last=V. Necla Geyikdagi|date=2011|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-84885-461-1}}</ref> {{Rp|32}}<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/historyofturkey00doug|title=The History of Turkey|last=Douglas Arthur Howard|date=2001|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30708-9|page=[https://archive.org/details/historyofturkey00doug/page/71 71]|access-date=11 February 2013|url-access=registration}}</ref> {{Rp|71}}Şer bû sedema koçkirina [[Teterên Krîmê|Tatarên Kirimê]], ji wan nêzîkî 200.000 kes di pêlên koçberiyê yên berdewam de çûne Împeratoriya Osmanî. <ref>{{Cite journal|last=Williams|first=Bryan Glynn|date=2000|title=Hijra and forced migration from nineteenth-century Russia to the Ottoman Empire|journal=Cahiers du Monde Russe|volume=41|issue=1|pages=79–108|doi=10.4000/monderusse.39|doi-access=free}}</ref> {{Rp|79–108}}Di dawiya Şerên Kafkasyayê de, %90 ji [[Çerkez|Çerkesan]] bi awayekî [[Komkujîa Çerkezî|etnîkî hatin paqijkirin]] <ref>Memoirs of Miliutin, "the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population", per Richmond, W. ''The Northwest Caucasus: Past, Present, and Future''. </ref> û ji warên xwe yên li Kafkasyayê hatin sirgûnkirin û reviyan Împaratoriya Osmanî, <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LQJyLvMWB8MC&pg=PA79|title=The Northwest Caucasus: Past, Present, Future|last=Richmond|first=Walter|date=2008|publisher=Taylor & Francis US|isbn=978-0-415-77615-8|page=79|quote=the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population}}</ref> û di encamê de 500.000 heta 700.000 Çerkez li Tirkiyeyê bi cih bûn. <ref name="Jaimoukha2001">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=5jVmQgAACAAJ|title=The Circassians: A Handbook|last=Amjad M. Jaimoukha|date=2001|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-312-23994-7}}</ref> <ref name="Hille2010">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yxFP6K8iZzQC&pg=PA50|title=State building and conflict resolution in the Caucasus|last=Charlotte Mathilde Louise Hille|date=2010|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-17901-1|page=50}}</ref> <ref name="ChirotMcCauley2010">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=9sPJnd0cwV0C&pg=PA23|title=Why Not Kill Them All?: The Logic and Prevention of Mass Political Murder (New in Paper)|last=Daniel Chirot|last2=Clark McCauley|date=2010|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3485-3|page=23}}</ref> Hin rêxistinên Çerkez jimareyên pir mezintir didin, bi tevahî 1–1,5{{Nbsp}}milyon hatin sirgûnkirin an kuştin. Penaberên Tatarên Qirimê di dawiya sedsala 19-an de bi taybetî rolek berbiçav lîstin di lêgerîna nûjenkirina perwerdehiya Osmanî de û pêşî li pêşxistina hem Panturkîzmê û hem jî hesta neteweperestiya tirk. <ref name="ReferenceA">Stone, Norman "Turkey in the Russian Mirror" pp. 86–100 from ''Russia War, Peace and Diplomacy'' edited by Mark & Ljubica Erickson, Weidenfeld & Nicolson: London, 2004 p. 95.</ref>
 
Di vê serdemê de Împaratoriya Osmanî tenê pereyên giştî yên hindik ji bo perwerdehiyê xerc kir; mesela di salên 1860–1861 de tenê ji sedî 0,2 ê budçeya giştî ji bo perwerdehiyê hat razandin. <ref>{{Cite book|title=A History of the Global Economy. From 1500 to the Present.|last=Baten, Jörg|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-50718-0}}</ref> {{Rp|50}}Ji ber ku dewleta Osmanî li hember gefên ji derve hewl dida binesaziya xwe û artêşa xwe nûjen bike, ew jî xwe li ber xetereke din vekir: ya deyndêran. Bi rastî, wekî ku dîroknas Eugene Rogan nivîsiye, "tehlûkeya herî mezin a li ser serxwebûna Rojhilata Navîn" di sedsala nozdehan de "ne artêşên Ewropî, lê peravên wê bûn". {{Sfn|Rogan|2011}} Di sala 1881-an de, Împeratoriya Osmanî qebûl kir ku deynê wê ji hêla saziyek ku wekî Deynê Giştî yê Osmanî tê zanîn ve were kontrol kirin. Rêvebir, meclîsek zilamên Ewropî ku serokatiya wan di navbera Fransa û Brîtanya de ye. Bedenê beşên aboriya Osmanî kontrol kir, û pozîsyona xwe bikar anî da ku sermaya Ewropî berdewam bike ku derbasî împaratoriyê bibe, pir caran zirarê dide berjewendîyên herêmî yên osmanî. {{Sfn|Rogan|2011}}
 
[[File:Ottomans_1875.png|thumb|Împaratoriya di sala 1875 de di bin destê sultan Abdul-Ezîz de]]
 
Başî-bazûkên Osmanî serhildana Bulgaran a 1876’an bi awayekî hovane tepisandin û di vê pêvajoyê de 100 hezar kes qetil kirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LBYriPYyfUoC&q=massacre+bulgarians++1876&pg=PA139|title=The Establishment of the Balkan National States, 1804–1920|last=Jelavich|first=Charles|last2=Jelavich|first2=Barbara|date=1986|isbn=978-0-295-80360-9}}</ref> {{Rp|139}}Şerê Rûs-Tirkî (1877-1878) bi serkeftineke diyarker a Rûsyayê bi dawî bû. Di encamê de, milkên Osmaniyan li Ewropayê bi tundî kêm bûn: Bulgaristan wek mîrekiyek serbixwe di hundirê Împeratoriya Osmanî de hate damezrandin; Romanya serxwebûna tam bi dest xist; û Sirbistan û [[Montenegro]] di dawiyê de serxwebûna tam bi dest xistin, lê bi herêmên piçûktir. Di sala 1878 de [[Padişahiya Awistirya-Mecaristanê|Avusturya-Macarîstanê]] bi awayekî yekalî parêzgehên Osmanî yên Bosna-Hersek û Novi Pazar dagir kir.
 
Serokwezîrê Brîtanî [[Benjamin Disraeli]] di kongreya Berlînê de ji bo vegerandina herêmên Osmanî yên li Nîvgirava Balkanê piştgirî kir û di berdêla wê de, Brîtanya di sala 1878 de rêveberiya [[Kîpros|Qibrisê]] girt ser xwe. <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/struggleformaste00ajpt/page/228|title=The Struggle for Mastery in Europe, 1848–1918|last=Taylor|first=A.J.P.|date=1955|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-822101-2|location=Oxford|author-link=A. J. P. Taylor}}</ref> {{Rp|228–254}}Brîtanya paşê di sala 1882-an de leşker şand [[Misir|Misrê]] da ku Serhildana Urabî bitemirîne - Sultan [[Ebdulhemîd II|Abdul Hamid II]] pir paranoîd bû ku artêşê xwe seferber bike, ji tirsa ku ev yek bibe sedema darbeyek - bi bandor li her du herêman kontrol bike. Evdilhemîdê Duyem, ku ji ber zilm û paranoya xwe wek "Ebdul Hemîdê Lanetkirî" dihat nasîn, ew qas ji tehdîda derbeyê ditirsiya ku rê neda artêşa xwe ku lîstikên şer li dar bixin, ji bo ku ev yek bibe serpêhatiya şer. derbeyê, lê wî pêwîstî bi seferberiya leşkerî dît. Di sala 1883-an de, mîsyonek leşkerî ya Alman di bin serokatiya General Baron Colmar von der Goltz de hat ku Artêşa Osmanî perwerde bike, ku bi navê "nifşa Goltz" ya efserên alman-perwerdekirî yên ku di siyaseta salên dawîn de rolek berbiçav bilîzin. ya împaratoriyê. <ref>{{Cite book|title=The Birth of Modern Turkey The Ottoman Military and the March to World I|last=Akmeșe|first=Handan Nezir|publisher=I.B Tauris|location=London}}</ref> {{Rp|24}}
 
Ji 1894 heta 1896, di navbera 100.000 û 300.000 Ermeniyên ku li seranserê împaratoriyê dijiyan, di komkujiyên Hemîdiyan de hatin kuştin . <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/shamefulactarmen00ak/page/42|title=A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility|last=Akçam|first=Taner|date=2006|publisher=Metropolitan Books|isbn=978-0-8050-7932-6|location=New York|author-link=Taner Akçam}}</ref> {{Rp|42}}
 
Di 1897 de nifûsa 19 bû{{Nbsp}}mîlyon, ji wan 14{{Nbsp}}mîlyon (% 74) misilman bûn. 20 zêde{{Nbsp}}bi milyonan li parêzgehên ku di bin serweriya binavkirî ya sultan de mabûn, lê bi tevahî li derveyî hêza wî ya rastîn bûn, dijiyan. Yek bi yek Porte desthilatdariya binavkirî winda kir. Di nav wan de Misir, Tûnis, Bulgaristan, Qibris, Bosna-Hersek û Lubnan hebûn. <ref>Shaw, ''History of the Ottoman Empire'' 2:236.</ref>
 
Her ku Împaratoriya Osmanî gav bi gav di mezinahiya xwe de kêm bû, hindek 7–9{{Nbsp}}bi milyonan misilman ji herêmên wê yên berê yên li Kafkasya, [[Krîm (nîvgirav)|Kirim]], Balkan û giravên [[Deryaya Navîn]] koçî Anatolya û Trakyaya Rojhilat kirin . <ref name="Karpat2004">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=cL4Ua6gGyWUC|title=Studies on Turkish politics and society: selected articles and essays|last=Kemal H Karpat|date=2004|publisher=Brill|isbn=978-90-04-13322-8}}</ref> Piştî ku Împaratoriya Şerê Balkanê yê Yekem (1912–1913) winda kir, ji bilî Trakyaya Rojhilat (Tirkiyeya Ewropayê) hemû herêmên xwe yên [[Balkan|Balkanê]] winda kir. Ev bû sedem ku dora 400,000 misilman bi artêşên osmanî yên paşvekişandinê re reviyan (gelek kes ji [[kolera]] ku ji hêla leşkeran ve hatî anîn mirin), û bi qasî 400,000 ne-misilman ji axa hê di bin serweriya Osmanî de reviyan. <ref>{{Cite journal|title=Greek and Turkish refugees and deportees 1912–1924|url=http://tulp.leidenuniv.nl/content_docs/wap/ejz18.pdf|publisher=[[Universiteit Leiden]]|page=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20070716155929/http://tulp.leidenuniv.nl/content_docs/wap/ejz18.pdf|archive-date=16 July 2007|url-status=dead}}</ref> Justin McCarthy texmîn dike ku di dema 1821 heta 1922, 5,5{{Nbsp}}Bi milyonan misilman li başûrê rojhilatê Ewropayê mirin, bi dersînorkirina 5 kesan{{Nbsp}}mêlûn. <ref name="McCarthy1995">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1ZntAAAAMAAJ|title=Death and exile: the ethnic cleansing of Ottoman Muslims, 1821–1922|last=Justin McCarthy|date=1995|publisher=Darwin Press|isbn=978-0-87850-094-9}}</ref> <ref name="Carmichael2012">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ybORI4KWwdIC|title=Ethnic Cleansing in the Balkans: Nationalism and the Destruction of Tradition|last=Carmichael|first=Cathie|date=2012|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-47953-5|page=21|quote=During the period from 1821 to 1922 alone, Justin McCarthy estimates that the ethnic cleansing of Ottoman Muslims led to the death of several million individuals and the expulsion of a similar number.}}</ref> <ref name="Buturovic2010">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Kck_-B7MubIC|title=Islam in the Balkans: Oxford Bibliographies Online Research Guide|last=Buturovic|first=Amila|date=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-980381-1|page=9}}</ref>
 
=== Têkçûn û hilweşandin (1908-1922) ===
 
==== Tevgera Ciwanên Tirk ====
[[File:Declaration_of_the_1908_Revolution_in_Ottoman_Empire.png|thumb|Daxuyaniya Şoreşa Ciwanên Tirk ji aliyê serokên milletên Osmanî ve di sala 1908 de.]]
 
Têkçûn û hilweşîna Împaratoriya Osmanî (1908 {{mdash}} 1922) bi Serdema Destûra Bingehîn a Duyemîn re dest pê kir, kêliyek hêvî û sozê ku bi Şoreşa Tirkên Ciwan re ava bû. Destûra Bingehîn a Împaratoriya Osmanî vegerand û bi sîstema hilbijartinê ya du qonaxan ( qanûna hilbijartinê ) di bin meclîsa osmanî de siyaseta pirpartî anî. Destûra bingehîn bi azadkirina hemwelatiyên împaratoriyê re hêviyek peyda kir ku saziyên dewletê nûjen bikin, hêza xwe nû bikin û karibin xwe li hember hêzên derve biparêzin.
 
Endamên Tevgera Ciwanên Tirk ên ku berê xwe dabûn binê erdê, niha partiyên xwe ava kirin. <ref>{{Harvnb|Erickson|2013}}</ref> Di nav wan de " [[Îtihad û Tereqî|Terakkî]] " û " Partiya Azadî û Lihevkirinê " partiyên sereke bûn. Li aliyê din partiyên etnîkî ku di nav wan de Poale Zion, El-Fatat û tevgera neteweyî ya Ermeniyan di bin navê Federasyona Şoreşgerên Ermenî de hatibûn organîzekirin, hebûn. Awûstûrya-Macarîstanê ji şerê navxweyî sûd werdigire, di sala 1908-an de bi fermî [[Bosniya û Herzegovîna|Bosna û Herzegovina]] dagir kir. Serjimariya dawî ya Osmaniyan di sala 1914an de hatiye kirin. Tevî reformên leşkerî yên ku Artêşa Nûjen a Osmanî ji nû ve ava kirin, Împaratoriyê di Şerê [[Şerê Îtalyan û Tirkî yê 1911-1912|Îtalo-Tirkî de]] (1911) de herêmên xwe yên Afrîkaya Bakur û Dodecanese û di [[Şerên Balkanê|Şerên Balkanan]] (1912-1913) de hema hema hemû herêmên xwe yên Ewropayê winda kir. Împaratorî di salên berbi [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê]] Yekem de, di nav de Bûyera 31'ê Adarê û du derbeyên din ên 1912 û 1913'an de, bi aloziyên domdar re rû bi rû ma.
 
==== Şerê Cîhanê yê Yekem ====
[[File:M_113_5_amiral_Souchon_et_ses_officiers.jpg|thumb|Admiral Wilhelm Souchon, ku di 29ê Cotmeha 1914an de fermandariya Êrîşa Deryaya Reş kir û efserên wî bi unîformên deryayî yên Osmanî.]]
 
Beşdariya Osmanî ya di şer de bi êrîşa surprîz a hevbeş a Alman-Osmanî li ser peravên [[Deryaya Reş|Derya Reş]] a [[Împeratoriya Rûsî|Împaratoriya Rûsyayê]] di 29ê Cotmeha 1914an de dest pê kir. Piştî êrîşê, Împaratoriya Rûsyayê (2 Mijdar 1914) <ref name="oxfordreference-timeline">{{Cite book|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780191737640.timeline.0001|title=Timeline: Ottoman Empire (c. 1285 - 1923)|date=2012|work=[[Oxford Reference]]|isbn=9780191737640}}</ref> û hevalbendên wê Fransa (5 Mijdar 1914) <ref name="oxfordreference-timeline" /> û [[Împeratoriya Brîtanî|Împaratoriya Brîtanyayê]] (5 Mijdar 1914) <ref name="oxfordreference-timeline" /> li dijî Împaratoriya Osmanî şer îlan kirin (di heman demê de di 5ê Mijdarê de 1914, hukûmeta Brîtanî statuya [[Xedîwiyeta Misirê|Xedivate ya Misir]] û Qibrisê, ku berî şer deverên dejure yên Osmanî bûn, wekî parêzvanên Brîtanî guhart .)
 
Osmaniyan di dema kampanyaya Galîpolî de (1915-1916) tengava [[Tengava Çanakkaleyê|Dardanelles]] bi serketî parast û di du salên pêşîn ên kampanyaya Mezopotamyayê de serketinên destpêkê li dijî hêzên Brîtanî bi dest xistin, wek Dorpêkirina Kutê (1915-1916); lê Serhildana Ereban (1916–1918) li Rojhilata Navîn li dijî Osmaniyan serî hilda. Lêbelê, di kampanyaya Kafkasyayê de, hêzên rûsî ji destpêkê ve, bi taybetî piştî şerê Sarikamişê (1914-1915) li ser destên xwe bûn. Hêzên rûsî ber bi bakurê rojhilatê [[Anatolya|Anatolyayê]] ve pêşve çûn û bajarên mezin li wir kontrol kirin heta ku ji Şerê Cîhanê yê Yekem vekişiyan bi Peymana Brest-Litovskê piştî Şoreşa Rûsyayê di sala 1917 de.
 
 
 
===== Peymana Sêvrê û Şerê Serxwebûnê yê Tirkan =====
[[File:Sultanvahideddin.jpg|rast|thumb|Siltanê dawîn ê Împaratoriya Osmanî [[Mehmed VI]], piştî hilweşandina sultanetiya Osmanî ji welêt derket, 17 Mijdar 1922]]
 
Împaratoriya Osmanî di her eniyê de têkçû, di 30ê Cotmeha 1918an de agirbesta Mudrosê îmze kir. Konstantînopolîs ji aliyê hêzên hevgirtî yên Îngiliz, Fransî, Îtalî û Yewnanî ve hatibû dagirkirin. Di Gulana 1919an de, Yewnanîstanê derdora Smyrna (niha Îzmîr) jî xist bin kontrola xwe .
 
Parçebûna Împaratoriya Osmanî di çarçoveya [[Peymana Sevrê|Peymana Sêvrê]] ya sala 1920an de bi dawî bû. Ev peymana ku di Konferansa Londonê de hatibû amadekirin, hişt ku Siltan helwest û sernavê xwe biparêze. Ji ber hêzên dagirker statuya Anatolyayê pirsgirêk bû.
 
Di nav tevgera neteweyî ya Tirkiyeyê de muxalefetek neteweperest derket holê. Di [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê|Şerê Rizgariya Tirkiyê]] (1919–1923) de bi serokatiya [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]] (paşê paşnavê "Atatürk" lê hat kirin) bi ser ket. Di 1'ê Mijdara 1922'an de sultanet hate hilweşandin û sultanê dawî [[Mehmed VI]] (1918-1922 padîşah kir) di 17'ê Mijdara 1922 de welat terikand. [[Tirkiye|Komara Tirkiyê]] li şûna wê di 29ê Cotmeha 1923an de li paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] hat damezrandin. Xilafet di 3ê adara 1924an de hat rakirin <ref name="Ozoglu">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Cw5V1c1ej_cC&pg=PA8|title=From Caliphate to Secular State: Power Struggle in the Early Turkish Republic|last=Hakan Özoğlu|date=2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-37957-4|page=8}}</ref>
== Nîqaşa dîrokî ya li ser dewleta Osmanî ==
Çend dîroknasên wekî dîroknasê Brîtanî Edward Gibbon û dîroknasê Yewnanî Dimitri Kitsikis angaşt kirin ku piştî ketina Konstantînopolîsê, dewleta Osmanî dest danî ser makîneyên dewleta Bîzansî (Romî) û di eslê xwe de Împeratoriya Osmanî berdewamiya Împaratoriya Romaya Rojhilat di bin sîwana [[Misilman|misilmanên]] [[tirk]] de. <ref>Norman Stone, "Turkey in the Russian Mirror", pp. 86–100 from ''Russia War, Peace and Diplomacy'' edited by Mark & Ljubica Erickson, Weidenfeld & Nicolson: London, 2004 pp. 92–93</ref> Dîroknasê Emerîkî Speros Vryonis nivîsîbû ku navenda dewleta Osmanî li ser "bingeheke Bîzansî-Balkan a bi [[zimanê tirkî]] û dînê [[Îslam|îslamê]] veşartibû". <ref name="Stone, pp. 86-100">Stone, pp. 86–100</ref> Dîroknasê Amerîkî Heath Lowry û Kitsikis destnîşan dikin ku dewleta Osmanî ya destpêkê konfederalîzmek talanker bû ku hem ji Xirîstiyanên Bîzansî û hem jî ji Misilmanên Tirk re vekirî bû, ku armanca wê ya bingehîn bidestxistina talanî û koleyan bû, ne ji belavkirina Îslamê, û ku tenê paşê Îslam bû taybetmendiya bingehîn a împaratoriyê. <ref>{{Cite book|title=The nature of the early Ottoman state|last=Lowry|first=Heath W.|date=2003|publisher=SUNY Press}}</ref> <ref>Dariusz Kołodziejczyk, "Khan, caliph, tsar and imperator: the multiple identities of the Ottoman sultan" in Peter Fibiger Bang, and Dariusz Kolodziejczyk, eds. </ref> <ref>Sinan Ed Kuneralp, ed. </ref> Dîroknasên din bi rêberiya dîroknasê Awûstûryayî Paul Wittek, ku bal kişand ser karaktera îslamî ya dewleta Osmanî ya destpêkê, dîtin ku dewleta Osmanî wekî "dewletek [[Cîhad|Cîhadê]] " ku ji bo berfirehkirina cîhana misilmanan hatiye veqetandin, dişopînin. <ref name="Stone, pp. 86-100" /> Gelek dîroknas di sala 1937an de bi rêberiya dîroknasê tirk Mehmet Fuat Köprülü teza Gazzeyê ku dewleta Osmanî ya destpêkê wekî berdewamiya jiyana eşîrên koçer ên tirkan ên ku ji Asyaya Rojhilat di ser Asya Navîn û Rojhilata Navîn re derbasî Anatolyayê bûne, didîtin. li ser asteke pir mezintir. Wan angaşt kir ku bandora çandî ya herî girîng li ser dewleta Osmanî ji [[Îran|Farisan]] hatiye. <ref>Ronald C. Jennings, "Some thoughts on the Gazi-thesis." </ref>
 
Dîroknasê Brîtanî Norman Stone gelek berdewamiyên di navbera împaratoriya Romaya Rojhilat û Osmanî de pêşniyar kir, wekî baca ''zeugarionê'' ya Bîzansiyê bibe baca ''Resm'' ''-i çift'' ya Osmanî, pergala pronoia ya xwedîkirina erdê ku mîqdara axa ku meriv bi kapasîteya berhevkirinê ve girêdide. siwarî bû pergala ''tîmarê'' ya osmanî, û pîvana osmanî ya ji bo erdê dönüm wekî ''stremma'' Bîzansê ''bû'' . Stone her wiha amaje bi wê yekê jî kir ku tevî ku îslama sunnî ola dewletê bû jî, [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks]] a Rojhilatî ji aliyê dewleta Osmanî ve dihat piştgirîkirin û kontrolkirin û li hember qebûlkirina wê kontrolê bû xwediyê herî mezin li Împaratoriya Osmanî. Tevî hemanheviyan, Stone amaje kir ku cûdahiyek girîng ev bû ku bexşên axê di binê pergala ''tîmar'' de di destpêkê de ne mîras bûn. Tewra piştî ku bexşîna axê di bin pergala ''tîmar'' de mîras bû jî, milkiyeta axê li Împaratoriya Osmanî pir bêewle ma, û sultan her gava ku bixwesta dikaribû bexşîna axê betal bike. Stone angaşt kir ku ev bêewlehî di warê xwedîkirina axê de ''Timariotan'' ji lêgerîna pêşkeftina dirêj-demê ya axa xwe cesaret da, û di şûna wê de hişt ku ''timaryotan'' stratejiyek îstismarkirina demkurt bipejirînin, ku di dawiyê de bandorên xirab li ser aboriya Osmanî kir. <ref>Stone, pp. 94–95.</ref>
 
== Rêvebir ==
 
 
Beriya reformên sedsalên 19 û 20an, rêxistina dewletî ya Împaratoriya Osmanî sîstemeke bi du aliyên sereke bû, rêveberiya leşkerî û rêveberiya sivîl. Siltan di pergalê de di asta herî bilind de bû. Sîstema sivîl li gorî taybetmendiyên herêmê li ser yekeyên îdarî yên herêmî bû. Desthilatdariya dewletê li ser dîndaran hebû. Hin kevneşopiyên Tirkan ên beriya Îslamê yên ku ji pejirandina rêgezên îdarî û qanûnî yên [[Îran|Îrana]] Îslamî rizgar bûbûn, di derdorên îdarî yên Osmanî de girîng man. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} Li gor têgihîştina Osmanî, berpirsiyariya sereke ya dewletê parastin û berfirehkirina axa misilmanan û dabînkirina ewlekarî û hevahengî di nav sînorên xwe de di çarçoweya giştî ya pratîka îslamî ya [[Sunîtî|ortodoks]] û serweriya xanedan de bû. <ref name="Kapucu">{{Cite book|url=https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC|title=Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age|last=Naim Kapucu|last2=Hamit Palabiyik|date=2008|publisher=USAK Books|isbn=978-605-4030-01-9|page=[https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC/page/n71 77]|access-date=11 February 2013}}</ref>
[[File:Jean_Baptiste_Vanmour_-_Dinner_at_the_Palace_in_Honour_of_an_Ambassador_-_Google_Art_Project.jpg|thumb|Balyozan li Qesra Topkapiyê]]
Împaratoriya Osmanî, an jî wek saziyeke xanedaniyê, Mala Osmaniyan, bi mezinahî û dirêjahiya xwe di alema Îslamê de bêhempa û bêhempa bû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=nspmqLKPU-wC&pg=PA199|title=The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present|last=Black|first=Antony|date=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-93243-1|page=199}}</ref> Li Ewrûpayê, tenê Xanî Habsbûrgê rêzek bi heman rengî ya serdestan (padîşah/împarator) ji heman malbatê hebû ku ewqas dirêj, û di heman heyamê de, di navbera dawiya sedsala 13-an û destpêka sedsala 20-an de hukum kir. Xanedaniya Osmanî bi eslê xwe tirk bû. Di yanzdeh caran de, sultan ji kar hat avêtin (siltanekî din ê xanedana Osmanî, ku bira, kur an biraziyê sultanê berê bûn) ji ber ku ji hêla dijminên xwe ve wekî xeterek li ser dewletê hate dîtin. Di dîroka osmanî de tenê du hewldan hebûn ji bo hilweşandina xanedana desthilatdar a Osmanî, her du jî têkçûn, ku ev yek sîstemek siyasî destnîşan dike ku ji bo demek dirêj karîbû şoreşên xwe bêyî bêîstîqrariyek nehewce birêve bibe. <ref name="Kapucu"/> Bi vî awayî, sultanê dawî yê Osmanî Mehmed VI ( {{reign|1918|1922}}1918 – {{reign|1918|1922}} ) ji nijada patrilineal (xeta nêr) ya yekem sultanê osmanî [[Osman I]] (m {{Kurtkirin|d.|died}} 1323/4) bû, ku li her du Ewrûpayê jî bêhempa bû (mînak, rêza mêran a Mala Habsburgê di 1740 de winda bû. ) û li alema Îslamê. Armanca bingehîn a Harema Împeratorî ew bû ku jidayikbûna mîratgirên mêr ên textê Osmanî misoger bike û di nifşên paşerojê de domandina hêza patrilineal (xeta mêr) rasterast a sultanên osmanî misoger bike.
 
Di Îslamê de pileya herî bilind, xelîfe, ji aliyê sultanan ve ji Mûradê Yekem dest pê kir <ref name="Lambton">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4AuJvd2Tyt8C|title=The Cambridge History of Islam: The Indian sub-continent, South-East Asia, Africa and the Muslim west|last=Lambton|first=Ann|last2=Lewis|first2=Bernard|date=1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-22310-2|volume=2|page=320|author-link=Ann Lambton|author-link2=Bernard Lewis}}</ref> ku wek Xîlafeta Osmanî hatibû damezrandin. Sultanê Osmanî, ''pâdişâh'' an jî "xwedê padîşahan", wekî yekane mîlîtanê Împaratoriyê kar dikir û wekî cewherê hukûmeta wê dihat hesibandin, her çend wî her gav kontrolek tam nedikir. Harema Împeratoriyê yek ji hêzên herî girîng ên dîwana Osmaniyan bû. Ew ji aliyê sultanê derbasdar ve dihat birêvebirin. Carcaran sultanê derbasdar tevlî siyaseta dewletê dibe. Ji bo demekê, jinên Haremê bi bandor dewlet di bin kontrola " Sultanate Jinan " de tê gotin. Her tim siltanên nû ji kurên sultanê berê dihatin hilbijartin. Pergala perwerdehiya bihêz a dibistana serayê ji bo ji holê rakirina mîrasgirên potansiyel ên neguncan û damezrandina piştgirî di nav elîta serdest de ji bo cîgirek hate çêkirin. Dibistanên serayê, ku dê rêvebirên paşerojê yên dewletê jî perwerde bikin, ne yek rê bûn. Pêşî [[Medrese (dibistan)|Medrese]] ( {{Ziman|ota|Medrese}} ) ji bo mislimanan hatiye tayînkirin û li gor kevneşopiya Îslamê alim û rayedarên dewletê perwerde kiriye. Barê darayî yê Medreseyê bi ''vakif'' s ve dihat piştgirîkirin, hişt ku zarokên malbatên feqîr derbasî astên civakî û dahata bilindtir bibin. <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/istanbulciviliza00bern|title=Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire|last=Lewis|first=Bernard|date=1963|publisher=University of Oklahoma Press|isbn=978-0-8061-1060-8|page=[https://archive.org/details/istanbulciviliza00bern/page/151 151]|access-date=11 February 2013|url-access=registration}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rlhD9SjavRcC&pg=PA204|title=Social Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analysis|last=Karpat|first=Kemal H.|date=1973|publisher=Brill|isbn=978-90-04-03817-2|page=204}}</ref>
 
Her çend sultan padîşahê herî bilind bû jî, desthilata siyasî û rêvebirina sultan hate veguheztin. Siyaseta dewletê çend rawêjkar û wezîr li dora meclîsa bi navê Dîwanê kom bûbûn.
 
[[File:Yusuf_Ziya_Paşa.jpg|thumb|Yusuf Ziya Paşa, balyozê Osmanî li Dewletên Yekbûyî, li [[Washington, District of Columbia|Washington]], 1913]]
 
Di dîroka osmaniyan de gelek bûyer hebûn ku parêzgarên herêmî bi awayekî serbixwe tevdigerin û heta li dijî desthilatdaran tevdigerin. Piştî Şoreşa Tirkên Ciwan a sala 1908’an dewleta Osmanî bû monarşiya destûrî. Sûltan êdî xwedî desthilatiya îcrayê nebû. Parlamentoyek hat avakirin û nûnerên parêzgehan hatin hilbijartin. Nûneran Hikûmeta Împeratoriya Împaratoriya Osmanî ava kirin.
 
Ev îdareya eklektîk di peywendiyên dîplomatîk ên Împaratoriyê de jî diyar bû, ku di destpêkê de bi [[Zimanê yewnanî|zimanê Yewnanî]] ber bi rojava ve hatibû kirin. <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC|title=Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age|last=Naim Kapucu|last2=Hamit Palabiyik|date=2008|publisher=USAK Books|isbn=978-605-4030-01-9|page=[https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC/page/n72 78]|access-date=12 February 2013}}</ref>
 
Tughra monogramên kaligrafîk, an jî îmzeyên Sultanên Osmanî bûn, ku 35 ji wan hebûn. Li ser mohra Sultan hatine xêzkirin, navên Sultan û bavê wî li xwe kirine. Daxuyan û duaya, "herdem serketî", di piran de jî hebû. Yê pêşî yê Orhan Gazî bû. ''Tughra'' bi şêwazê xemilandî şaxek ji [[Xweşnivîsî|kelîgrafiya]] Osmanî-Tirkî derxistiye holê.
 
=== Qanûn ===
{{Gotara bingehîn|Qanûna Osmanî}}Sîstema huqûqî ya Osmanî qanûnên olî li ser mijarên xwe qebûl kir. Di heman demê de ''Qanûn'' (an ''Kanûn'' ), zagona xanedaniyê, bi qanûnên olî an jî [[Şerîet|Şerîetê]] re hebû. <ref name="otmkanun">{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/0/24365067|title=Balancing Sharia: The Ottoman Kanun|publisher=BBC|archive-url=https://web.archive.org/web/20131009012204/http://www.bbc.co.uk/religion/0/24365067|archive-date=9 October 2013|url-status=dead|access-date=5 October 2013}}</ref> <ref>Washbrook, D. and Cohn, H., Law in the Ottoman Empire: Shari'a Law, Dynastic Law, Legal Institutions.</ref> Împaratoriya Osmanî her tim li dora sîstemeke hiqûqa herêmî hatibû birêxistinkirin. Rêveberiya qanûnî li Împaratoriya Osmanî beşek ji plansaziyek mezin a hevsengkirina desthilatdariya navendî û herêmî bû. <ref name="Benton 109-110">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rZtjR9JnwYwC&pg=109|title=Law and Colonial Cultures: Legal Regimes in World History, 1400–1900|last=Benton|first=Lauren|date=3 December 2001|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-00926-3|pages=109–110|access-date=11 February 2013}}</ref> Hêza osmanî bi girîngî li dor rêvebirina mafên axê dizivire, ku ji bo desthilatdariya herêmî cîh dida ku hewcedariyên milletê herêmî pêş bixe. <ref name="Benton 109-110" /> Tevliheviya dadrêsî ya Împaratoriya Osmanî armanc bû ku rê bide entegrasyona komên cûda yên çandî û olî. <ref name="Benton 109-110" /> Sîstema Osmanî sê sîstemên dadgehan hebûn: yek ji bo misilmanan, yek ji bo nemisilmanan, ku cihû û xirîstiyanên tayînkirî li ser civakên xwe yên olî desthilatdar dikirin, û "dadgeha bazirganiyê". Tevahiya sîstemê ji jor ve bi rêgezên qanûnên ''îdarî'', yanî bi zagonên ku li ser esasê ''Yassa'' û ''Töre'' yên Tirkî ku di serdema berî Îslamê de hatine pêşxistin, ji jor ve hatiye tertîb kirin. <ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/1202464532|title=Islamic Gunpowder Empires Ottomans, Safavids, and Mughals.|last=Streusand|first=Douglas E.|date=2010|publisher=Routledge|isbn=978-0-429-96813-6|location=Milton|oclc=1202464532}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/1082195426|title=The Ashgate research companion to Islamic law|date=2016|others=P. J. Bearman, Rudolph Peters|isbn=978-1-315-61309-3|location=London|pages=109|oclc=1082195426}}</ref>
 
[[File:1879-Ottoman_Court-from-NYL.png|çep|thumb|Dadgehek Osmanî, 1877]]
 
Lê belê, ev kategoriyên dadgehê bi tevahî taybetî nebûn; Bo nimûne, dadgehên îslamî, ku dadgehên sereke yên Împaratoriyê bûn, di heman demê de dikarin ji bo çareserkirina nakokiyên bazirganî an nakokiyên di navbera dozgerên olên cihê de werin bikar anîn, û Cihû û Xiristiyan gelek caran diçûn cem wan da ku li ser pirsgirêkek biryarek bi hêztir bistînin. Dewleta Osmanî mêldar bû ku destwerdana pergalên qanûnên olî yên ne-misilman neke, tevî ku bi qanûnî dengek ji bo vê yekê bi parêzgerên herêmî hebû. Sîstema qanûnên ''şerîeta'' îslamî ji hevgirtina [[Quran|Qur'anê]] hatibû pêşxistin; [[Hedîs]] an jî gotinên pêxember Mihemed ; ''[[îcma]]'' an lihevhatina endamên [[Umet|civaka misilman]] ; [[qiyas]], pergalek ramana analogîkî ya ji pêşiyên berê; û adetên herêmî. Her du sîstem li dibistanên hiqûqê yên Împaratoriyê, ku li [[Stembol|Stenbol]] û [[Bursa|Bursayê]] bûn, dihatin xwendin.
 
[[File:Zibik.jpg|thumb|Jineke bêbext ji ber bêhêziya mêrê xwe ku di mînyatureke osmanî de hatiye teswîrkirin, gazinan ji [[Qazî|Qadî]] dike.]]
 
Sîstema dadrêsî ya îslamî ya Osmanî ji dadgehên kevneşopî yên Ewropî cudatir hate saz kirin. Serokatiya dadgehên îslamî dê ''Qadî'', an jî dadger be. Ji dema girtina ''îctîhadê'' ango "Deriyê şirovekirinê" ve, ''Qadî'' li seranserê Împaratoriya Osmanî kêmtir bala xwe didin ser pêşmergên qanûnî, û bêtir li ser adet û kevneşopiyên herêmî yên li deverên ku wan îdare dikirin. <ref name="Benton 109-110"/> Lêbelê, pergala dadgehê ya Osmanî ne xwediyê avahiyek temyîzê bû, ku rê li ber stratejiyên dozên dadrêsî vekir, ku dozger dikaribûn nakokiyên xwe ji sîstemek dadgehê bigihînin pergala din heya ku ew biryarek ku di berjewendiya wan de bû bi dest bixin.
 
Di dawiya sedsala 19-an de, pergala dadrêsî ya Osmanî reformek girîng dît. Ev pêvajoya nûjenkirina qanûnî bi Fermana Gulhanê ya 1839an dest pê kir <ref name="review-niza">{{Cite web|url=http://research.sabanciuniv.edu/19475/1/Avi_Rubin_Ottoman_Nizamiye_Courts_Somel.pdf|title=Review of "Ottoman Nizamiye Courts. Law and Modernity"|last=Selçuk Akşin Somel|publisher=Sabancı Üniversitesi|page=2}}</ref> Di van reforman de "dadgehkirina adil û giştî ya hemû tawanbaran bêyî ferqê ol", avakirina sîstemeke "desthilatên cuda, olî û sivîl", û erêkirina şahidiya li ser nemisilmanan pêk dihat. <ref name="int-handbook" /> Kodên axê yên taybetî (1858), kodên medenî (1869-1876), û kodek prosedûra medenî jî hatin danîn. <ref name="int-handbook">{{Cite web|url=http://epstein.usc.edu/research/MiddleEast.pdf|title=Middle East|last=Epstein|first=Lee|last2=O'Connor|first2=Karen|website=Legal Traditions and Systems: an International Handbook|publisher=Greenwood Press|pages=223–224|archive-url=https://web.archive.org/web/20130525015655/http://epstein.usc.edu/research/MiddleEast.pdf|archive-date=25 May 2013|url-status=dead|last3=Grub|first3=Diana}}</ref>
 
Van reforman bi giranî li ser modelên fransî hatine damezrandin, wekî ku ji hêla pejirandina pergala dadgehê ya sê-qatî ve hatî destnîşan kirin. Ev sîstem ku bi navê Nizamiye tê binavkirin, bi ragihandina dawî ya Mecelle, yasaya medenî ya ku zewac, hevberdan, neqf, wesiyet û mijarên din ên rewşa kesane bi rê ve dibir, derbasî asta dadweriya herêmî bû. <ref name="int-handbook"/>
 
=== Leşkerî ===
{{Gotara bingehîn|Arteşa Împaratoriya Osmanî}}
[[File:Walka_o_sztandar_turecki.jpg|çep|thumb|Sipahiyên Osmanî yên di şer de, alaya heyvê di destên xwe de ne (ji hêla Józef Brandt )]]
 
Yekemîn yekîneya leşkerî ya Dewleta Osmanî artêşek bû ku di dawiya sedsala 13-an de ji hêla Osman I ve ji eşîrên ku li girên rojavayê Anatoliya dijîn hatibû organîze kirin. Sîstema leşkerî bi pêşveçûna Împaratoriyê bû rêxistinek tevlihev. Leşkeriya Osmanî sîstemeke tevlîhev a leşkerkirin û çewisandinê bû. Cenazeyên sereke yên artêşa Osmanî ji Janîserî, Sipahî, Akıncı û Mehteran pêk dihat. Artêşa Osmanî di nav hêzên herî pêşkeftî yên şer ên cîhanê de bû, yek ji wan hêzan bû ku mûşek û top bi kar anî. Tirkên Osmanî di dema ''Dorpêkirina Konstantînopolîsê'' de dest bi bikaranîna fîşekan kirin, ku topên kurt lê fireh bûn. Siwarên osmanî li şûna zirxên giran, bi leza bilind û livînê ve girêdayî bûn, kevan û şûrên kurt li ser hespên tirkmen û ereban ên bilez (pêşengên hespê pêşbaziyê yên Thoroughbred ) bikar anîn, <ref>{{Cite book|title=The Godolphin Arabian: The Story of the Matchem Line|last=Milner|first=Mordaunt|date=1990|publisher=Robert Hale Limited|isbn=978-0-85131-476-1|pages=3–6}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Famous Running Horses: Their Forebears and Descendants|last=Wall|first=John F|isbn=978-1-163-19167-5|page=8}}</ref> û gelek caran taktîkên mîna yên [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] bikar anîn. [[Împeratoriya Mongolan|Empiremparatorî]], mîna ku dema ku hêzên dijmin di hundurê avahiyek bi şeklê heyvê de dorpêç dike û dûv re jî êrîşa rastîn dike, xwe vedikişe. Artêşa Osmanî di tevahiya sedsala 17-an û destpêka sedsala hîjdehan de hêzeke şerker a bibandor berdewam kir, <ref>{{Cite book|title=Ottoman Warfare, 1500–1700|last=Murphey|first=Rhoads|date=1999|publisher=UCL Press|page=10}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Guns for the Sultan: Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire|last=Ágoston|first=Gábor|date=2005|publisher=Cambridge University Press|pages=200–02}}</ref> <ref name="AksanOW">{{Cite book|title=Ottoman Wars, 1700–1860: An Empire Besieged|last=Aksan|first=Virginia|date=2007|publisher=Pearson Education Ltd.|isbn=978-0-582-30807-7|pages=130–135}}</ref> di demeke dirêj a aştiyê de ji 1740-an heta 1768-an, li paş hevrikên Ewropî yên împaratoriyê ma.
 
[[File:The_Ertugrul_Cavalry_Regiment_crossing_the_Galata_Bridge.jpg|thumb|Alaya Siwarî ya Ertugrul a nûjenkirî ku di sala 1901 de ji Pira Galatayê derbas dibe.]]
 
Nûjenkirina Împaratoriya Osmanî di sedsala 19. de bi leşkerî dest pê kir. Di sala 1826’an de Sultan Mehmûdê Duyem ordiya Cenîsiyan betal kir û artêşa modern a Osmanî ava kir. Navê wan wek Nizam-ı Cedid (Fermana Nû) bi nav kir. Artêşa Osmanî jî saziya yekem bû ku pisporên biyanî bi kar anî û efserên xwe ji bo perwerdeyê şand welatên rojavayê Ewropayê. Di encamê de, dema ku ev xortên nû û nû perwerdekirî bi xwendina xwe vegeriyan, tevgera Tirkên Ciwan dest pê kir.
 
[[File:OttomanNavy.jpg|çep|thumb|280x280px|Firokeyên Osmanî li [[Tengava Stembolê|Bosforê]] li nêzî Ortakoyê]]
 
Hêza Deryayî ya Osmanî di berfirehkirina herêmên Împaratoriyê yên li parzemîna Ewropayê de gelek alîkar bû. Di sala 1517'an de bi zêdekirina [[Cezayir|Cezayîr]] û Misrê ji Împeratoriya Osmanî re dest bi dagirkirina Bakurê Afrîkayê kir. Bi windabûna Yewnanîstanê di sala 1821-an de û Cezayîrê di 1830-an de dest pê kir, hêza deryayî û kontrola Osmanî ya li ser deverên dûr ên derveyî Empiremparatoriyê dest bi kêmbûnê kir. Sultan Abdüleziz (1861-1876 padîşahî) hewl da ku ji nû ve hêzek deryayî ya Osmanî ava bike, piştî yên Brîtanya û Fransa fîloya herî mezin ava kir. Kargeha keştiyê li Barrow, Îngilîstanê, di sala 1886'an de ji bo Împaratoriya Osmanî keştiya xwe ya yekemîn ava kir. <ref name="first submarine at shipyard">{{Cite web|url=http://www.ellesmereportstandard.co.uk/latest-north-west-news/Petition-created-for-submarine-name.4001190.jp|title=Petition created for submarine name|website=Ellesmere Port Standard|archive-url=https://web.archive.org/web/20080423225019/http://www.ellesmereportstandard.co.uk/latest-north-west-news/Petition-created-for-submarine-name.4001190.jp|archive-date=23 April 2008|url-status=dead|access-date=11 February 2013}}</ref>
 
Lêbelê, aboriya Osmanî ya hilweşiyayî nikaribû hêza fîloyê dirêj bidomîne. Sultan [[Ebdulhemîd II|Abdülhamid II]] baweriya xwe bi amîralên ku alîgirê Midhat Paşa reformxwaz bûn, nedikir û îdia dikir ku fîloya mezin û buha di dema Şerê Rûs-Tirkî de li dijî Rûsan tu feydeyê nade. Wî piraniya fîloyê di hundurê Kevana Zêrîn de girt, ku li wir keştiyên 30 salên pêş de hilweşiyan. Piştî Şoreşa Ciwanên Tirk a sala 1908’an, Komîteya Îttîhad û Terakkî hewl da ku hêzeke deryayî ya Osmanî ya xurt pêş bixe. ''Weqfa Hêza Deryayî ya Osmanî'' di sala 1910an de ji bo kirîna keştiyên nû bi rêya bexşên gel hat avakirin.
 
[[File:Turkish_pilots_in_1912.jpg|thumb|Pîlotên Osmanî di destpêka sala 1912an de]]
 
Damezrandina balafirvaniya leşkerî ya Osmaniyan di navbera hezîrana 1909-an û tîrmeha 1911-an de vedigere <ref>{{Cite web|url=http://www.turkeyswar.com/aviation/aviation.htm|title=Story of Turkish Aviation|publisher=Turkey in the First World War|archive-url=https://web.archive.org/web/20120512225046/http://www.turkeyswar.com/aviation/aviation.htm|archive-date=12 May 2012|url-status=dead|access-date=6 November 2011}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.hvkk.tsk.tr/EN/IcerikDetay.aspx?ID=19|title=Founding|publisher=Turkish Air Force|archive-url=https://web.archive.org/web/20111007104345/http://www.hvkk.tsk.tr/EN/IcerikDetay.aspx?ID=19|archive-date=7 October 2011|url-status=dead|access-date=6 November 2011}}</ref> Împaratoriya Osmanî dest bi amadekirina pîlot û firokeyên xwe yên yekem kir û bi damezrandina Dibistana Hewayî ( ''Tayare Mektebî'' ) li Yeşîlköyê di 3ê Tîrmeha 1912an de, Împaratoriyê dest bi mamostetiya efserên firîna xwe kir. Damezrandina Dibistana Hewayê di bernameya firokevaniya leşkerî de pêşdeçûn bileztir kir, hejmara kesên di nav wê de tomarkirî de zêde kir, û pîlotên nû di Artêş û Hêzên Deryayî yên Osmanî de rolek aktîf da pîlotên nû.
== Dabeşên îdarî ==
{{Gotara bingehîn|Dabeşiyen îdarîya Împaratoriya Osmanî}}
[[File:Ottoman_Empire_Administrative_Divisions.png|thumb|Dabeşkirinên îdarî di 1899 de (sala 1317 hicrî)]]
 
Împaratoriya Osmanî cara yekem di dawiya sedsala 14an de, bi wateya yekîneyên herêmî yên sabît bi waliyên ku ji hêla sultan ve hatine destnîşankirin, li parêzgehen hate dabeş kirin. <ref name="Imber">{{Cite web|url=http://www.fatih.edu.tr/~ayasar/HIST236/Colin%20_Imber.pdf|title=The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power|last=Imber|first=Colin|date=2002|pages=177–200|archive-url=https://web.archive.org/web/20140726115700/http://www.fatih.edu.tr/~ayasar/HIST236/Colin%20_Imber.pdf|archive-date=26 July 2014|url-status=dead}}</ref>
 
Eyalet (herweha ''Paşalik'' an jî ''Beylerbeylik'') warê ofîsa Beylerbeyan ("xwedayê xwedayan" an jî walî) bû û bêtir li Sancaqan hatibû dabeşkirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=htMUx8qlWCMC&pg=PA167|title=Europe and the historical legacies in the Balkans|last=Raymond Detrez|last2=Barbara Segaert|date=2008|publisher=Peter Lang|isbn=978-90-5201-374-9|page=167}}</ref>Vilayet bi ragihandina "Qanûna Vilayetê" ( {{Ziman|tr|Teskil-i Vilayet Nizamnamesi}}) <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC|title=Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age|last=Naim Kapucu|last2=Hamit Palabiyik|date=2008|publisher=USAK Books|isbn=978-605-4030-01-9|page=[https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC/page/n153 164]|access-date=1 June 2013}}</ref> di 1864 de, di çarçoveya reformên Tanzîmatê de. <ref name="trt">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=DPseCvbPsKsC&pg=PA28|title=Haifa in the Late Ottoman Period 1864–1914: A Muslim Town in Transition|last=Maḥmūd Yazbak|date=1998|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-11051-9|page=28}}</ref> Berevajî pergala berê ya eyaletê, Qanûna sala 1864an hiyerarşiyek yekeyên îdarî ava kir: vilayet, lîwa/sancaq / mutesarrîfate, kaza û meclîsa gundan, ku di qanûna 1871ê de jî [[nahiye]] lê zêde kir. <ref name="jpn">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=thUKJ53-yyQC&pg=PA50|title=Governing Property, Making the Modern State: Law, Administration and Production in Ottoman Syria|last=Mundy|first=Martha|last2=Smith|first2=Richard Saumarez|date=2007|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-84511-291-2|page=50}}</ref>
== Aborî ==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Aborîya Împaratoriya Osmanî}}Dewleta Osmanî bi qestî sîyasetek da meşandin ku Bursa, Edîrne û Stenbolê, paytextên Osmanî yên li pey hev, bibin navendên mezin ên bazirganî û pîşesazî, ji ber ku bazirgan û esnafan di afirandina metropoleke nû de mecbûrî ne. <ref name="Inalcik1970209">{{Cite book|title=Studies in the Economic History of the Middle East: from the Rise of Islam to the Present Day|last=İnalcık|first=Halil|date=1970|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-713561-7|editor-last=Cook|editor-first=M. A.|page=209|chapter=The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy|author-link=Halil İnalcık}}</ref> Ji bo vê mebestê, Mehmed û cîgirê wî Bayezid jî teşwîq kirin û pêşwaziya koçkirina Cihûyên ji deverên cuda yên Ewropayê kirin, ku li Stenbolê û bajarên din ên benderê yên mîna Selanîkê bi cih bûn. Li gelek deverên Ewrûpayê, Cihû ji ber destên hevpîşeyên xwe yên xiristiyan, wek li Spanyayê, piştî bidawîbûna Reconquista rastî çewsandinê bûn. Toleransa tirkan ji aliyê koçberan ve hat pêşwazîkirin.
 
[[File:Mehmed_the_Conqueror_(1432_–1481).jpg|çep|thumb|Madalyaya bronz a Ewropayê ya ji serdema [[Mehmed II|Siltan Mehmedê Fetih]], 1481]]
 
Hişê aborî yê Osmaniyan ji nêz ve bi têgînên bingehîn ên dewlet û civakê yên li Rojhilata Navîn ve girêdayî bû ku armanca dawîn a dewletekê yekkirin û berfirehkirina desthilatdariya desthilatdar bû û riya gihîştina wê jî bidestxistina çavkaniyên dewlemend ên dahatê bû. çêkirina çînên berhemdar dewlemend. <ref name="Inalcik1970217">{{Cite book|title=Studies in the Economic History of the Middle East: from the Rise of Islam to the Present Day|last=İnalcık|first=Halil|date=1970|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-713561-7|editor-last=Cook|editor-first=M. A.|page=217|chapter=The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy|author-link=Halil İnalcık}}</ref>
 
Teşkîlata xezîne û şansê di bin destê Împaratoriya Osmanî de ji hemû hikûmetên din ên îslamî zêdetir pêşketiye û heta sedsala 17an di nav hemû hemdemên xwe de rêxistina pêşeng bûn. <ref name="Black p199">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=nspmqLKPU-wC&pg=PA197|title=The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present|last=Black|first=Antony|date=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-93243-1|page=197}}</ref> Vê rêxistinê burokrasiyek nivîsar (ku bi navê "zilamên qelemê" tê zanîn) wekî komeke cihê, ku beşek ji ulemayên pir perwerdekirî, pêşxist, ku bû organek profesyonel. <ref name="Black p199" /> Bandoriya vê saziya darayî ya profesyonel li pişt serkeftina gelek dewletên mezin ên Osmanî radiweste. <ref>{{Cite book|title=An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914|last=İnalcık|first=Halil|last2=Quataert|first2=Donald|date=1971|page=120}}</ref>
 
[[File:Ottoman_Banks_Archives_and_Research_Centre.jpg|thumb|Banka Osmanî di sala 1856an de li Konstantînopolê hatiye damezrandin. Di 26ê Tebaxa 1896an de banka ji aliyê endamên Federasyona Şoreşgerên Ermenistanê ve hat dagirkirin .]]
 
Lêkolînên osmanî yên nûjen diyar dikin ku guherîna têkiliyên navbera Tirkên Osmanî û Ewropaya navendî bi vekirina rêyên nû yên deryayê pêk hatiye. Dibe ku kêmbûna girîngiya riyên bejayî yên ber bi Rojhilat ve were dîtin ji ber ku Ewropaya Rojava rêyên okyanûsê yên ku Rojhilata Navîn û Deryaya Navîn derbas dikin vekir û bi paşketina Împaratoriya Osmanî bi xwe re paralel bû. <ref>Donald Quataert, ''The Ottoman Empire 1700–1922'' (2005) p 24</ref> Peymana Anglo-Osmanî, ku bi navê Peymana Balta Liman jî tê zanîn ku bazarên Osmanî rasterast û Frensî re vekir, ligel vê pêşkeftinê dê wekî yek ji qonaxên sehneyê were dîtin.
 
Dewlet bi pêşxistina navend û rêyên bazirganiyê, teşwîqkirina mirovan ji bo berfirehkirina qada zeviyên çandiniyê li welêt û bazirganiya navneteweyî bi serdestiyên xwe ve, fonksiyonên bingehîn ên aborî li Împaratoriyê pêk anî. Lê di van hemûyan de berjewendiyên aborî û siyasî yên dewletê serdest bûn. Di nava pergala civakî û siyasî ya ku tê de dijiyan, rêveberên osmaniyan nedikarîn xwestekên dînamîk û prensîbên aboriya kapîtalîst û bazirganiyê yên li Rojavayê Ewropayê bi pêş bikevin, bibînin. <ref name="Inalcik1970218">{{Cite book|title=Studies in the Economic History of the Middle East: from the Rise of Islam to the Present Day|last=İnalcık|first=Halil|date=1970|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-713561-7|editor-last=Cook|editor-first=M. A.|page=218|chapter=The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy|author-link=Halil İnalcık}}</ref>
 
Dîroknasê aborî Paul Bairoch amaje dike ku bazirganiya azad li Împaratoriya Osmanî di depîşesazîbûnê de bûye alîkar. Berevajî parêzbendiya Çîn, Japonya û Spanyayê, Împaratoriya Osmanî xwediyê siyasetek bazirganiya lîberal bû, ji îthalata derve re vekirî. Ev eslê xwe di serdestiya Împaratoriya Osmanî de ye, ku vedigere yekem peymanên bazirganî yên ku bi Fransa re di 1536-an de hatine îmzekirin û bi serpêhatiyên di 1673 û 1740-an de bêtir hatine girtin, ku ji bo îthalat û hinardekirinê bac daxistin %3. Siyasetên osmanî yên lîberal ji hêla aborînasên Brîtanî ve, wek John Ramsay McCulloch di ''Ferhenga Bazirganiyê'' (1834) de hatin pesindan, lê piştre ji hêla siyasetmedarên Brîtanî yên wekî serokwezîr Benjamin Disraeli ve hate rexne kirin, ku Împaratoriya Osmanî wekî "nimûneyek ji zirara çêbûyî" binav kir. bi pêşbaziya bêsînor" di nîqaşa Qanûnên Corn a 1846 de. <ref>{{Cite book|title=Economics and World History: Myths and Paradoxes|last=Paul Bairoch|date=1995|publisher=[[University of Chicago Press]]|pages=31–32|author-link=Paul Bairoch}}</ref>
== Demografîk ==
Texmîna nifûsa împaratoriyê 11.692.480 ji bo heyama 1520-1535 bi jimartina malên di qeydên dehiyê yên osmanî de, û zêdekirina vê hejmarê bi 5-ê hate bidestxistin. <ref name="Kabadayı">{{Cite web|url=http://www.iisg.nl/research/labourcollab/turkey.pdf|title=Inventory for the Ottoman Empire / Turkish Republic|last=Kabadayı|first=M. Erdem|date=28 October 2011|publisher=Istanbul Bilgi University|archive-url=https://web.archive.org/web/20111028114335/http://www.iisg.nl/research/labourcollab/turkey.pdf|archive-date=28 October 2011|url-status=dead}}</ref> Ji ber sedemên ne diyar, nifûsa sedsala 18-an ji ya sedsala 16-an kêmtir bû. <ref>{{Cite journal|last=Leila Erder and Suraiya Faroqhi|date=October 1979|title=Population Rise and Fall in Anatolia 1550–1620|journal=Middle Eastern Studies|volume=15|issue=3|pages=322–345|doi=10.1080/00263207908700415}}</ref> Texmînek 7,230,660 ji bo serjimêriya yekem a ku di 1831-an de hatî çêkirin wekî hejmartinek cidî tê hesibandin, ji ber ku ev serjimar tenê ji bo qeydkirina leşkerên gengaz bû. <ref name="Kabadayı" />
 
[[File:Ottoman_Smyrna.jpg|çep|thumb|Smyrna di bin desthilatdariya Osmaniyan de di sala 1900 de]]
 
Serjimêriya herêmên Osmaniyan tenê di destpêka sedsala 19-an de dest pê kir. Reqemên ji 1831 û pê ve wekî encamên serjimêriya fermî hene, lê serjimariyan tevahiya nifûsê negirtiye. Mînakî, serjimêriya 1831-an tenê mêran jimartin û tevahiya împaratoriyê negirt. {{Sfn|Kinross|1979}} <ref name="Kabadayı"/> Ji bo demên berê, texmînên mezinahî û belavkirina nifûsê li gorî şêwazên demografîk ên hatine dîtin têne kirin. <ref>{{Cite book|title=The Ottoman Census System and Population, 1831–1914|last=Shaw|first=S. J.|date=1978|work=International Journal of Middle East Studies|publisher=Cambridge University Press|page=325|quote=The Ottomans developed an efficient system for counting the empire's population in 1826, a quarter of a century after such methods were introduced in Britain, France and America.}}</ref>
 
Lêbelê, ew dest pê kir ku bigihîje 25-32&nbsp;mîlyon bi 1800, bi dora 10&nbsp;mîlyon li parêzgehên Ewropî (di serî de li Balkanan), 11&nbsp;mîlyon li parêzgehên Asyayê, û dora 3&nbsp;milyon li parêzgehên Afrîkayê. Rêjeya nifûsê li parêzgehên Ewropî zêdetir bû, du qat ji yên Anatolyayê, ku di encamê de sê qat nifûsa Iraq û [[Sûrî|Sûriyê]] û pênc caran ji nifûsa Erebistanê bû. {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}}
 
[[File:Bridge_and_Galata_Area,_Istanbul,_Turkey_by_Abdullah_Frères,_ca._1880-1893_(LOC).jpg|thumb|Dîmena Galatayê ( Karaköy ) û Pira Galatayê ya li ser Kevana Zêrîn, {{Derdora|1880–1893}}]]
 
Di dawiya hebûna împaratoriyê de bendewariya jiyanê 49 sal bû, li gorî nîvê salên bîstan li Sirbîstanê di destpêka sedsala 19-an de. {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}} Nexweşiyên serpêhatî û birçîbûn bû sedema têkçûnek mezin û guhertinên demografîk. Di sala 1785an de dora şeşan yek ji nifûsa Misrê ji ber belayê mir û Heleb dît ku nifûsa wê di sedsala 18an de ji sedî bîst kêm bûye. Di navbera salên 1687 û 1731'an de 6 xelayê tenê li Misirê ket û xelaya dawî ya ku li Anatolyayê ket piştî çar deh salan bû. {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}}
 
Zêdebûna bajarên bendergehê kombûna nifûsê ji ber pêşkeftina keştiyên vapor û rêyên hesinî dît. Bajarvanî ji 1700 heta 1922 zêde bû, bajar û bajarok mezin bûn. Pêşkeftinên di tenduristî û paqijiyê de wan ji bo jiyan û xebatê balkêştir kir. Bajarên bendergehê yên mîna Selanîkê, li Yewnanîstanê, nifûsa wê <ref>{{Cite journal|last=Pamuk|first=S|date=August 1991|title=The Ottoman Empire and the World Economy: The Nineteenth Century|journal=International Journal of Middle East Studies|publisher=Cambridge University Press|volume=23|issue=3}}</ref> 55,000 di 1800 de gihîşt 160,000 di 1912 de û İzmir ku di 1800 de nifûsa wê 150,000 bû, di sala 1914 {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}} gihîşt 300,000. dît ku nifûsa wê ji 25,000 daket 8,000 bi taybetî ji ber pevçûnên siyasî. {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}}
 
=== Ziman ===
{{Gotara bingehîn|Zimanên Împaratoriya Osmanî}}
[[File:1911_Ottoman_Calendar.jpg|thumb|Salnameya Osmanî ya sala 1911an bi çend zimanên cuda wek: Tirkiya osmanî, yewnanî, ermenî, îbranî, bulgarî û fransî hatiye nîşandan.]]
 
[[Zimanê osmanî|Tirkiya Osmanî]] zimanê fermî yê Împaratoriyê bû. Ew zimanekî Tirkî yê Ogûzî bû ku pir di bin bandora [[Zimanê farisî|farisî]] û [[Zimanê erebî|erebî]] de bû, her çend tomarên jêrîn ên ku ji hêla gelên asayî ve dihatin axaftin kêmtir bandorên zimanên din hebûn li gorî celebên bilind ên ku ji hêla çînên jor û rayedarên hukûmetê ve têne bikar anîn. <ref>{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.1515/9781400878765|title=Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876|last=Davison|first=Roderic H.|date=1964-12-31|isbn=9781400878765|doi=10.1515/9781400878765|quote=There was the ruling Ottoman group, now largely concentrated in the bureaucracy centered on the Sublime Porte, and the mass of the people, mostly peasants. The efendi looked down on "the Turk," which was a term of opprobrium indicating boorishness, and preferred to think of himself as an Osmanli. His country was not Turkey, but the Ottoman State. His language was also "Ottoman"; though he might also call it "Turkish," in such a case he distinguished it from ''kaba türkçe'', or coarse Turkish, the common speech. His writing included a minimum of Turkish words, except for particles and auxiliary verbs.}}</ref> Tirkî, di guhertoya xwe ya osmanî de, ji rojên destpêkê yên Osmaniyan ve zimanê leşkerî û rêveberiyê bû. Destûra Osmanî ya sala 1876’an bi awayekî fermî statûya fermî ya împaratoriya Tirkî zeft kir. <ref>{{Cite journal|date=1908|title=The Ottoman Constitution, promulgated the seventh Zilbridge, 1293 (11/23 December 1876)|journal=The American Journal of International Law|volume=2|issue=4|page=376|doi=10.2307/2212668|jstor=2212668}}</ref>
 
Gelek zimanên osmanî yên bibandor hebûn: Tirkî, ku ji aliyê piraniya gelên Anatolyayê û ji aliyê piraniya misilmanên Balkanan ve ji bilî Albanya, Bosna <ref name="Bertold Spuler page 69">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rD1vvympVtsC&pg=PA69|title=Persian Historiography And Geography|last=Bertold Spuler|date=2003|publisher=Pustaka Nasional Pte Ltd|isbn=978-9971-77-488-2|page=69}}</ref> û Nânti -yên niştecihên Megleno- Romenî tê axaftin; <ref>{{Cite journal|last=Kahl|first=Thede|author-link=Thede Kahl|date=2006|title=The Islamisation of the Meglen Vlachs (Megleno-Romanians): The Village of Nânti (Nótia) and the "Nântinets" in Present-Day Turkey|url=https://www.cambridge.org/core/journals/nationalities-papers/article/abs/islamisation-of-the-meglen-vlachs-meglenoromanians-the-village-of-nanti-notia-and-the-nantinets-in-presentday-turkey/5F6519A83C83DD0B9728A22F58100384|journal=[[Nationalities Papers]]|volume=34|issue=1|pages=71–90|doi=10.1080/00905990500504871}}</ref> Farisî, tenê ji aliyê xwendeyan ve tê axaftin; <ref name="Bertold Spuler page 69" /> Erebî, bi giranî li Misir, [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]], [[Nîvgirava Erebistanê|Erebistan]], Iraq, Afrîkaya Bakur, Kuweyt û beşên [[Qoçê Efrîqayê|Kevana Afrîkayê]] û [[Zimanê amazigh|Berberî]] li Afrîkaya Bakur tê axaftin.
 
Ji ber ku di nav gel de rêjeya xwende-nivîsendetiyê kêm bû (heta serê sedsala 19-an nêzî %2–3 û di dawiya sedsala 19-an de tenê %15), mirovên asayî neçar bûn ku nivîskaran wekî "daxwaz-nivîskarên taybetî" bi ''kar bînin ( arzuhâlci'' s ) ji bo ku karibin bi hikûmetê re têkilî daynin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=082osLxyBDgC&pg=PA266|title=Studies on Ottoman Social and Political History: Selected Articles and Essays|last=Kemal H. Karpat|date=2002|publisher=Brill|isbn=978-90-04-12101-0|page=266}}</ref> Hin komên etnîkî di nav malbat û taxên xwe de ( mehalle ) bi zimanên xwe diaxivîn, tevî ku gelek hindikahiyên ne-misilman ên mîna Yewnanî û Ermeniyan tenê bi tirkî diaxivîn. {{Sfn|Davison|1964}} Li gundên ku du an zêdetir nifûsa bi hev re dijiyan, niştecîhan pir caran bi zimanê hev diaxivîn. Li bajarên kozmopolît, mirovan gelek caran bi zimanên malbata xwe dipeyivîn; gelek ji wan kesên ku etnîkî ne [[tirk]] bûn bi tirkî wek zimanê duyemîn diaxivîn.
 
=== Ol ===
[[File:Portrait_Caliph_Abdulmecid_II.jpg|thumb|Abdülmecid II xelîfeyê dawî yê Îslamê û endamê xanedana Osmaniyan bû .]]
 
[[Sunîtî|Îslama Sunnî]] ''Dînê'' (adet, kevneşopiyên qanûnî û dînê) serdest ê Împeratoriya Osmanî bû; ''Medheba'' fermî (dibistana fiqha Îslamî ) ''[[Henefî]] bû.'' <ref name="Gunduz">Gunduz, Sinasi [https://books.google.com/books?id=4BXsV0_qhs4C&pg=PA104&lpg#v Change And Essence: Dialectical Relations Between Change And Continuity in the Turkish Intellectual Traditions] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221101141240/https://books.google.com/books?id=4BXsV0_qhs4C&pg=PA104&lpg#v|date=1 November 2022}} Cultural Heritage and Contemporary Change. </ref> Ji destpêka sedsala 16-an heya destpêka sedsala 20-an, sultanê Osmanî di heman demê de wekî xelîfe, an jî rêberê siyasî-olî, alema misilman kar kiriye.
 
Di dîroka împaratoriyê de ne-misilman, bi taybetî xiristiyan û cihû hebûn. Sîstema împaratoriya Osmanî bi tevheviyeke tevlihev a hegemonyaya fermî ya misilmanan a li ser ne-misilmanan û asteke berfireh a toleransê ya olî diyar bû. Digel ku hindikahiyên olî di bin qanûnê de qet ne wekhev bûn, hem di bin kevneşopiya îslamî û hem jî ya osmanî de nasname, parastin û azadiyên bisînor hatin dayîn. <ref name="emigrnonm">{{Cite journal|last=İçduygu|first=Ahmet|last2=Toktaş|first2=Şule|last3=Ali Soner|first3=B.|date=1 February 2008|title=The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey|journal=Ethnic and Racial Studies|volume=31|issue=2|pages=358–389|doi=10.1080/01419870701491937}}</ref>
 
Heta nîvê duyem ê sedsala 15. piraniya bindestên Osmaniyan xiristiyan bûn. <ref name="Benton 109-110"/> Ne-misilman hindikahiyek girîng û di warê aborî de bi bandor man, her çend di sedsala 19-an de pir kêm bûn, bi piranî ji ber koçberî û veqetînê . <ref name="emigrnonm" /> Rêjeya misilmanan di sala 1820an de %60 bû, di sala 1870an de hêdî hêdî derket %69ê û di sala 1890an de jî %76 bû. <ref name="emigrnonm" /> Di sala 1914an de, kêmtir ji pêncê nifûsa împaratoriyê (% 19,1) ne misilman bûn, ku bi piranî ji Cihû û Yewnanên Xiristiyan, Asûrî û Ermeniyan pêk dihat. <ref name="emigrnonm"/>
 
==== Îslamiyet ====
 
 
Gelên Tirk beriya ku Îslamê qebûl bikin şêwazeke şemanîzmê kirin. Fetihkirina Misilmanan ya Transoxiana di bin destê [[Xanedana Ebasiyan|Abbasiyan]] de belavbûna Îslamê li nav axa Tirkan a Asya Navîn hêsan kir. Gelek eşîrên tirkan - di nav wan de tirkên ogûz, ku bav û kalên Selçûqiyan û Osmaniyan bûn - gav bi gav misilman bûn û bi koçên xwe yên di sedsala 11an de dest pê kir ol anîn Anatoliyê. Ji damezrandina xwe ve, Împaratoriya Osmanî bi fermî piştgirî da ekola Maturîdî ya teolojiya Îslamê, ku balê dikişîne ser aqilê [[Aqil|mirovî]], eqliyetê, lêgerîna zanist û [[Felsefeya îslamê|felsefeyê]] ( ''felsefa'' ). <ref>Alpyağıl, Recep (28 November 2016). </ref> <ref>[http://nationalinterest.org/feature/turkeys-200-year-war-against-isis-13412 The National Interest: "Turkey's 200-Year War against 'ISIS'" by Selim Koru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180206131711/http://nationalinterest.org/feature/turkeys-200-year-war-against-isis-13412|date=6 February 2018}} 24 July 2015,</ref> Osmanî ji wan kesên destpêkê û bi coş bûn ku ekola Feqê ya Îslamî ya [[Henefî]] <ref>{{Cite book|title=The Oxford History of Islam|last=Esposito|first=John L.|date=1999|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-510799-9|pages=112–14}}</ref> pejirandibû, ku di hukmên xwe de berawirdî nermtir û bijartir bû. <ref>[https://books.google.com/books?id=4BXsV0_qhs4C&pg=PA104&lpg#v Change And Essence: Dialectical Relations Between Change And Continuity in the Turkish Intellectual Traditions] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221101141240/https://books.google.com/books?id=4BXsV0_qhs4C&pg=PA104&lpg#v|date=1 November 2022}} Cultural Heritage and Contemporary Change. </ref> <ref>[http://www.mei.edu/content/map/salafism-infiltrates-turkish-religious-discourse Middle East Institute: "Salafism Infiltrates Turkish Religious Discourse" By Andrew Hammond – Middle East Policy Fellow – European Council on Foreign Relations] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180807091143/http://www.mei.edu/content/map/salafism-infiltrates-turkish-religious-discourse|date=7 August 2018}} 22 July 2015,</ref>
[[File:Istanbul_asv2021-10_img11_Yıldız_Hamidiye_Mosque.jpg|thumb|Qubeya Mizgefta Yıldız Hamidiye li Tirkiyeyê.]]
 
Împaratoriya Osmanî xwediyê gelek mezhebên îslamî bû, di nav wan de Durzî, [[Îsmaîlîtî|Îsmaîlî]], [[Elewîtî|Elewî]] û Elewî . <ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-22770219|title=Why there is more to Syria conflict than sectarianism|website=BBC News|access-date=5 June 2013}}</ref> [[Sofîtî|Sûfîzm]], bedeneke cihêreng a mîstîsîzma îslamî, li axa Osmaniyan zemîneke bi bereket dît; Di dîroka împaratoriyê de gelek rêgezên olî yên sûfî ( ''[[Terîqet|tarîqa]]'' ), mîna Bektaşî û Mewlewî, an hatin damezrandin, an jî mezinbûnek girîng dîtin. <ref>{{Cite web|url=https://www.academia.edu/Documents/in/Sufism_in_the_Ottoman_Empire|title=Sufism in the Ottoman Empire Research Papers - Academia.edu|website=www.academia.edu|access-date=2022-03-23}}</ref> Lê belê, hin komên misilmanên heterodoks wek heretî dihatin dîtin û heta di warê parastina qanûnî de di bin Cihû û Xirîstiyanan de bûn; Durzî timûtim bûne hedefên çewsandinê, <ref>{{Cite book|title=Middle East Conflicts from Ancient Egypt to the 21st Century: An Encyclopedia and Document Collection [4 volumes]|last=C. Tucker|first=Spencer C.|date=2019|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-5353-1|pages=364–366}}</ref> ku rayedarên osmanî gelek caran biryarên nakokî yên [[Îbn Teymiye|Ibn Teymîyya]], endamê ekola Henbelî ya muhafezekar [[Henbelî|vedibêjin]] . <ref>{{Cite book|title=The Druzes: An Annotated Bibliography|last=S. Swayd|first=Samy|date=2009|publisher=University of Michigan Press|isbn=978-0-9662932-0-3|page=25}}</ref> Di sala 1514an de Sultan Selîm I fermana qirkirina 40.000 Elewiyên Anatoliyê ( ''[[Qizilbaş]]'' ) da, ku ew wek stûna pêncemîn ji bo [[Dewleta Sefewiyan|împaratoriya Sefewî]] ya hevrik dihesiband.
 
Di serdema Selîm de, Împaratoriya Osmanî li Rojhilata Navîn berfirehbûneke nedîtî û bilez dît, bi taybetî di destpêka sedsala 16-an de tevahiya Sultanatiya Memlûk a Misrê dagir kir. Van fethan îdiaya Osmaniyan ya ku xîlafeta îslamî ye hîn xurtir kir, her çend sultanên osmanî ji serdema Muradê I (1362-1389) ve doza xelîfetiyê dikirin. <ref name="Lambton"/> Xilafet bi fermî ji Memlûkan di sala 1517an de derbasî sultaniya Osmanî bû, ku endamên wê heta hilweşandina vê ofîsê di 3ê Adara 1924an de ji aliyê [[Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê|Komara Tirkiyê]] ve (û sirgûnkirina xelîfeyê dawî, Ebdulmecîd II, bo Fransayê) wek xelîfe hatin naskirin. .
 
==== Xirîstiyantî û Cihûtî ====
[[File:Gennadios_II_and_Mehmed_II.jpg|thumb|[[Mehmed II|Mehmedê Fetih]] û Patrîk Gennadius II]]
 
Li gorî sîstema ''zimmî'' ya misilmanan, Împaratoriya Osmanî ji bo xiristiyan, cihû û kesên din ên " pirtûkê " azadiyên bisînor garantî kir, wek mafê îbadetê, xwedîbûna milk û bêparbûna ji sedeqeya mecbûrî ( [[Zekat|z ''akat'']] ). ya misilmanan. Lêbelê, ne-misilman (an {{Ziman|ota|dhimmi}} ) rastî gelek qedexeyên qanûnî hatin, di nav wan de qedexekirina çekan, siwarbûna li hespan an jî malên wan li ber malên misilmanan; bi heman awayî, ji wan dihat xwestin ku bacên ji kesên misilman, di nav wan de ''jîzya ,'' ku çavkaniya sereke ya dahata dewletê bû, bidin. <ref>Peri, Oded (1990). </ref> <ref>{{Cite book|title=A shameful act: the Armenian genocide and the question of Turkish responsibility|title-link=A shameful act: the Armenian genocide and the question of Turkish responsibility|last=Akçam|first=Taner|date=2006|publisher=Metropolitan Books|isbn=978-0-8050-7932-6|location=New York|page=[https://archive.org/details/shamefulactarmen00ak/page/24 24]|author-link=Taner Akçam}}</ref> Gelek Xirîstiyan û Cihû ji bo ku statuya civakî û yasayî ya tam bidest bixin jî misilmantî kirin, her çend pirraniya wan bê sînor domandina baweriya xwe kirin. <ref>{{Cite encyclopedia|title=Ottoman Empire|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|url=http://global.britannica.com/EBchecked/topic/434996/Ottoman-Empire/44379/Institutional-evolution#ref482041}}</ref>
 
 
''Rum'' Millet, ku piraniya Xirîstiyanên Ortodoks ên Rojhilatî dihewand, ji hêla ''Corpus Juris Civilis'' (Kodê Justinian) ya serdema Bîzansê ve hate rêvebirin, digel ku Patriarchê Ecumenîkî desthilatdariya olî û siyasî ya herî bilind ( ''millet-bashi'', an etnarch ) destnîşan kir. Her wiha Cihûyên Osmanî ketine bin desthilatdariya Haham Başî, ango Serokê ''[[Serekxexam|Rahîbên]]'' Osmanî, lê [[Ermenî]] jî di bin desthilatdariya Serpîskoposê Dêra Şandiyan a Ermeniyan de bûn. <ref name=":1">{{Cite book|title=A Concise History of Islam|last=Syed|first=Muzaffar Husain|date=2011|publisher=Vij Books India|isbn=978-93-81411-09-4|location=New Delhi|page=97}}</ref> Weke koma herî mezin a pêkhateyên ne-misilman, Rum Millet di siyaset û bazirganiyê de xwediyê gelek îmtiyazên taybetî bû; lê belê cihû û ermenî jî di nav çîna bazirganên dewlemend de û di rêvebirina giştî de jî baş hatibûn temsîlkirin. <ref>{{Cite journal|last=Krummerich|first=Sean|date=1998–1999|title=The Divinely-Protected, Well-Flourishing Domain: The Establishment of the Ottoman System in the Balkan Peninsula|url=http://www.loyno.edu/history/journal/1998-9/Krummerich.htm|journal=The Student Historical Journal|publisher=Loyola University New Orleans|volume=30|archive-url=https://web.archive.org/web/20090610014150/http://www.loyno.edu/history/journal/1998-9/Krummerich.htm|archive-date=10 June 2009|access-date=11 February 2013|url-status=dead}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.globaled.org/nyworld/materials/ottoman/turkish.html|title=Turkish Toleration|publisher=The American Forum for Global Education|archive-url=https://web.archive.org/web/20010320091629/http://globaled.org/nyworld/materials/ottoman/turkish.html|archive-date=20 March 2001|url-status=dead|access-date=11 February 2013}}</ref>
 
=== Avahiyeke civakî-siyasî-dînî ===
 
[[File:Subject_Nationalities_of_the_German_Alliance_(1917)_(cropped).jpg|thumb|Nexşeya etnîkî ya Împaratoriya Osmanî di sala 1917 de. Reş = Bulgar û Tirk. Sor = Yewnanî. Zer ronahî = Ermenî. Şîn = Kurd. Pirteqal = Laz. Zer tarî = Ereb. Kesk = Nestorî.]]
 
Di destpêka sedsala 19-an de, civak, hukûmet û ol bi rengek tevlihev, hevgirtî bi hev ve girêdayî bûn, ku ji hêla Atatürk ve bêkêmasî hate dîtin, ku ew piştî 1922-an bi awayekî sîstematîk hilweşand. <ref>Philip D. Curtin, ''The World and the West: The European Challenge and the Overseas Response in the Age of Empire'' (2002), pp. 173–192.</ref> <ref>Fatma Muge Gocek, ''Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change'' (1996) pp 138–42</ref> Li Konstantînopolîsê, Sultan du domên cuda hukum kir: hukumeta laîk û hiyerarşiya olî. Karbidestên olî Ulama ava kirin, ku kontrola wan hînkirinên olî û teolojî, û her weha pergala dadwerî ya Împaratoriyê bû, ku dengek sereke di karûbarên rojane de di civatên li seranserê Emperatoriyê de (lê ne di nav de miletên ne-misilman) da wan. Ew têra xwe bi hêz bûn ku reformên leşkerî yên ku ji hêla Sultan Selim III ve hatî pêşniyar kirin red kirin. Paşê wî Sultan Mahmud II (r. 1808–1839) pêşî erêkirina ulema wergirt berî ku reformên bi vî rengî pêşniyar bike. <ref>Kemal H. Karpat, "The transformation of the Ottoman State, 1789–1908." </ref> Bernameya laîkbûnê ya ku Atatürk anîbû, ulema û saziyên wan qediyan. Xilafet ji holê hat rakirin, medrese hatin girtin, mehkemeyên şerîetê hatin rakirin. Li şûna alfabeya erebî tîpên latînî danî, sîstema dibistanên olî bi dawî anî û hin mafên siyasî da jinan. Gelek kevneperestên gundewarî tu carî ev laîkbûn qebûl nekirin, û di salên 1990î de wan ji nû ve daxwaza roleke mezintir ji Îslamê re dikirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=D1xfDfgPJr8C&pg=PA141|title=Ottoman Ulema, Turkish Republic: Agents of Change and Guardians of Tradition|last=Amit Bein|date=2011|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-7311-9|page=141}}</ref>
 
Cenîçer di salên destpêkê de yekîneyeke leşkerî ya pir bi heybet bûn, lê dema ku Ewropaya Rojava teknolojiya rêxistina xwe ya leşkerî nûjen kir, Janîçer bûn hêzek paşverû ku li hember her guhertinê li ber xwe dide. Hêdî hêdî hêza leşkerî ya Osmanî kevnar dibû, lê dema ku Cenîçeryan hîs kir ku îmtiyazên wan dikevin xeterê, an kesên ji derve dixwazin wan nûjen bikin, an jî dibe ku ji hêla siwaran ve ew bi ser bikevin, ew rabûn serhildanê. Serhildan ji her du aliyan ve pir tund û tûj bûn, lê dema ku Cenîçer hatin tepisandin, ji bo hêza leşkerî ya Osmanî pir dereng bû ku xwe bigihîne Rojava. <ref>Peter Mansfield, ''A History of the Middle East'' (1991) p. 31.</ref> <ref>Oleg Benesch, "Comparing Warrior Traditions: How the Janissaries and Samurai Maintained Their Status and Privileges During Centuries of Peace." </ref> Pergala siyasî bi rûxandina Janîçeriyan di Bûyera Xemgîn a 1826-an de hate guheztin, ku hêzek leşkerî / hukûmetî / polîsî ya pir bi hêz bû ku serhildan kir. Sultan Mehmûdê II. serhildan têk bir, serok îdam kir û rêxistina mezin belav kir. Vê yekê qonaxek ji bo pêvajoyek hêdî ya nûjenkirina fonksiyonên hukûmetê saz kir, ji ber ku hukûmetê bi serkeftinek tevlihev dixwest ku hêmanên sereke yên burokrasiya rojavayî û teknolojiya leşkerî bipejirîne.
 
[[File:Istanbul_asv2021-11_img71_StAnthony_of_Padua_Church.jpg|thumb|Dêra orîjînal a St. Anthony of Padova, Stenbol di 1725 de ji hêla civata herêmî ya Îtalî ya Stenbolê ve hatî çêkirin.]]
 
Cenîserî ji Xiristiyanan û kêmneteweyên din hatibûn peywirdarkirin; rakirina wan îmkana derketina elîteke tirk da ku Împaratoriya Osmanî kontrol bike. Pirsgirêk ev bû ku hêmana tirkî pir kêm perwerde bû, ji her cûre dibistanên bilind tune bûn, û di zimanê tirkî de ku alfabeya erebî bi kar anî bû ku hînbûna berfireh asteng dikir. Hejmarek mezin ji hindikahiyên etnîkî û olî di warên xwe yên veqetandî yên ku jê re digotin millet, dihatin tolerans kirin. <ref>Karen Barkey, and George Gavrilis, "The Ottoman millet system: non-territorial autonomy and its contemporary legacy." </ref> Ew di serî de Yewnanî, Ermenî, an Cihû bûn. Li her deverekê xwe îdare dikirin, bi zimanê xwe dipeyivîn, dibistanên xwe, saziyên çandî û olî bi xwe dikirin û hinek bacên xwe bilind didan. Ji derveyî milletê tu hêza wan tune bû. Hikûmeta Împeratorî ew parast û pêşî li pevçûnên tund ên mezin di navbera komên etnîkî de girt. Lêbelê, milletan dilsoziya xwe pir hindik nîşanî Împaratoriyê dan. Neteweperestiya etnîkî, li ser bingeha ol û zimanê cuda, hêzek navendî peyda kir ku di dawiyê de Împeratoriya Osmanî hilweşand. {{Sfn|Quataert|1983}} Her wiha komên etnîkî yên misilman ên ku ne beşek ji pergala milletê bûn, nemaze Ereb û Kurd, li derveyî çanda Tirkan bûn û neteweperestiya xwe ya cuda pêş xistin. Îngîlîzan di Şerê Cîhanê yê Yekem de piştgirî da neteweperestiya Ereban, di berdêla piştgiriya Ereban de soza dewleteke serbixwe ya Ereban da. Piranîya Ereban piştgirîya Sultan dikirin, lê yên nêzîkî Mekkeyê bawerî bi soza Îngîlîzan anîn û piştgirî dan wan. <ref>Youssef M. Choueiri, ''Arab Nationalism: A History: Nation and State in the Arab World'' (2001), pp. 56–100.</ref>
 
Di asta herêmî de, desthilatdarî li derveyî kontrola Sultan ji hêla "ayan" an navdarên herêmî ve hate girtin. Ayan bac berhev dikirin, artêşên xwecihî ava kirin da ku bi navdarên din re pêşbaziyê bikin, li hember guhertinên siyasî an aborî helwestek bertek nîşan dan, û pir caran polîtîkayên ku ji hêla Sultan ve hatine destnîşan kirin red kirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA64|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Gábor Ágoston and Bruce Alan Masters|date=2010|publisher=Infobase|isbn=978-1-4381-1025-7|page=64}}</ref>
 
 
Piştî sedsala 18-an, Împaratoriya Osmanî bi eşkere piçûk dibû, ji ber ku Rûsyayê zextek giran kir û ber bi başûrê xwe ve berfireh bû; Misir di 1805-an de bi bandor serbixwe bû, û Ingilîzan paşê ew bi Qibris re girt. Yewnanîstan serbixwe bû, û Sirbîstan û herêmên din ên Balkanan ji ber ku hêza neteweperestiyê li dijî emperyalîzmê dikişand, pir nerehet bûn. Fransiyan Cezayîr û Tûnis girtin. Ewropî hemî difikirîn ku împaratorî mirovek nexweş e ku bi lez kêm dibe. Tenê Almanan arîkar xuya dikirin, û piştgiriya wan bû sedem ku Împaratoriya Osmanî di sala 1915an de tevlî hêzên navendî bibe, bi encamê ku ew di sala 1918-an de wekî yek ji wendahiyên herî giran ên Şerê Cîhanê yê Yekem derketin. <ref>Naci Yorulmaz, [https://www.google.com/books/edition/Arming_the_Sultan/2-eKDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1 ''Arming the Sultan: German Arms Trade and Personal Diplomacy in the Ottoman Empire Before World War I''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221101141247/https://www.google.com/books/edition/Arming_the_Sultan/2-eKDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1|date=1 November 2022}} (IB Tauris, 2014).</ref>
== Çand ==
{{Gotara bingehîn|Çanda Împaratoriya Osmanî}}
[[File:WaldmeierLebanon.gif|çep|thumb|Li [[Libnan|Lubnan]], Împaratoriya Osmanî, dikaneke nargilê nîşan dide]]
 
Osmaniyan hin kevneşopî, huner û saziyên çandê yên li herêmên ku bi dest xistine vegirtine û reng û aliyên nû li wan zêde kirine. Gelek kevneşopî û taybetmendiyên çandî yên împaratoriyên berê (Di warên wek mîmarî, xwaringeh, mûzîk, dema vala û hikûmetê de) ji hêla Tirkên Osmanî ve hatine pejirandin, ku ew di formên nû de pêşve xistin û di encamê de nasnameya çandî ya nû û bi taybetî ya osmanî peyda kirin. Tevî ku zimanê edebî yê serdest ê Împaratoriya Osmanî Tirkî bû jî, Farisî ji bo pêşandana îmajeke împaratorî amûra bijarte bû. <ref>{{Cite encyclopedia|title=HISTORIOGRAPHY xiv. THE OTTOMAN EMPIRE|encyclopedia=Iranica|url=https://iranicaonline.org/articles/historiography-xiv}}</ref>
 
Koletî beşek ji civaka Osmanî bû, <ref>{{Cite web|url=http://coursesa.matrix.msu.edu/~fisher/hst373/readings/inalcik6.html|title=Servile Labor in the Ottoman Empire|last=Halil Inalcik|publisher=Michigan State University|archive-url=https://web.archive.org/web/20090911101051/http://coursesa.matrix.msu.edu/~fisher/hst373/readings/inalcik6.html|archive-date=11 September 2009|url-status=dead|access-date=26 August 2010}}</ref> ku piraniya koleyan wekî xizmetkarên malê dixebitin. Koletiya çandiniyê, mîna ya ku li Emrîkayê belav bû, kêm kêm bû. Berevajî pergalên [[Xulamtî|koletiya chattel]], kole di bin qanûnên îslamî de wekî milkên herikbar nedihatin hesibandin, û zarokên koleyên jin bi qanûnî azad têne dinê. Di dawiya sala 1908an de li Împaratoriyê jî koleyên jin dihatin firotin. <ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/islam/history/slavery_7.shtml|title=Islam and slavery: Sexual slavery|publisher=BBC|access-date=26 August 2010}}</ref> Di sedsala 19-an de Împaratorî ket bin zexta welatên Ewropaya Rojava ku vê pratîkê derxînin. Polîtîkayên ku di sedsala 19-an de ji hêla sultanên cûrbecûr ve hatî pêşve xistin hewl da ku bazirganiya koleyan a Osmanî bibire, lê koletî bi sedsalan piştgir û destûrek olî hebû û ji ber vê yekê koletî li Împaratoriyê qet nehat rakirin. <ref name=":1"/>
 
Bela heta çaryeka duyemîn a sedsala 19-an di civaka Osmanî de belayek mezin ma. "Di navbera 1701 û 1750 de, 37 serpêhatiyên belayê mezintir û piçûktir li Stenbolê, û 31 di navbera 1751 û 1801 de hatine tomar kirin." <ref>{{Cite journal|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=1998|title=Migration into Eighteenth-century 'Greater Istanbul' as Reflected in the Kadi Registers of Eyüp|url=https://secure.peeters-leuven.be/POJ/purchaseform.php?id=2004296&sid=|journal=Turcica|location=Louvain|publisher=Éditions Klincksieck|volume=30|page=165|doi=10.2143/TURC.30.0.2004296}}{{Mirin girêdan|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
 
Osmaniyan kevneşopî û çanda burokratîk a farisî qebûl kirin. Di pêşketina edebiyata farisî de jî sultanan kedek girîng dan. <ref>''[[Halîl Înalcık|Halil İnalcık]], [https://www.academia.edu/38228665/Halil_İnalcık_-_Has_Bağçede_Ayş_u_Tarab.pdf "Has-bahçede 'Ayş u Tarab"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190726055101/https://www.academia.edu/38228665/Halil_%C4%B0nalc%C4%B1k_-_Has_Ba%C4%9F%C3%A7ede_Ay%C5%9F_u_Tarab.pdf|date=26 July 2019}}, İş Bankası Kültür Yayınları (2011)''</ref>
 
=== Zanyarî ===
[[File:Beyazıt_State_Library_(14667026514).jpg|thumb|Pirtûkxaneya Dewletê ya Beyazîtê di sala 1884an de hatiye avakirin.]]
 
Di Împaratoriya Osmanî de, her millet sîstemeke dibistanê ava kir ku xizmeta endamên xwe dike. <ref name="StraussPT194195">Strauss, Johann. </ref> Ji ber vê yekê, perwerde bi giranî li ser xetên etnîkî û olî hate dabeş kirin: çend kesên ne-misilman diçin dibistanên xwendekarên misilman û berevajî. Piraniya saziyên ku ji hemû komên etnîkî û olî re xizmet dikirin, bi fransî an bi zimanên din ders didin. <ref name="StraussPT195">Strauss, Johann. </ref>
 
=== Hêdane ===
 
 
Du beşên bingehîn ên edebiyata nivîskî ya osmanî helbest û pexşan in. Helbest heta niha çemê serdest bû. Heya sedsala 19-an, prosa osmanî tu mînakên çîrokan tunebû: ji bo nimûne, romans, kurteçîrok, an romana Ewropî hevsengên wê tune bûn. Çi di wêjeya gelêrî ya tirkî de û hem jî di [[Dîwan|helbesta]] Dîwanê de cureyên analog hebûn.
 
[[Dîwan|Helbesta Dîwana]] Osmanî şêweyekî hunerî yê pir rîtuel û sembolîk bû. Ji [[Wêjeya farisî|helbesta Farisî ya]] ku bi giranî îlhama wê girtiye, wê gelek sembolên ku wate û pêwendiya wan bi hev re-her du jî mînanî ( {{Ziman|ota|مراعات نظير}} {{Transl|ota|mura'ât-i nazîr}} / {{Ziman|ota|تناسب}} {{Transl|ota|tenâsüb}} ) û dijberî ( {{Ziman|ota|تضاد}} {{Transl|ota|tezâd}} ) kêm-zêde hatine destnîşan kirin. Helbesta dîwanê bi hevberdana domdar a gelek wêneyên weha di çarçoveyek metrikî ya hişk de hatî çêkirin, bi vî rengî hişt ku gelek wateyên potansiyel derkevin holê. Piraniya helbesta Dîwanê bi xwezaya lîrîk bû: yan gazîno (ku beşê herî mezin ji repertuwara kevneşopiyê pêk tînin), yan jî kasîde. Lê cureyên din ên hevpar hebûn, bi taybetî mesnewiyê, cureyekî romansiya beytê û ji ber vê yekê jî cûrbecûr helbestên vegotinê ; Du mînakên herî berçav ên vê formê [[Fuzûlî|Leylî û Mecnûna Fuzûlî]] û Hüsn ü [[Şêx Xalib|Aşkê Şeyh Galib in]] . [[Seyahatname|Seyahatnama]] [[Ewliya Çelebî|Evliya Çelebî]] (1611-1682) mînakeke berbiçav a edebiyata gerê ye.
 
[[File:Nedim_(divan_edb.şairi).JPG|thumb|Ahmet Nedîm Efendi, yek ji helbestvanên herî navdar ên Osmanî ye]]
 
Heya sedsala 19-an, proza Osmanî bi qasî helbesta Dîwanê ya hemdem pêş neket. Beşek mezin ji sedema vê yekê ew bû ku pir pros tê çaverê kirin ku li gorî qaîdeyên {{Transl|ota|sec}} ( {{Ziman|ota|سجع}}, her weha wekî {{Transl|ota|seci}} ), an jî prosa bi qafiye, <ref>{{Cite book|title=Osmanlı'da kurumlar ve kültür|last=Murat Belge|date=2005|publisher=İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları|isbn=978-975-8998-03-6|page=389}}</ref> cureyek nivîsandinê ye ku ji sij'a erebî derketiye û tê de destnîşan dike ku di navbera her rengdêr û [[Navdêr|navdêrekê]] de di rêzek peyvan de, wek hevokekê, divê qafiyek hebe. Lê dîsa jî, di edebiyata wê demê de kevneşopîyeke prosê hebû, her çend bi taybetî bi xwezaya xwe ve ne çîrokî be. Yek îstîsnayek xuya bû Muhayyelât ("Fancies") ya Giritli Ali Aziz Efendi, berhevoka çîrokên fantastîk ên ku di sala 1796-an de hatî nivîsandin, her çend heya 1867-an nehat çap kirin. Yekemîn romana ku li Împaratoriya Osmanî hatiye çapkirin ji aliyê ermenekî bi navê Vartan Paşa ye. Romana bi navê Çîroka Akabî (bi tirkî: Akabi Hikyayesi) di sala 1851ê de hatiye weşandin û bi tirkî lê bi tîpên [[Zimanê ermenî|ermenî]] hatiye nivîsandin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=AbQZAQAAIAAJ|title=Neither Shiraz nor Paris: papers on modern Turkish literature|last=Mignon|first=Laurent|date=2005|publisher=ISIS|isbn=978-975-428-303-7|location=Istanbul|page=20|quote=Those words could have been readily adopted by Hovsep Vartanyan (1813–1879), the author, who preferred to remain anonymous, of The Story of Akabi (Akabi Hikyayesi), the first novel in Turkish, published with Armenian characters in the same year as [[Hovhannes Hisarian|Hisarian]]'s novel.}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Masters|first=Bruce|last2=Ágoston|first2=Gábor|date=2009|publisher=Facts On File|isbn=978-1-4381-1025-7|location=New York|page=440|quote=Written in Turkish using the Armenian alphabet, the Akabi History (1851) by Vartan Pasha is considered by some to be the first Ottoman novel.}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=KhiQAwAAQBAJ|title=Imagined identities: identity formation in the age of globalism|last=Pultar|first=Gönül|date=2013|publisher=Syracuse University Press|isbn=978-0-8156-3342-6|edition=First|location=[S.l.]|page=329|quote=In fact, one of the first Turkish works of fiction in Western-type novel form, Akabi Hikayesi (Akabi's Story), was written in Turkish by Vartan Pasha (born Osep/Hovsep Vartanian/Vartanyan, 1813–1879) and published in Armenian characters in 1851.}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Tradition, Tension, and Translation in Turkey|last=Gürçaglar|first=Şehnaz|last2=Paker|first2=Saliha|last3=Milton|first3=John|date=2015|publisher=John Benjamins Publishing Company|isbn=978-90-272-6847-1|page=5|quote=It is interesting that the first Ottoman novel in Turkish, Akabi Hikayesi (1851, Akabi's Story), was written and published in Armenian letters (for Armenian communities who read in Turkish) by Hovsep Vartanyan (1813–1879), known as Vartan Paşa, a leading Ottoman man of letters and journalist.}}</ref>
 
Ji ber têkiliyên dîrokî yên bi Fransayê re, wêjeya fransî di nîvê paşîn a sedsala 19-an de bandora rojavayî ya mezin li ser edebiyata osmanî pêk anî. Di encamê de, gelek ji heman tevgerên ku di vê serdemê de li Fransayê serdest bûn, hevwateyên wan ên Osmanî jî hebûn; Mînak di kevneşopiya peşveçûna osmaniyan de bandora [[Romantîzm|romantîzmê]] di serdema Tanzîmatê de û ya tevgerên realîst û xwezayî yên di heyamên paşerojê de tê dîtin; di kevneşopiya helbestê de, ji aliyê din ve, bandora tevgerên [[Sembolîzm|sembolîst]] û [[Parnasîzm|parnasî]] bû.
 
=== Medya ===
 
=== Avakarî ===
[[File:Cour_mosquee_Suleymaniye_Istanbul.jpg|thumb|Mizgefta Silêmanî ya li Stenbolê, di sedsala 16'an de ji aliyê [[Sînanê Avahîsaz|Sînan]] ve hatiye çêkirin û mînakeke sereke ya şêweya Klasîk a Osmanî ye .]]
 
Mîmariya împaratoriyê ji mîmariya tirkên Selçûkî yên berê, bi bandorên mîmariya Bîzansî û Îranî û kevneşopiyên din ên mîmarî yên li Rojhilata Navîn pêşketiye. <ref>"Seljuk architecture", ''Illustrated Dictionary of Historic Architecture'', ed. </ref> <ref name=":24">{{Cite book|title=The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture|last=|first=|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=9780195309911|editor-last=M. Bloom|editor-first=Jonathan|location=|pages=|chapter=Ottoman|quote=Throughout their history the Ottomans remained supporters of art and artists. Under their patronage a distinctive architectural style developed that combined the Islamic traditions of Anatolia, Iran and Syria with those of the Classical world and Byzantium. The result was a rationalist monumentality that favored spatial unity and architectonic expression.|editor-last2=S. Blair|editor-first2=Sheila}}</ref> <ref name=":2">{{Harvnb|Freely|2011}} "The mosques of the classical period are more elaborate than those of earlier times. </ref> Mîmariya osmanî ya destpêkê di nav sedsalên 13-15-an de bi gelek celebên avahiyan ceriband, bi pêş ve çû nav şêwaza osmanî ya klasîk a sedsalên 16-an û 17-an, ku ew jî bi tundî ji hêla [[Ayasofya|Hagia Sophia]] ve hate bandor kirin. <ref name=":2" /> <ref name="Goodwin">{{Cite book|title=Sinan: Ottoman Architecture & its Values Today|last=Goodwin|first=Godfrey|publisher=Saqi Books|year=1993|isbn=978-0-86356-172-6|location=London}}</ref> Mîmarê herî girîng ê serdema Klasîk [[Sînanê Avahîsaz|Mîmar Sînan]] e ku ji berhemên wî yên sereke Mizgefta Şehzade, Mizgefta Silêmanî û Mizgefta Selîmiyeyê ne. <ref name="AgostonMasters20102">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Gábor Ágoston|last2=Bruce Alan Masters|date=21 May 2010|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|page=50}}</ref> <ref name="Grove encycl-Ottoman">{{Cite book|title=The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=9780195309911|editor-last=M. Bloom|editor-first=Jonathan|chapter=Ottoman|editor-last2=Blair|editor-first2=Sheila S.}}</ref> Hunermendên dîwanê yên herî mezin Împaratoriya Osmanî bi gelek bandorên hunerî yên piralî dewlemend kirin, wek tevlihevkirina hunera kevneşopî ya Bîzansê bi hêmanên hunera çînî . <ref>{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/2/The%20Ottoman%20Artistic%20Legacy|title=The Ottoman Artistic Legacy|last=Eli Shah|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|archive-url=https://web.archive.org/web/20090213131926/http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1990_1999/1999/2/The%20Ottoman%20Artistic%20Legacy|archive-date=13 February 2009|url-status=dead|access-date=26 August 2010}}</ref> Di nîvê duyemîn ê sedsala 16-an de hin hunerên xemilandî, bi taybetî jî di karanîna qermîçokên Îznikê de, di asta herî bilind de. <ref>{{Cite book|title=Iznik Pottery|last=Carswell|first=John|publisher=British Museum Press|year=2006|isbn=9780714124414|edition=Second|pages=75}}</ref>
 
Di destpêka sedsala 18-an de, mîmariya Osmanî di bin bandora mîmariya Barokê ya li Rojavayê Ewrûpayê de bû, û di encamê de şêwaza Barok a Osmanî derket . <ref name=":3">{{Harvnb|Freely|2011}}</ref> Mizgefta Nûruosmaniyeyê yek ji mînakên herî girîng ên vê serdemê ye. {{Sfn|Freely|2011}} {{Sfn|Kuban|2010}} Di serdema dawîn a Osmaniyan de bêtir bandorên ji Ewropaya Rojava hatin dîtin, ku ji hêla mîmarên wekî yên ji malbata Balyan ve hatin girtin. {{Sfn|Freely|2011}} Şêweya împaratorî û motîfên neoklasîk hatin destnîşan kirin û meyla ber bi eklektîkîzmê ve di gelek celeb avahiyan de diyar bû, wek Qesra Dolmabaçe . {{Sfn|Kuban|2010}} Di dehsalên dawî yên Împaratoriya Osmanî de jî pêşkeftina şêwazek mîmarî ya nû ya bi navê vejîna neo-osmanî an jî osmanî, ku wekî Yekemîn Tevgera Mîmarî ya Neteweyî jî tê zanîn, <ref name="BloomBloom20092">{{Cite book|title=Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture: Three-Volume Set|last=Bloom|first=Jonathan M.|last2=Blair|last3=Sheila S.|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=978-0-19-530991-1|pages=379|chapter=Kemalettin|chapter-url=https://books.google.com/books?id=un4WcfEASZwC&pg=RA1-PA379}}</ref> ji hêla mîmarên wekî Mimar Kemaleddîn û Vedat Tek ve hate dîtin. {{Sfn|Freely|2011}}
 
Patronê xanedanên Osmanî li paytextên dîrokî Bursa, Edîrne û Stenbolê (Konstantînopolîs) û li gelek navendên din ên girîng ên îdarî yên wekî [[Amasya]] û [[Manisa|Manîsayê kom bûbû]] . Di van navendan de di mîmariya Osmanî de geşedanên herî girîng rû didin û mîmariya Osmanî ya herî berbiçav tê dîtin. {{Sfn|Kuban|2010}} Abîdeyên olî yên sereke bi gelemperî kompleksên mîmarî bûn, ku wekî ''külliye'' têne zanîn, ku gelek pêkhateyên wan hene ku karûbar an karûbarên cihêreng peyda dikin. Ji xeynî [[Mizgeft|mizgeftê]] [[Medrese (dibistan)|medrese]], hemam, îmaret, sebîl, sûk, karwansera, dibistana seretayî û hwd. {{Sfn|Kuban|2010}} Ev kompleks bi alîkariya peymana ''vakifê'' ( ''waqfên'' erebî) hatin birêvebirin û rêvebirin. {{Sfn|Kuban|2010}} Avakirinên Osmanî hîn li Anatolya û Balkanan (Rumelya) pir bûn, lê li parêzgehên dûrtir ên Rojhilata Navîn û Bakurê Afrîkayê şêwazên mîmarî yên îslamî yên kevn bandora xwe domandin û carinan bi şêwazên osmanî re tevlihev bûn. {{Sfn|Kuban|2010}} {{Sfn|Blair|Bloom|1995}}
 
=== Hunerên xemilandî ===
[[File:Topkapi_Sarayi_in_time_of_Selim_I_-_left.jpg|thumb|Minyatura Osmanî bi rojavabûna çanda osmanî re fonksiyona xwe winda kir.]]
 
Kevneşopiya mînyaturên Osmanî, ku ji bo ronîkirina destnivîsan hatine xêzkirin an di albûmên diyarkirî de hatine bikar anîn, bi giranî ji forma hunera farisî bandor bûye, her çend ew hêmanên kevneşopiya Bîzansê ya ronahîkirin û wênesaziyê jî dihewîne. <ref>{{Cite journal|last=Atil|first=Esin|date=1973|title=Ottoman Miniature Painting under Sultan Mehmed II|url=https://www.jstor.org/stable/4629273|journal=Ars Orientalis|volume=9|pages=103–120|issn=0571-1371|jstor=4629273}}</ref> Akademiyek Yewnanî ya wênesaz, ''Nakkashane-i-Rum'', di sedsala 15-an de li Qesra Topkapi hate damezrandin, di destpêka sedsala paşîn de akademiyek farisî ya bi vî rengî, ''Nakkashane-i-Irani'', hate zêdekirin. Paşnav-i Hümayun (Pirtûkên Festîvala Împaratoriyê) albûmên ku pîrozbahiyên li Împaratoriya Osmanî bi hûrguliyên wêneyî û tekstî bi bîr anîn.
 
Ronahîkirina osmanî hunera xemilandî ya ne fîguratîf a boyaxkirî an xêzkirî di pirtûk an li ser pelên di ''muraqe'' an albuman de vedihewîne, berevajî wêneyên fîgurî yên mînyatura osmanî . Ew bi mînyatura osmanî ( ''taswir'' ), xela ( ''hat'' ), kaligrafiya îslamî, kitabbend ( ''cilt'' ) û mermerkirina kaxiz ( ''ebru'' ) beşek ji Hunera Pirtûka Osmanî bû. Di Împaratoriya Osmanî de destnivîsên ronîkirî û wênekirî ji aliyê Sultan an jî rêvebirên dîwanê ve dihatin wezîfedarkirin. Li Qesra Topkapi, ev destnivîs ji aliyê hunermendên ku li ''Nakkashane'', atolyeya hunermendên mînyatur û ronahiyê dixebitin, hatine çêkirin. Hem pirtûkên dînî û hem jî yên ne olî dikaribûn bên ronîkirin. Di heman demê de, pelên albûmên ''levha'' ji kaligrafiya ronîkirî ( ''hat'' ) ji ''tughra'', metnên olî, ayetên ji helbestan an gotinên pêşiyan û nexşeyên tenê yên dekoratîf pêk dihat.
 
Hunera xalîçesaziyê bi taybetî di Împaratoriya Osmanî de girîng bû, xalîçe hem wekî alavên xemilandî, hem ji hêla sembolên olî û yên din ve dewlemend û hem jî ji hêla pratîkî ve xwedî girîngiyek mezin bû, ji ber ku adetî bû ku pêlavên xwe li cîhên jiyanê derxînin. <ref name="foroqhi">{{Cite book|title=Subjects of the Sultan: culture and daily life in the Ottoman Empire|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=2005|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-85043-760-4|edition=New|location=London|page=152}}</ref> Tewandina [[Barkiranî|xalîçeyên]] bi vî rengî ji çandên koçerî yên Asyaya Navîn derketiye (xalîçe celebek kelûmelê ye ku bi hêsanî tê veguheztin) û di dawiyê de li civakên niştecîh ên Anatolyayê belav bûye. Tirkan xalîçe, xalîçe û kilîm ne tenê li ser qatên odeyekê, di heman demê de wek daliqandina dîwar û deriyan jî bi kar dianîn û li wir îzolasyoneke zêde didan çêkirin. Di heman demê de ew bi gelemperî ji [[Mizgeft|mizgeftan]] re hatin bexşandin, ku pir caran berhevokên mezin ji wan kom dikirin. <ref name="foroqhip153">{{Cite book|title=Subjects of the Sultan: culture and daily life in the Ottoman Empire|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=2005|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-85043-760-4|edition=New|location=London|page=153}}</ref>
 
=== Muzîk û hunerên şanoyê ===
Muzîka klasîk a Osmanî di perwerdehiya elîta osmanî de beşek girîng bû. Çend sultanên osmanî bi xwe mûzîkjen û bestekarên xwe hene, wek Selîm Sêyem, ku berhemên wî îro jî gelek caran têne kirin. Muzîka klasîk a Osmanî bi giranî ji berhevkirina muzîka Bîzansî, muzîka ermenî, muzîka erebî û muzîka farisî derketiye . Ji hêla pêkhatî ve, ew li dora yekeyên rîtmîkî yên bi navê usul, ku di muzîka rojavayî de hinekî dişibin metreyê, û yekîneyên melodîk ên bi navê makam, ku hin dişibin modên muzîka rojavayî ne, têne organîze kirin.
 
[[Amûrên muzîkê|Amûrên]] ku hatine bikar anîn tevliheviya enstrumanên Anatolya û Asya Navîn ( saz, bağlama, kemence ), amûrên din ên Rojhilata Navîn ( [[Tembûr|ûd, tanbur]] [[Ûd|,]] kanûn, ney ) û -paşê li gorî kevneşopiyê- amûrên rojavayî ne. (keman û piyano). Ji ber cihêbûna erdnîgarî û çandî di navbera paytext û deverên din de, du şêwazên muzîkê yên bi berfirehî yên cihêreng li Împaratoriya Osmanî derketin holê: muzîka klasîk a Osmanî û muzîka gelêrî. Li parêzgehan gelek cureyên muzîka gelerî hatin afirandin. Herêmên herî serdest bi şêwazên xwe yên mûzîkê yên balkan-Trakya, Tûrkiyên Bakur-Rojhilat ( [[Laz]] ), Tûrkiyên Egeyê, Tûrkiyên Anatoliya Navîn, Tûrkiyên Anatoliya Rojhilat û Tûrkiyên Kafkasyayê ne. Hin ji wan şêwazên cihê ev in: Muzîka Cenî, Muzîka Roma, Dansa zik, Muzîka gelêrî ya Tirkî .
 
[[File:François-Marie_Rosset_-_Femmes_Turcs_turques_de_Serquin,_leur_manière_de_faire_leur_pain_-_Syrie_-_1790.jpg|thumb|Jinên tirk nan dipêjin, 1790]]
 
Pêjgeha osmanî behsa pêjgeha paytext, [[Stembol|Konstantînopolê]] ( [[Stembol|Stenbol]] ), û bajarên paytextên herêmê dike, ku li wir helîna çandan xwaringehek hevpar afirand ku piraniya nifûsê bêyî ferqa etnîsîteyê parve dikin. Ev pêjgeha cihêreng di metbexên Qesra Împeratoriyê de ji hêla aşpêjên ku ji hin deverên Empiremparatoriyê hatine anîn ve ji bo afirandina û ceribandina malzemeyên cihêreng hate çêkirin. Çêkirinên metbexên Qesra Osmanî ji gel re fîltre kirin, wek mînak bi bûyerên Remezanê û bi xwarina li Yalîsên Paşayan û ji wir û pê de li gelemperiya mayî belav bû.
 
Piraniya pêjgeha herêmên Osmanî yên berê îroj ji pêjgeha hevpar a osmanî, nemaze [[Pêjgeha Tirkiyeyê|tirkî]], tê û xwarinên [[Pêjgeha yewnanî|Yewnanî]], [[Pêjgeha balkanî|Balkan]], [[Pêjgeha ermenî|Ermenî]] û Rojhilata Navîn jî di nav de ne. <ref name="Fragner">Bert Fragner, "From the Caucasus to the Roof of the World: a culinary adventure", in Sami Zubaida and Richard Tapper, ''A Taste of Thyme: Culinary Cultures of the Middle East'', London, [[Prague]] and New York, p. 52</ref> Gelek xwarinên gelemper ên li herêmê, ji neviyên pêjgeha osmanî ya berê ne, [[mast]], doner kebab / gyro / shawarma, cacık / [[Kufte|tzatziki]], [[Dew|ayran]], nanê pita, penîrê feta, [[Peqlewe|baklava]], [[Lehmecûn|lahmacûn]], mûşekî, yuvarlakê , kofta, [[Boreg|börek]] /boureki, rakı / rakiya / tsipouro / tsikoudia, [[meze]], dolma, sarma, birinc pilaf, qehweya tirkî, [[Benî|suçuk]], [[Keşk|kaşk]], [[Helîse|keşkek]], manti, [[Nanê loş|lavash]], kenafeh û hwd.
 
=== Sîpor ===
 
[[File:MedyaBJK.jpg|thumb|Endamên [[Yaneya Jîmnastîkê ya Beşiktaşê|Beşîktaşê JK]] di sala 1903 de]]
[[File:GS_Kuruculari.jpg|thumb|Endamên Galatasarayê SK (futbol) di sala 1905 de]]
 
Werzîşên sereke yên Osmaniyan bi tirkî, nêçîrvanî, tîrvaniya tirkan, siwarbûna hespan, avêtina jîneyê, milan û melevaniyê bûn. Klûbên werzîşê yên modela Ewropî bi belavbûna populerbûna maçên [[Futbol|futbolê]] di sedsala 19-an de li Konstantînopolîsê hatin damezrandin. Klûbên pêşeng, li gorî demê, [[Yaneya Jîmnastîkê ya Beşiktaşê|Klûba Jîmnastîkê ya Beşîktaşê]] (1903), [[Yaneya Werzişê ya Galatasarayê|Kuluba Sporê ya Galatasarayê]] (1905), Klûba Sporê ya Fenerbahçe (1907), MKE Ankaragücü (berê Turan Sanatkaragücü) (1910) li Konstantînopolê bûn. Klûbên futbolê li parêzgehên din jî hatin avakirin, wek Kuluba Sporê ya Karşiyaka (1912), Kuluba Sporê ya Altay (1914) û Klûba Futbolê ya Tirkiyeyê (paşê Ülküspor ) (1914) yên [[Îzmîr|Îzmirê]] .
== Zanist û teknolojî ==
[[File:Istambul_observatory_in_1577.jpg|çep|thumb|Çavdêrxaneya Taqî ed-Dîn di sala 1577 de]]
 
Di dirêjahiya dîroka osmanî de, osmaniyan karîbûn koleksiyonek mezin a pirtûkxaneyên ku bi wergerên pirtûkên ji çandên din, û hem jî destnivîsên orîjînal tije bûn, ava bikin. <ref name="Ágoston and Alan Masters583">{{Cite book|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Ágoston and Alan Masters|first=Gábor and Bruce|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|page=583}}</ref> Beşek mezin a vê xwesteka destnivîsên herêmî û biyanî di sedsala 15'an de derketiye holê. [[Mehmed II|Sultan Mehmet II]] ferman da Georgios Amiroutzes, alimekî yûnanî yê [[Trebzon|Trabzonê]], ku pirtûka erdnîgariya [[Ptolemaîos|Ptolemeus]] wergerîne û pêşkêşî saziyên perwerdehiya Osmanî bike . Nimûneyeke din jî [[Elî Qûşcî|Alî Quşcî]] ye – [[Stêrnasiya cîhana îslamî ya serdema navîn|astronom]], matematîkzan û fîzîknasê bi eslê xwe ji [[Semerkand|Semerqendê]] – ku di du medreseyan de bûye profesor û ji ber xebatên xwe û xebatên şagirtên xwe bandor li derdorên Osmanî kiriye, tevî ku tenê du-sê sal li wir derbas bûye. Konstantînopolîs berî mirina wî. <ref>{{Cite journal|last=Ragep|first=F. J.|date=2005|title=Ali Qushji and Regiomontanus: eccentric transformations and Copernican Revolutions|journal=Journal for the History of Astronomy|publisher=Science History Publications Ltd.|volume=36|issue=125|pages=359–371|bibcode=2005JHA....36..359R|doi=10.1177/002182860503600401}}</ref>
 
[[Teqiyedîn|Taqî El]] -Dîn di sala 1577an de çavdêriya Taqî El-Dîn a Konstantînopolîsê ava kir û heta sala 1580î li wir çavdêrî kir. Wî eccentricity ya orbita Rojê û tevgera salane ya apogee hesab kir. <ref name="Tekeli">{{Cite encyclopedia|title=Encyclopaedia of the history of science, technology and medicine in non-western cultures|publisher=Kluwer|date=1997|bibcode=2008ehst.book.....S|isbn=978-0-7923-4066-9}}</ref> Lêbelê, armanca bingehîn a çavdêriyê hema hema bê guman [[Astrolojî|stêrnasî]] bû û ne astronomîkî, ku di sala 1580-an de bû sedema hilweşandina wê ji ber rabûna fraksiyonek oldaran ku li dijî karanîna wê ji bo wê armancê bû. <ref>{{Cite book|title=Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb|last=El-Rouayheb|first=Khaled|date=2015|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-04296-4|pages=18–19}}</ref> Wî her weha di sala 1551-an de li Misrê ya Osmanî ceribandinek bi hêza buharê kir, dema ku wî jackek hilmê ya ku ji hêla turbînek hilmê ya bingehîn ve tê ajotin vedibêje. <ref>[[Ahmad Y Hassan]] (1976), ''Taqi al-Din and Arabic Mechanical Engineering'', p. 34–35, Institute for the History of Arabic Science, [[University of Aleppo]]</ref>
[[File:Osman-hamdi-bey-girl-reciting-qu-ran-1880.jpg|thumb|''Keça Qur'anê Dixwîne'' ( ''Kuran Okuyan Kız'' ), wêneyek 1880-î ya ji hêla pirnasê Osmanî Osman Hemdî Bey ve hatî çêkirin, ku di berhemên wî de gelek caran jinên ku di çalakiyên perwerdehiyê de mijûl bûne nîşan didin. ]]
 
Di sala 1660î de zanyarê osmanî Îbrahîm Efendi el-Zigetvarî Tezkirecî berhema Noel Duret a stêrnasiya Fransî (di sala 1637an de hatiye nivîsandin) wergerandiye erebî. <ref>{{Cite journal|last=Ben-Zaken|first=Avner|date=2004|title=The Heavens of the Sky and the Heavens of the Heart: the Ottoman Cultural Context for the Introduction of Post-Copernican Astronomy|url=https://www.academia.edu/1607448|journal=The British Journal for the History of Science|publisher=[[Cambridge University Press]]|volume=37|pages=1–28|doi=10.1017/S0007087403005302}}</ref>
 
Şerafeddîn Sabuncuoğlu nivîskarê yekem atlasa neştergeriyê û dawîn ansîklopediya bijîjkî ya mezin a alema Îslamê bû . Tevî ku xebata wî bi giranî li ser El-Tesrîfê ya [[Zehrawî|Ebû el-Qasim el-]] ''Zehrawî'' bû, Sabuncuoğlu gelek nûjeniyên xwe destnîşan kir. Bijîjkên jin jî cara yekem hatin wêne kirin. <ref>{{Cite journal|last=Bademci|first=G.|date=2006|title=First illustrations of female Neurosurgeons in the fifteenth century by Serefeddin Sabuncuoglu|journal=Neurocirugía|volume=17|issue=2|pages=162–165|doi=10.4321/S1130-14732006000200012|pmid=16721484|doi-access=free}}</ref> Ji ber ku, Împaratoriya Osmanî bi îcadkirina gelek amûrên emeliyatê yên ku têne bikar anîn wekî darê zorê, [[kateter]], scalpel û lancet û her weha pincar tê hesibandin. <ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/topics/middle-east/ottoman-empire|title=Ottoman Empire|publisher=[[History (American TV network)|History.com]]|access-date=26 August 2010}}</ref>
 
 
Di destpêka sedsala 19-an de, Misrê di bin serokatiya Muhammed Alî de dest bi karanîna motorên hilmê ji bo hilberîna pîşesaziyê kir, digel ku pîşesaziyên wekî hesinkarî, çêkirina tekstîlê, kargehên kaxezê û kargehên hûrkirinê ber bi hêza hilmê ve diçin. <ref name="batou193">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HjD4SCOE6IgC&pg=PA193|title=Between Development and Underdevelopment: The Precocious Attempts at Industrialization of the Periphery, 1800–1870|last=Jean Batou|date=1991|publisher=[[:fr:Librairie Droz|Librairie Droz]]|isbn=978-2-600-04293-2|pages=193–196}}</ref>
 
Di sedsala 19. de, Îshak Efendi bi wergerandina berhemên xwe yên rojavayî, bi danasîna raman û pêşkeftinên zanistî yên rojavayî yên wê demê li cîhana osmanî û berfireh a misilmanan û îcadkirina termînolojiya zanistî ya guncav a Tirkî û Erebî tê hesibandin.
==Kurdistana Osmaniyan==
{{Gotara bingehîn|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}}
[[Wêne:Osmanli Ortadogu.jpg|250px|thumb|di sala 1893iyan de ji aliyê Ebdulhemîd ve hatiye weşandin ev xerîte ku tê de کردستان nivîsiye, Xerîteya Kurdistanê]]
 
Dîroka Kurdistana Osmaniyan<ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r: 54</ref> hemû dîrok û çêbûnên di wextê desthilata Osmaniyan de li ser Kurdistanê rûdane dihundrîne.
 
Di [[Şerê Çaldiranê]] de hinek mîrektiyên kurdan li gel Osmaniyan bi Sefewiyan şer kir. Piştî şer 16 mîrên kurd li ser navê 50 senceqan û Selîmê 1ê peymaneke hevkariyê destnîşan kir <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:484</ref>
 
Osmaniyan 1847ê de mîrektiyên Baban û Botan, 1848ê de mîrektiyên Hekarî û Badînan ji holê rakirin.
 
===Nêrîna giştî===
{{Gotara bingehîn|Dîroka Kurdistanê}}
Piştî [[Peymana Zehabê]] hemû axa Kurdistanê bi awayeke fermî di navbera du dewletên sereke yên [[Rojhilata Navîn]] ve hate parçe kirin.
 
====Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)====
{{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}}
 
Dîroknasê navdar ê Kurd [[Şerefxanê Bidlîsî]] kurê Mîr Şemsedîn û neviyê Şerefxan bû. Şemsedîn di bin zexta Sultan Suleyman I de reviya Faris û li dîwana Tahah Tahmasp I penaberî kir.
 
Kurê wî Şerefxan di 1533 de hate cîhanê û li dîwana Sefewî mezin bû. Di dema Ismaîl II de, ew ket bin gumanê û hat sirgûnkirin Naxçıvan. Ew ji wir reviya Wanê û li şûna wî Siltan Murad III. di sala 1583an de wek Mîrê Bitlîsê hate destnîşan kirin.
 
Mîrên Rojakî di pêşbaziya dirêj a di navbera Osmanî û Sefewî de karîn serxwebûna xweya nisbî bidomînin. Di nîvê sedsala 17an de, Evdalxan mîrê Bedlîsê bû. Ew ji hêla gerokê Frensî Tavernier ve wekî mîrektirîn mîrê Kurd hate binav kirin. Li gorî Tavernier, Evdalxan serbixwe bû û ne Şahê Sefewî û ne jî Siltanê Osmanî nas dikir. [[Ewliya Çelebî]] pesnê Evdalxan wekî mîrê Ronesans û Hezar Huner (Hezarfen) da.
=== Mîrîtiya Zirqan ===
{{Gotara bingehîn|Xanedana Zirkan}}
'''Mîrîtiya Zirqan''' (1335-1835) mîrekiya kurdan e ku di 1135an de li bakurê [[Mêrdîn]]ê hatiye damezrandın. Mîrîtiya Zirqan piştî dagirkirina Keleha Buat a li Farqînê, di 1335an de ji hêla Zeydo ve ku ji neviyê şêx Hasan Zerraki ye, hate damezrandin<ref>{{Cite book|title=İbnu'l-Münşi|last=Zeyd, Şeyh Zarrakin soyundan (Zeydo), 1335 yılında Boğat Kalesi'ni aldı ve buranın hükümdarı oldu.|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref>. Mîrektiya Zirqan di serdema [[Aq qoyunlû|Aqqoyunîyan]] de serdema xwe ya herî bihêz jiyaye, bajarên mîrektiyê, Mêrdîn, [[Amed]] û [[Bedlîs]]ê ne. Mîrên mîrekiyê di 1830an de serî hildan, lê ew di 1835an de ji hêla osmaniyan ve hatin têkbirin<ref>{{Cite book|title=Mülkün Restorasyonu: 1858 Arazi Kanunu ve Osmanlı Kürdistanı'ndaki Özel Mülkiyet. S76|last=1|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref> û endamên malbatê şandin bajarê [[Edirne]]yê û bi vî awayî mîrekiya Zirqan bi dawî bû.
[[File:Zirqan.png|thumb|Nexşeya Zirqanîyan sala 1450]]
 
====Mîrektiya Botan(1338-1855)====
{{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}}
=== Heyama damezrandinê ===
Mîrektîya Botan ji hêla dadrêsê Fınık Îzeddîn el-Bohtî ve hat damezrandin. <ref>Şeref han, Şerefname, I.Cilt, s.119.</ref> Di dema Îzeddîn el-Bohtî de, herêma [[Cizîr|Cizîrê]] ji alîyê walîyên ku Îlxaniyan şandine herêmê bi [[ îlhaniyan|rêve]] çû. Piştî mirina parêzgarê eyaleta [[Cizîr|Cizîrê]], ku di sala 1330-an de mir, Taceddîn Bedil, kurê wî ji bo parêzgarê Mîr Beklemîş hate tayîn kirin. Wî di ser mirina bavê xwe re diyariyên [[Îlhaniyan]] re bi balyozên xwe re şand û diyar kir ku wî dixwest ku herêma [[Cizîr|Cizîrê]] îdare bike. Piştre, ew li ser bingeha diyariyên xweş û rêzgirtina Beklemiş, ji herêma [[Cizîr|Cizîrê re]] hat wezîfedarkirin. <ref>İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 37b</ref> Di vê navberê de, di sala 1336 an de [[Mîrîtîya Artukîyan|Mîrektîya Artukîyan]] biryar da ku rêwîtiyek li ser [[Heskîf|Mîrektîya Heskîf]] [[Xanedana Eyûbiyan|Eyûbi li dar bixe]] . Li ser vê yekê, Mîrê Hesankeyfê, Melîk Adîl, ji dadwerê Kela Fınık, Îzeddîn el-Bohtî, ku di nav xwe de artêşek xurt heye, ji we re alîkariyê dipirse. Ev şer ji bo Îzeddîn el-Bohtî xalek xuyang e. Ji ber ku piştî vî şerî, Îzeddîn el-Bohtî bi wergirtina piştevaniya Mîrê Heskîfê, Melîk Adîl, dê hêza xwe zêde bike. Di şerê ku li [[ Prensîba Artuklu|Mîrektîya Artukîyan]] û [[Heskîf|Heskîfê]] qewimî , Îzeddîn el-Bohtî banga alîkariyê ya Melîk Adil red nekir û di destê şer de li alî Heskîf bû. Piştî vî şerî, Melîk Adîl piştgirî û hevalbendê herî mezin ê Îzeddîn el-Bohtî bû, yê ku dadwerê kelehê Fınık bû. <ref name="ReferenceA">İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 62b-63a.</ref> Waliyê [[Cizîr|Cizîrê]], li benda qelskirina [[Îlhaniyan]] dema ku dîrok bi vî rengî dixebite, baca hikûmeta navendî nade û dest bi zextê li gelê [[Cizîr|Cizîrê kir]] . Li [[Cizîr|Cizîrê]], ku fermana îdarî hati bû tengas kirin, xelkên deverê çûn cem Îzeddîn el-Bohtî, dadrêsê kela Fınık, ku di vê heyamê de zû dest bi wergirtina hêzê kir, gazî alîkariyê kir û gilîyên xwe ragihand. Îzeddîn el-Bohtî di derheqê gilîkirina xelkên [[Cizîr|Cizîrê de]] çi li herêmê qewimî lêpirsîn kir, dûv re ji alîyê alîgirê wî Mîrê Heskîfê alîkarî xwest û ragihand ku ew plan dike ku rêwîtiyek li ser [[Cizîr|Cizîrê bide]] . Bi piştgîriya Fermandariya [[Heskîf|Heskîf re]], Îzeddîn el-Bohtî agahdarî belav kir ku ew ê organîze kiryaran bişîne deverên derdorê li ser Kurdên Sindî wekî tevgerek stratejîk bû. Lê paşê Bûhtî artêşê xwe zivirand ser [[Cizîr|Cizîrê]] û leşkerên xwe girtin cerdevaniyê bi Mîr Beklemîş re, yê ku ew ji balefirê li ser [[Cizîr|Cizîrê]] nezan bû. [[Cizîr|Cizîrê]] bihîst Bûhtî bi hebûna artêşê de, li nêzîkî [[Cizîr|Cizîrê]] hatiye bi Waliyê Îzeddîn el-Bohtî diyariyên û dilsoziya xwe de sond ji wî re hevdîtin pêk anî. Qeymeqam Mîr Beklemîş, piştî ragihandina Îzeddîn el-Bohtî, wî avêt [[Cizîr|Cizîrê]] . Artêşa Bûhtî, ku ket nav bajêr, dest danî ser [[Cizîr|Cizîrê]] û pişt re Mîr Beklemîş, hate kuştin û Bohtî bi tevahî bajêr serwer kir in. Bajarê [[Cizîr|Cizîrê]], ku di sala 1338-an de hat desteser kirin, bû navenda Bohtîya û ji hêla Mîrektiya Botan Îzeddîn el-Bohtî ve bi fermî hate damezrandin. Îzeddîn el-Bohtî bû hedefa Mîrê [[Mûsil|Mûsilê]] Hacî Turgay, yê ku [[Cizîr]] hilda û Mîrektîya Botanê damezrand û fikir kir ku axên [[Cizîr|Cizîrê]] li axa xwe zêde bike. Hacî Turgay [[Cizîr|Cizîrê,]] li ser dem û organîze [[Cizîr|Cizîrê di]] bin dorpêçkirina bû. Piştî sê rojan ji pevçûnê, kavilkar Hacî Turgay ber bi herêma nêzîkî [[Cizîr|Cizîrê bi]] navê Zelaka vekişiya, piştre artêşê Bûhtî li pey wî, di encamê şerekî ku di encama têk çû bûna Mîrê [[Mûsil|Mûsilê de]] li herêma Zelaka têk çû. <ref name="ReferenceA" />
 
=== 1342 Şerê Mîrîtî yê ===
Şerê di navbera eşîra Bûhtî û Zırkîs de di sala 1342 de tê gotin Şerê Mîrîtî yê ye. Ev şer ji bingeha bingehîn a siyasî ya serdemê pêk tê. Ew li vê deverê ku her du eşîr xwedî hêz in, şerekî bi hêz e. Di şerê Mîrîtî yê di navbera eşîra Bûhtî û Zırkîs de, hindikahiya Ereban li [[Sêrt|Sêrtê]] tevî hemî hêzên xwe bi Zırkîsê re li dijî Bohtîyan tevlî bûn. Ev şer, ku di Bâdî de çêbû, lêçûnê xortên Begê Botan û gelek leşkerên Bohtî, di nav de jî bavê Îzeddîn el-Bohtî, Seyfeddîn el-Bohtî jî mir. Li ser mirina Seyfeddîn El-Bohtî [[Sêrt|Sêrtê]] ji serê wî hat jê hilkirin û li [[Sêrt|Sêrtê]] serê wî re [[Çevgan]] lîst in. Wekî encamek van bûyeran, Îzeddîn el-Bohtî daxwaza piştgiriyê ji hevalbendê wî Mîrê Heskîfê, Melîk Adîl û eşîrên [[Kurd|Kurd kir]], û Artêşa xwe berhev kir û seferek li ser Sêrtê organîze kir. Bi piştgiriya Muad bin Kadilla li [[Sêrt|Sêrtê]], Îzeddîn al- [[Sêrt (parêzgeh)|Bohtî]] bi artêşek elalet re [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]] girtin û talan kirin. Dûv re Alî Şirvân Al-Bohtî wek qeyûmê [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê]] tayîn kir û vegeriya [[Cizîr|Cizîrê]] . Piştî hukûmetek deh mehî ya Bohtîyan li [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê]], notirvanên bajêr serhildan, Muad bin Kadilla û kurê xwe Muhammed û birayê wî kuştin. Di encama serhildanê de, Mîr Alî vanîrvan al-Bohtî bi zilamên xwe re bajêr hişt û vegeriya [[Cizîr|Cizîrê]] . <ref>İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 67a-67b.</ref>
 
=== Astengkirina têkiliyên bi Mîrîtîya Heskîfê re ===
Kurê Îzeddîn el-Bohtî Seyfeddîn, 1346 an de, bû sedemê krîza di navbera Mîrektîya Heskîfê û Mîrektîya Botan. Seyfeddîn El-Bohtî û mirovên [[Heskîf]] gel zirar kiriye û li ser vê yekê Malik Adil artêşek berhev kir da ku dorpêçkirina herêma [[Cizîr|Cizîrê]] bi pêk anî . 1346-an de li [[Cizîr|Cizîrê]] ket nav daristanên Dêrik û ku têkbirina artêşê li dijî Bohtî li [[Cizîr|Cizîrê.]] Diviya bû wan li çiyayên ku der û dora xwe dorpêç dikirin. Di vê navberê de, Melîk Adîl li gel leşkerê xwe li [[Cizîr|Cizîrê de]] ma ku li benda Begşên [[Kurd]] û hêzên eşîrê ku piştgiriya wî xwest. Xirabî piştî hatina begên [[Kurd]], Seyfeddîn El-Bohtî çû wargeha Melîk Adîl û pêşkêşiyek aştiyê kir. Li ser pêşkêşkirina aramiya Seyfeddîn El-Bohtî, Melîk Adîl bi erênî bersiv da vê pêşniyarê da ku êdî wenda nebe, û aştî di navbera her du aliyan de bêyî ku zirarên din çênebe. Lê belê, di navbera 1351-1352-an de, di navbera Seyfeddîn el-Bohtî û dîsa di navbera [[Heskîf]] û Mîrîtîya Botan de qeyranek çêbû. Ji bo sedema vê krîza bû ku artêşa Bohtî, ku dît ku Mîrektîya Heskîf di şerê navbera têk hate [[Heskîf|Heskîfê]] û [[Mîrê Xerza|Mîrektîya Xerza]], derbasî [[Mîrê Xerza|Mîrektîya Xerza]] bûn. Lê belê, wekî encama şer di Koşaniye de, [[Mîrê Xerza|Dadrêya Xerzan]] têk çû û Mîrê Heskîfê Melîk Adîl, yê ku xayîn Bohtîya bihîst, carek din Bohtîya rêxistin kir. [[Westan|Bi wergirtina]] nûçeyên ku Melîk Adîl bi ser keti bû, [[Westan|dadrêsê]] Mîr Seyfeddîn [[Westan|Vestan]] ji [[Mîrektiya Hekarî|Mîr İmadeddîn El-Hekkari piştgirî xwest]] û ji artêşê re tevger da ber dadmendiya Mîr Îmadeddînê Mîrê Hekarîya. Lê belê, [[Westan|dadrêsê Vestan]] [[Mîrektiya Hekarî|Mîr İmadeddîn]] piştre destek da Bohtîyan û vegeriya. Wekî encamek vê bûyerê, Mîr Seyfeddînê Bohtî artêşê xwe hilda û berê xwe da Tanza û navenda xwe li wir damezrand. Melîk Adîl li Bohtîya ê nêzîkê Tanza çalakî li dar xist û dû re jî aştî careke din di navbera her du malbatên malbata Begtu'l-Evseli de pêk hat. <ref>İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 82b-83a.</ref> Têkildarî van bûyeran, Mîr Îzeddîn el-Bohtî, ku ji ber seferberiyên ku Melîk Adîl li ser alîyê Botan kirî, xemgîn bû, çû Rûkenê Colemêrg Melik Esedê Mîrê Hekarîya da ku ewlehiya Mîrektîya Botan biparêz e û ji wî piştgirî xwest. Piştî ku fêr bû ku Îzeddîn el-Bohtî çû ba [[Mîrektiya Hekarî|hukumdarê Colemêrgê]], Melîk Adîl ji derdorê Mîr piştgirî xwest û xwest bi leşkerê xwe ber bi [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê ve]] here da ku here [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê]] . Dûv re, bi hev re bi artêşê [[Westan|dadrêsê Vestan]] [[Mîrektiya Hekarî|Mîr İmadeddîn]] û Îzeddîn el-Bohtî, berbi [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê ve çûn]] . Melîk Adîl, yê ku fêr bû ku Îzeddîn el-Bohtî ji Arteşa [[Colemêrg|Colemêrgê]] ber bi [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê ve]] bi rê ketibû, bi yekîneya kavilkar re hat [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê]] . Piştî hatina Melîk Adîl li [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê]], kurê [[Mîrê Xerza|Mîrê Xerzan]], Melik Muhammed, Ziyaeddîn er-Rojkî, Nasreddin ez-Zırki, Bahaeddin es-Süleymani,Îzeddîn ez-Zirki, Mîrê [[Farqîn|Silvan,]] Mîrê Erkanin. Li gel fermanên [[Kurd|Kurdî]] yên wekî bin Kemal al-Şavûri, artêşbûna 12 hezar kesan li [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê]] dest pê kir ku li bendê bin. [[Mîrektiya Hekarî|Melik İmadeddin El-Hekkarî]] şandek ji Melîk Adîl re şand da ku şer bê winda derbas bibe û xwest muzakereyên aştiyê di navbera her du aliyan de. Li ser vê daxwazê, Melik Muhammed, kurê Mîrê Mêrdînê, ji Melik İmadeddîn re hat şandin, û ji bo danûstandinên aştiyê careke din di navbera her du aliyan de pêk hat. <ref>İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 90b-91a.</ref> Di Kanûn 1362-an de, Mîrê Botan Îzeddîn el-Bohtî mir û cihê wî kurê wî Seyfeddîn El-Bohtî hat. <ref>İbn Nâzıru’l-Ceyş, Takiyuddîn Abdurrahmân bin Muhammed (ö. 786/1384), Teskîfu’t-Ta’rîf bi’l-Mustalahi’ş-Şerîf, (Thk.: Rudolf Vesely) Paris, 1987, 77.</ref> Seyfeddîn El-Bohtî li şûna birayê wî, Îzeddîn Ahmedê Botan, piştî mirina wî di îlonê sala 1383-an de piştî padîşahê 20 salan bû. Ew li bajarokê Fınık, kurê Seyfeddîn El-Bohtî, û kurê wî Abdullah wekî rêveber hate wezîfedarkirin. Di şerê ku di heman salê de di navbera [[Heskîf]] û Zırkîs de çêbû, Mîrê Botan yê nû Îzeddîn Ehmed pişta xwe da alîya Heskîf. <ref>İbn Hacer, a.g.e., I.Cilt, 280.</ref> Lê belê, di sala 1386-an de, Mîrektîya Hesankeyf û Mîrektîya Botan dîsa rû dan, û Mîrê [[Heskîf|Heskîfê]] êrîşî hêzên serhildayên Abdullah El-Bohtî kirin. Hêzên Abdullah El-Bohtî de têk [[Heskîf|Heskîfê]] artêşê , tevî ku [[Farqîn]] û [[Mîrê Xerza]] piştgirî [[Heskîf|Heskîfê]] aliyê şer di şerê ku li dar ket.
 
=== Hatina Tîmûr li herêmê û Mîspîyan ===
[[Wêne:Botan_Emiri_Abdullah_.jpg|girêdan=https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAne:Botan_Emiri_Abdullah_.jpg|çep|thumb|280x280px|Pereyê{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ku wî li [[Cizîr|Cizîrê]] ji alîyê wî ve di wextê Abdullah Bîn Ebdulah de piştî 1430 '''Cihê''' çapê ''':''' Stephen Album No: 77595 <ref>Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, s.128</ref>]]
[[Tîmûrleng|Dema ku Timur]] de hatin herêmê, Mîr Îzeddîn Ahmedê Botan , wî ziyaret kir û [[Tîmûrleng|got]] li Timura bibin. Salên hatina [[Tîmûrleng|Timur li]] herêmê tevlihev e. Di hin çavkaniyan de, 1401 paşeroj e, di çavkaniyên din de ew 1394 e. <ref>bkz. [https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11630/2994/Cabir%20DO%C4%9EAN.pdf?sequence=1&isAllowed=y Cabir Doğan a.g.e s.25]{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ve Metin Tuncel ve Abdülkerim Özaydın, “a.g.m.”, s. 38</ref> Mîr Îzeddîn, [[Tîmûrleng|ku]] di destpêkê de ji [[Tîmûrleng|Tîmûr re]] ragihand û dilsoziya xwe agahdar kir, paşê ji viyana xwe ya dilsoz şaş ma û bû sedem ku [[Tîmûrleng|Timur]] rêxistin bi artêşek berbiçav li ser herêma Botan rêwîtiyek organîze bike. Di encama pêşangeha [[Tîmûrleng|Tîmûr]] de li [[Tîmûrleng|ser]] herêmê, [[Cizîr]] bê dorpêçkirin, û li ser vê rewşê rêveberiya artêşê Botanê li [[Cizîr|Cizîrê]] bi dawî bû. Paşê Mîrê Botan Îzeddîn, ku ji hêla [[Tîmûrleng|Tîmûr]] ve têk çû, reviya û neçar ma ku jiyana xwe di nav eşîrên [[Dih|Dih de]] veşartî. <ref name=":1"/> Hejmarek çavkaniyên [[Tîmûrleng|Tîmûr]] piştî wergirtina nivîsandinê ew ji rêveberiya kurên xwe hiştin <ref>Metin Tuncel ve Abdülkerim Özaydın, “a.g.m.”, s. 38</ref> hin çavkanî, [[ Dewleta Mamluk|Mamlûk]] û ew hiştin ji ber ku ne [[ Dewleta Mamluk|peydakirina]] rêveberiyê ne û tê vê wateyê ku niha serê Botan ferman dide. <ref name=":1" /> Lê belê, di nav sempozyûmê li dar [[Şirnex|Şirnexê]], hat gotin ku, [[Tîmûrleng|Timur]] di bin kontrolê de hinek dem piştî ku ji wê herêmê dîsa ji aliyê Botan hate binçavkirin . <ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu]</ref> [[Wêne:Botan_Emiri_Abdullah_Dönemi.jpg|girêdan=https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAne:Botan_Emiri_Abdullah_D%C3%B6nemi.jpg|çep|thumb|283x283px|Pereyê{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ku wî navê wî li Sêîr / [[Sêrt|Sêrtê]] di wextê Ebdilxanê Abdullahahîn de çap kir Piştî 1430 '''Cih:''' Berhema Stephen Album Nadir Paralar No: 77594 <ref>Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, s.130</ref> <br />]]
 
=== Mîr Zeyneddîn Abdal ===
Di 1429-1430-an de, Abdullah bin Abdullah, bi navê Mîr Zeyneddîn an Abdal Beg jî tête nasîn, dîsa herêma Botan hildibijêre û Mîrektîya Botan desteser dike. <ref>Bar Hebraeus, a.g.e., II, XXXIX.</ref> Abdal Beg serwerê bavê Zînê ye ku di navdar Mem u Zin de ji hêla [[Ehmedê Xanî|Ahmed-i Hani ve hatî navkirin]] . <ref>Ahmed-i Hânî, Mem û Zîn, (Yay.; Tahsin İbrahim Doskî) Duhok, 2008, 69.</ref> Di serdema Abdal Beg de, [[Mîrektiya Bedlîsê]] û Mîrektiya Botan rû bi rû bûn. Mîr Şerafeddîn bi Şaxım Hatun re zewicandî ye û kurê wan jî heye bi navê Şemseddîn. Imahîm Hatun keça Mîrê [[Heskîf|Heskîf e]] . Lê piştre Mîr Şerafeddîn ji Şaxım Hat dabeş kir û Şaxım Hatun jî bi zilamek bi navê Seydi Ahmed zewicî. Bi mirina Mîr Şerafeddîn re, Şaxım Hatun û Seydi Ahmed Bitlîs ketin bin rêveberiya Mîrîtî û ji vê yekê sûd wergirtin ku kurê wî Şemseddîn biçûk bû. Piştre, serokên Dinka Rojkî, ku serokê Mîrektîya Bitlîsê bû, ji vê rewşê aciz bûn û ji navendê serbixwe tevgeriyan, piştevaniya xwe ji Mîrektîyê re vekişandin. Piştî ku di vî warî de ji bo demekê berdewam kir, Mîr Şemseddîn, ku temenê wî pêşket, bi serokên eşîra Baykî re civiya û ji bo tasfiyekirina Seydi Ahmed serî hilda. Vê bihîstin, Seydi Ahmed alîyê Bedlîsê hişt û ravî ba Mîrê Botan Abdal Beg. Paşê Mîr Şemseddîn pêşî dayika xwe Şaxım Hatun kuşt, piştre artêşê xwe civandin û biryar dan ku rêwîtiyek li ser Mîrektîya Botanê saz bikin. Mîr Şemseddîn û artêşê wî, ku hatina pêşiya [[Cizîr|Cizîrê,]] piştre bi danûstandina girtiyan Seydî Ahmed girtin û kuştin. Dûv re Mîr Şemseddîn bi artêşên xwe vegeriya Bedlîsê û ji Mîrê Botan re ragihand ku ti pirsgirêka wî bi Bohtîya re tune û ku mirovên her du hereman heval bûn. <ref>Şeref Han, a.g.e., I.Cilt, s. 382-386.</ref> Abdal Beg bi Mîspî re li dijî Mîreşan li şer di navbera Mîspîyan û Mîreşan de di sala 1437 de pêk hat. <ref name="Ebubekr-i Tihranî, a.g.e., s.89">Ebubekr-i Tihranî, a.g.e., s.89.</ref> Di sala 1451 koçî Botan de, Mîspî êriş kir, Artêşa Mîspî [[Cizîr]] gelek bajaran bi talan kirina bajar kuşt. <ref name="Ebubekr-i Tihranî, a.g.e., s.89" /> 1452-an de artêş bi serokatiya Hasenê Dirêj êrişî [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrtê bi]] serokatiya Abdal Beg û di vê êrîşê de arteşa Mîspî bajar û derdora wê talan kir. <ref name="Ebubekr-i Tihranî, a.g.e., s.89" /> Di vê heyamê de dîsa, serhildana li 1456 li [[Cizîr|Cizîrê]] dest pê kir û gelek [[Xiristiyanî|xiristiyan]] û [[misilman]] jiyana xwe ji dest dan. Abdal Beg di sala 1456-an de derbas bû û li şûna wî II. Izeddîn Beg bû. Abdal Beg yek ji fermanberên kurd e ku zirara herî mezin gihand Mîspîyan . Ji bo vê yekê, dijminahiya Mîspîyan û Mîrektîya Botan heya ku ew mir. Serdema Îzeddîn Begê, ya ku li pey wî hatî, serdemek hevbeş dubare kir. Lê rêveberiya wî pir dirêj nekir. Kurê wî yê rûmetdar, Mîr I. Şeref, tenê du salan bû ku wek Mîr xebitî. Piştî Heşda bî, ew bû serokê Mîrektîya Botan, di bin rêveberiya birayê xwe I. Bedir de. <ref>Nazmi Sevgen, “Kürtler”, BTTD, S. 10, Temmuz 1968, s. 67.</ref>
<br />
[[Wêne:Botan_Emiri_Bedreddîn_b._Şerafeddîn.jpg|girêdan=https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAne:Botan_Emiri_Bedredd%C3%AEn_b._%C5%9Eerafedd%C3%AEn.jpg|thumb|Bedreddin{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Bin Şerafeddîn El-Bohtî-Cezîre / Monakek zîv ku di sala 1466-an de navê wî lê hat birîn Navê wî ''':''' Muzexaneya Fitzwilliam, Coin û Medal, CM.696-2001 <ref>Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, s.132</ref>]]
 
=== Bedir Beg û serdema serdestiya Osmanî ===
Di dema Bedir Beg, [[ Akkoyunlus|Mîspîyan]] hat rûxandin [[Şah Îsmaîl]] û [[Sefewiyan|Dewleta Sefewî hate]] damezrandin. Di vê qonaxê de, [[Şah Îsmaîl]] hem ji bo Mîrên [[Kurd|Kurdan]] hem jî ji Osmaniyan xetereyek mezin bû. [[Şah Îsmaîl]] , bi karanîna bandora [[ Tirkmenî|Tirkmenan]] li [[Anatolya|Anatolia]], bû sedema serhildanên di Împeratoriya Osmanî [[Împeratoriya Osmanî|de]] û xwest ku [[Sunîtî]] [[Kurd|Kurdên]] [[Sunîtî|Sunnî werin]] [[Kurd|qewirandin]] û zilamên xwe bêne wezîfedarkirin. Piştre gelek [[Kurd|Begên Kurd]] li kêleka [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]] li [[Împeratoriya Osmanî|hember]] [[Sefewiyan|Safavîyan cîwar bûn]] . Yek ji wan dadwerê [[Cizîr|Cizîrê]] Bedir Beg e. Hewldana [[ Selim I|Yavuz Sultan Selim]] agahdar nekir, Bedir Beg paşê paşde çap kir û ji alîyê [[Selim I.|Yavuz Siltan Selim]] ve hînkirina şahidan hîn kir. Dûv re, Bedir Beg li [[Mûsil|Mûsilê de]] kampanyayek li ser hêzên [[Sefewiyan]] li [[Mûsil|darxist]] û ew têk birin. <ref>İdrîs-i Bidlîsî, Selim Şahnâme, (Trc.:Hicabi Kırlangıç) Ankara, 2001, 236, 243, 253-254, 273.</ref> Mîrektîya Botan di fermana îdarî ya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî de]] wekî [[ Rêvebir|hukûmetek]] sanjakê [[ Parêzgeha Diyarbekir|parêzgeha Amedê]] hate destnîşankirin. Begên [[Kurd]] domand ku di erdnişînên [[ Rêvebir|hukumetê de]] piştî qewimandina [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] serweriya axên xwe domandin, û wan salê yekcar baca xezîna navendî dida. <ref>M. Ali Ünal, “a.g.m.”, s. 571; Halil İnalcık, ''The Ottoman Empire The Classical Age (1300-1600)'', Phcenix, London 1973, s. 107; Ahmet Akgündüz, ''Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuk Tahlilleri'', 5. Kitap, 2. Kısım, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, s. 439-440.</ref> [[Kurd|Ji]] Artêşxanê re nameyek ji hev xistî hatîye dayîn ku ew xwedan taybetmendiyên dewarên xwe ne. Di van peymanan de, şertên di binê wan da ku van [[ Sancak (yekîneya îdarî)|banneran]] biparêze dê yek bi yek were rave kirin. Van rêzikên, ku di dema serdestiya Yavuz Siltan Selim de ji bo cara yekê hatine dayîn, paşê ji hêla her [[siltan]] ve nû hatine nûve kirin. Even dewletên navendî yên wek [[ Greatmparatoriya Selçûqê Mezin|Selçûkî]], [[ Tamerlane|Tîmûrleng]], [[ Akkoyunlus|Mîspîyan]] û [[Sefewiyan|Safewiyan]] li ser [[Kurd|kurdan]], [[ Greatmparatoriya Selçûqê Mezin|ku]] bihêz avakirin û eşîrên, Mîrên cuda de li herêmên xwe bi xwe bi serî, karî ji bo bidestxistina serdestîya mutleq ya di herêmê de, û rakirina van Mîra ne. Ordîxanên Kurd, ku wek kelehek navendî qebûl kirine, hebûna xwe bi pejirandina serweriya dewletên bi hêz ên ku serdestî li ser herêmê dikin dema ku mercên sîyasî hewce dikin, hebûna xwe domandin. <ref>M.Ali Ünal, “a.g.m.”, ''Osmanlı'', C. VI, s. 117.</ref> [[Împeratoriya Osmanî|Dewleta Osmanî]] hîna jî di nav erdnigariya Kurdî de dikare hewil bide ku hukumeta navendî [[Kurdistan|damezrîne]], lê ew hewil neda. Berî her tiştî, berjewendiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan li]] herêmên ku [[Kurd|Kurd lê]] dijiyan ne ji ber ku wan dixwest ku wan bixin bin kontrola xwe û [[Çand|asîmîle]] bibin, lê ji ber hewcedariya parastina sînorên rojhilatê yên dewletê ne. Wekî encamek vê rewşê, nermîniyên li çiyayên hişk ne tenê di karûbarên navxweyî de hin destkeftiyên îdarî hatin dayîn, di heman demê de rêziknameyek hate dayîn ji ber ku ew ewlehiya herêmên sînorî peyda dikin. [[Împeratoriya Osmanî|Mîrektîya Osmanî]] tercîh kir ku bi danûstendina bi pirsgirêkên hindikahî re, bi taybetî bi welatên cîran re, aramî çêbike. Di [[Siltan Silêmanê Qanûnî|dema]] serweriya Sultan Süleyman Mîrê Mezin de, [[Siltan Silêmanê Qanûnî|bêjeya]] "wekî sembola çarenûsa wî" di "emr-i sheriff" de hate şandin ji miletên ku li vê deverê dijîn nîv-serbixwe beriya [[ Expedition Irakeyn|Mîrektîya Iraqeyn]] (1535). Li vir bi kurtahî wiha hate kurtkirin:
 
"Di dema ''Siltan Selim de'' '','' ''deverên'' ''ku'' ''ji ber ku li dijî rê li pêş [[Sefewiyan|girtine]] û niha'' ''bi dilsoziya ji'' ''dewletê re'' ''xizmet kirine, nemaze yên ku sûd wergirtine di pêşbirkê de, hatine'' ''desteser kirin û çêtirîn her dem'' . <ref>Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.7; Nazmi Sevgen, “a.g.m.”, ''BTTD'', S. 9, Haziran 1968, s. 70-73; Nazmi Sevgen, ''Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri'', TKAE, Ankara 1982, s. 42-43.</ref>
 
Wekî ku em ji vê yekê fêm dikin, [[Siltan Silêmanê Qanûnî|Kanunî]] maf û mafên nû ji Fermandarên [[Kurd]] li Herêmê re neda, tenê bavê wî daxuyand ku destûrnameyên ku di demê de hatine dayîn dê rast bin. Ji ber vê rewşê, Ordîxanên [[Kurd]], ku hin taybetmendiyên [[Kurd|wan hebûn]], [[Kurd|bi]] gelemperî ji dewletê dilsoz bûn û bi Artêşa [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî re]] ketin nav kampanyaya dijî [[Sefewiyan|Safewîyan]] . Ji ber vê yekê, statûya wan taybetmendî bê navber dom kir. <ref>Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.7; Bayram Kodaman, ''a.g.e.'', s. 11.</ref>
 
=== Mîrektîya Botan di rêveberiya Osmanî de ===
Ordîxaneyên Botanê di karanîna rêveberiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî de]] gelek kar anîn. Piştî Alî Beg (1524), kurê wî II. Bedir Beg (1524-1573) bi karanîna rêveberiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]] axa Beglik ji nû ve ava kir. <ref>Mehmet Kemal Işık'', a.g.e''., s. 73.</ref> Di serdema xwe de, li [[Cizîr|Cizîrê]], [[Zanist|zanyarî]] û [[Çand|çanda]] gelek pêşkeftî û [[Cizîr]] bû navenda serdema di vî warî de. <ref>Kemal Burkay, ''Geçmişten Bugüne Kürtler ve Kürdistan,'' Deng Yayınları, İstanbul 1992, s. 194.</ref> Lêbelê, ji ber [[ Rustem Paşa|nerazîbûna caran ligel rêveberiya]] [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]], di sala 1549-an de, [[ Rustem Paşa|Vizier-i amzam Rüstem Paşa]] , kurê [[Siltan Silêmanê Qanûnî|Suleiman Mîrê Mezin]], lêkolînek li ser [[Cizîr|Cizîrê]] Beg Bedir Beg çêkir û Begannameyek da birayê xwe Nasır Beg. Dema ku Nasır Beg hat ser desthilatê, Bedir Beg neçar ma ku berê xwe bide herêma Şeccar. Lêbelê, Bedir Beg du sal şûnda bajêr desteser kir. Bedir Beg di destpêka Emirmperatoriya Botanê de 49 salan serwerî kir û di 95 saliya xwe de li [[Cizîr|Cizîrê]] mir. <ref>Nazmi Sevgen, ''Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri'', s. 55-56.</ref> Piştî mirina Bedir Beg, kurê wî Mîr Muhammed Beg ew serfiraz kir. Mîr Muhammed, ku beşdarî serdana Lala Mistafa Paşa yê digel [[Gurcistan|serdanên Gurcistan]] û [[Qefqasya|Qefqasan]] bû, di şer di sala 1573 de mir, û ji ber ku kurê wî pir biçûk bû, jina wî zewicî bi keçên xwe re Mîr Nasır û Mîr Şeref, kurên Abdal Han. Van xwişk û birayan ji bo demekê bi hevra serwerî îdare kirin. II. Her çendî Mihemed di sala 1578-an de bûye [[Cizîr|Cizîrê]] Beg, serweriya wî pir dirêj nekir û di 1583-an de mir. <ref>E. Xemgin, ''Osmanlı-Safevi Döneminde Kürdistan Tarihi,'' C. III, 2. Baskı, DOZ Yay., İstanbul 1997, s. 297; Hatip Yıldız, ''a.g.e''., s. 14.</ref> Li ser vê yekê, Mîr Azîz (1583-1591) ji şaxên din ên malbatê [[Cizîr]] Beg bi ferman û daxwazên [[Împeratoriya Osmanî|Dewleta Osmanî bû]] . Mîr Azîz, ku [[Împeratoriya Osmanî|di sala]] 1585 an de beşdarî kampanya [[Tewrêz|Tabrîzê]] ya [[Tewrêz|of]] Împeratoriya Osmanî [[Împeratoriya Osmanî|bû, di]] dawiya şer de [[Şingal|venegeriya]] [[Cizîr|Cizîrê]] û li Sinjaringalê dimîne. 1586 bimêr re Mîr Saîd , 1593 Mîr Azizj i [[Cizîr|Cizîrê]] û [[Silopiya|Sîlopiyê]] bigire ser tevahiya erdê, xwe di destên xwe de bi tenê [[Cizîr]] li ser bermahiyên ku ji kelê, [[Stembol|li Stenbolê]] ji bo alîkariyê li dijî ordênên namûsê û birayê wî ji hikûmetê pirsî bazda. Di vê navberê de, Mîr Şeref bi serfirazî û têkbirina keleha [[Cizîr|Cizîrê]], piştî serpêhatiyek dirêj û li ser vê nûçeyê, rêveberiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]], ligel [[Mûsil|Mûsilê]] Begê began Hüseyin Paşa , Mîrê Xerza Mehmet Beg, tevî Karakuyu, Cemalkendi, Dilfeşme, Abu Saaîd Kefri Zaman, [[ Deriyê Sînorê Habur|Habur]] û [[Silopiya|Silopi]] li ser [[Cizîr|Cizîrê]] rêve çû. Li ser vê yekê Mîr Şeref bi birayên xwe re reviya. Mîr Aziz bû xwediyê erdên kevnar. Huseyîn Paşa jî vegeriya [[Mûsil|Mûsilê]] . <ref>Tori, ''Tarihte Kürt-Türk İlişkileri'', Peri Yay., İstanbul 2002, s. 152-153.</ref> Mîr Şeref piştî demekê dîsa hat qonaxê, pişta xwe da axên [[Cizîr]] û [[Silopiya|Silopî]] û Mîr Aziz kuşt. Mîr Şeref bixwe li [[Cizîr|Cizîrê]] bicîh bû [[Cizîr|û]] di qezayên digel xwe de birayên xwe şandin girave. Di nav van kastan de Kela Basurin ya li [[Silopiya|Silopî ye]] . [[Amed|Diyarbekirê]] Begê began Mehmet Paşa, ji ber qezayên Mîr Mehmet Şah hat herêmê [[Cizîr|Cizîrê]] û cihên din dane. Lêbelê, III. Şeref û Di navbera III. Mehmet de têkoşînek daye. Ev têkoşîn, Ew di dema III. Murad û I. Ahmed de jî berdewam kir. <ref>“Osmanlı İdaresinde Silopi”, Osmanlı Araştırmaları 07.12.2007, s. 1-6,</ref> Di 1626 de, Her çendî [[Cizîr]] ji hêla IV. Murat (1623-1640) ji Mîr re hatibe dayîn, Mîr Şeref, ku rêveberek pir bandor bû li herêmê, hîn sax bû, di heman demê de Mîr Mehmet nexwest ku here wir û dest bi karûbarên xwe yên bingehîn bike. <ref>Nazmi Sevgen, ''Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri'', s. 60; Hatip Yıldız, ''a.g.e.'', s. 14.</ref>
 
 
=== Serdema Bedirxan Beg ===
Piştî ku Mîrê Botan Abdullah Beg mir, biraziyê wî Seyfeddîn Beg bû mîr. Di dema serweriya Mîr Seyfeddîn Beg de, rêveberiya Mîrektîya Botan tengav bû û eşîrên di bin fermana Botan de ji derveyî welat bûn. Li ser vê yekê, Seyfeddîn Beg bi dilxwazî ji vekişiya û rêveberê radestî Salih Beg, kurê Abdullah Beg kir. Lêbelê, Salih Beg nekarî pêşî li astengiyên îdarî bigire û nekarî rêveberiya Mîrektîya Botan têk bibe. Dema ku Salih Beg [[Neqşbendî|pişti]] fermanê [[Neqşbendî|Naqshbandi]] ket û bi [[Sofîtî|Sufîzma re]] mijûl bû, wî dev ji rêveberiyê berda û Mîrektî yê berda birayê xwe [[Bedirxanê Evdalxan|Bedirhan Beg]] . [[Bedirxan Beg]], ku [[Cizîr|di]] sala 1802-an de li [[Cizîr|Cizîrê]] hat dinê, <ref>Malmisanij, ''Cizira Botanlı Bedirhaniler'', 2. Baskı, Avesta Yay., İstanbul 2000, s. 48.</ref> 19 salî bû Mîr gava ku ew di sala 1821 de bû serekê Mîrektîyê Botan. <ref>Celile Celil'', a.g.e.'', s. 78; Martin Van Bruinessen, “a.g.m.”, s. 273; Sinan Hakan; ''Müküs Kürt Mirleri Tarihi ve Han Mahmud'', Peri Yay., İstanbul 2002, s. 53.</ref> [[Bedirxan Beg]] bê guman yek ji serkêşên herî nakokî yê dema xwe bûye. Ew rola wê di dîroka wê heyamê de, û her weha hêz û bandora wê li herêmê ku wê ew qas balkêş dayê. Her çend ev serdem serdema herî geş a Mîrektîya Botan be jî, dê strukturên îdarî yê [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] werin guheztin û desthilatdariya navendî jî zêde bibe [[ II. Mehmûd|.]] [[ II. Mehmûd|Gava]] ku ew bi serdema [[II. Mehmûd|Mehmût]] re hevberî dike, ew di heman demê de qonaxên paşîn ê Mîrê Botan e. Ji ber ku, di serdema [[Bedirxanê Evdalxan|Bedirhan Beg de]], [[Împeratoriya Osmanî|Dewleta Osmanî bi]] astî kêmkirina asta şexsiyetên ku ji Mîrektîya [[Kurd|Kurd re hatine]] dayîn kêm kir; Dûvre, ew bi tevahî xweseriya wan rakirin û yekser wê bi rêveberiya navendî ve girê da. <ref>Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.14; Metin Heper, “a.g.m.”, s. 74.</ref> [[ II. Mehmûd|II.]] [[ II. Mehmûd|Mehmût]] Ji sala 1808-an pê ve bi reformên ku ew pêk anîn, ew vedigere polîtîkayên îdarî yên [[Împeratoriya Osmanî|Mîrektîya Osmanî yên li]] parêzgehan û şêwazek navendîparêztir bikar anî. Pêşîn, wî [[ Meclis-i Âyan|bi mîhengên]] nîv-xweser [[ Meclis-i Âyan|ên]] ku wî dît wekî astengiya herî dijwar a dewletê. Ew bi piranî ev pêk aniye. Di navbera salên 1812-1817-an de, mezinên mezin [[ Meclis-i Âyan|ên]] [[Anatolya|Anatolîayê]] hatin rêz kirin, û heman tişt li [[Balkan|Balkanan]] di navbera 1814-1820 de qewimî. <ref>Halil İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, ''Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerine Arşiv Çalışmaları ve İncelemeler'', 2. Baskı, Eren Yay., İstanbul 1996, s. 348-349; Erik Jan Zürcher, ''Modernleşen Türkiye’nin Tarihi'', Çev: Yasemin Saner Gönen, 14. Baskı, İletişim Yay., İstanbul 2003, s. 51; Kreyenbroek Sperl, Kürtler, Çev: Yavuz Alagon, Kurt Matbaası, İstanbul 1992, s.18-19; Mehmet Ali Ünal, “a.g.m.”, s. 112; Özcan Mert, “Osmanlı Devleti Tarihinde Ayânlık Dönemi”, ''Osmanlı'', C. VI, YTY, Ankara 1998, s. 176-179; Bilâl Eryılmaz, ''Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme'', İşaret Yay., İstanbul 1991, s. 48-49; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Ayân”, ''İ.A'', C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 41; A. Cevad Eren, “Tanzimat”, ''İ.A'', C. 11, MEB, İstanbul 1979, s. 729; Özcan Mert, “II. Mahmut Devrinde Anadolu ve Rumeli’nin Sosyal ve Ekonomik Durumu (1808-1839)’’, ''TDA'', S.18, Haziran 1982, s. 39-42.</ref> Dûvre, ji bo ku rêxistina li [[ Herêma Anatoliya Rojhilat|Anatoliya Rojhilat]] fêm bike û ji bo pêkanîna [[ Meclis-i Âyan|mîheng]] û rêzanên li vê herêmê, [[ II. Mehmûd|II.]] [[ II. Mehmûd|Mehmût]] di sala 1833-an de Reşit Mehmed Paşa ji bo parêzgar [[Sêwas|Sivas]] tayîn kir. <ref name="V. Minorsky, 2001">V. Minorsky, “Kürtler”, ''İ.A'', C. 6, MEB, İstanbul 2001, s. 1105</ref> Di vê pêvajoyê de, [[Bedirxan Beg]] bû serekê Mîrektîya Botan . [[Bedirxan Beg]] yekemcar eşîrên Botan ên belavbûyî di bin desthilatdariya xwe de yek kir û fermannameya îdarî di nav Mîrektîya Botan de peyda kir. Wî di salên yekem ên Mîrektî de di warê îdarî de gelek reform kir. <ref name="V. Minorsky, 2001" /> Bi vî rengî, wî dest bi birêvebirina xwe xurt kir û Mîrektîya Botanê bi rengek otorîter îdare kir. <ref>Sinan Hakan, ''Müküs Kürt Mirleri Tarihi ve Han Mahm''ud, s. 53.</ref> Dûv re, [[Bedirxan Beg]] ji bo ku ewlehiya jiyanê û malên kesên li axa di bin fermana [[Bedirxanê Evdalxan|wî de]] dijîn, hecî û talan bidawî kir, û bi vî rengî kar kir ku berhevkirina bacê sererast bike. <ref>Mehmed Işık, ''Kürtlerin Yakınçağ Tarihi'', Dor Yayıncılık, İstanbul 2006, s. 34.</ref> Van performansan di herêma herî tund a [[Cizîr|Cizîrê]] û Mîrektîya Botan de jî aramî peyda kir û dilsoziya xwe di nav gel de zêde kir. <ref>Celile Celil, “Bedirhan Bey Ayaklanması”, ''Dar Üçgende Üç İsyan'', 2. Baskı, Evrensel Yayın, İstanbul 2005, s.252.</ref> Lêkolînvanê [[Rûs]] V. Dittel Bedirxan Beg di nivîsên xwe de li ser xaka xwe dinivîse:
 
" ''Wî qanûn û şertên belavkirina erdê hene.'' ''Lê aramî û ewlehî ji hemî acizîyên van şertan tercîh dikin "'' <ref>M.A. Gasaratyan vd., ''Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi'', Çev: M. Aras, İstanbul 1998, s. 16.</ref>
 
Bedirxan Beg li ser ewlehiya giştî ji bo baştirkirina jiyana civakî û aborî xebitî: rizgarkirina nişteciyan ji tirs û gumanan, parastina mal û milkên ji diz û dizan û avakirina pergalek bacê ya dadperwer. Bi vî rengî, Bedirxan Beg wisa difikirî ku çareseriya van pirsgirêkan wê desthilatiya xwe di nav gel de zêde bike. Ji bo vê armancê, hin gav hatin avêtin ji bo ewlehiya civakî; Vê yekê baca bacê li ser mirovên ku di bin baca giran û baca giran de hilweşand kêm kir. Avakirina rêveberiya keştiyê li Gola Wanê bûyerek girîng bû. Bedirxan Beg ji bo çêkirina projeyê gelek xebitî. Pêngavên ku di vî warî de hatin avêtin bi eleqeyek germ nîşanî gel dan û piştgirên serokên eşîrê yên Bega jî stendin. Operasyona keştiya li golê, ji aliyekî ve, bazirganiya li herêmê baştir kir, ji aliyekî din ve, di veguhestina nav herêmî de rehetiyek mezin peyda kir. Ji bo vê yekê, Bedirxan Beg xwendekar şandin Ewrûpayê da ku di derbarê çêkirina keştiyê de fêr bibin.<ref>Celile Celil, “a.g.m.”, s. 253; Tori, ''a.g.e.'', s. 174; Bkz. Celile Celil, ''1880 Şeyh Ubeydullah Nehri Kürt Ayaklanması'', Çev: M. Aras, 3. Baskı, Peri Yay., İstanbul 1998, s. 19-30.</ref> Bedirxan Beg dest bi çêkirina kargehan kir, ku bingeha mayînên dewlemend ên li herêmê ne <ref>Celile Celil, ''a.g.e.'', s. 130.</ref>û bi alîkariya esnafên ku wî vexwendin Cizîrê, wî du kargeh saz kir, yek ji bo çekan û ya din jî ji bo hilberîna çekan.<ref>Zekeriya Yıldız, ''Kürt Gerçeği Olaylar Oyunlar Çözümler'', Yeni Asya Yay., İstanbul 1992, s. 65; Brill, ''The Modern Assyrians of the Middle East Encounters With Western Christian Missions,'' Archaeologists&Colonial Powers Princeton University Pres, Boston 1961, s. 72.</ref> Vê yekê jî dilsoziya wî di nav bezên Kurdan de zêde kir. Wî xwendekar şand Ewrûpa ku di warê leşkerî de pisporên pêbawer hene.<ref>M.A. Gasaratyan vd., ''a.g.e.'', s. 16; Osman Aytar, ''Hamidiye Alaylarından Köy Koruyuculuğuna'', Medya Güneş Yay., İstanbul 1992, s. 31.</ref> Di dema Bedirhan Beg de, wî têkiliyên xwe bi dewletê re baş domand û siyasetek têkiliyên baş ên hikûmetê re şopand. Lêbelê, di dema Ottomanerê Osmanî-Rûsyayê yê 1828-1829-an de, wî pişta leşkerî neda Dewleta Osmanî, û ji bo cara yekê helwestek nerazî li dijî Dewlet girt.<ref>Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.235</ref> Lêbelê, piştî ku vê helwesta xwe dayê, II. Wî di dema kampanyaya Rojhilatî ya di navbera 1833 û 1839 de, dema ku Mehmût ji bo rîtmên li herêmê bi rêve bibe ji bo ku rasthatina navendîbûnê li Anatoliya Rojhilat bi rêve çû, ew alîyê arteşa Osmanî bi leşkerên xwe re girt. Bi vê sîyasetê re, Bedirxan Beg ji tunekirinê mîna bezên din ên Kurd reviya û di vê pêvajoyê de hêzek girîng wergirt. Ew ji hêla siyaseta wî ya pro-dewletê ve ji hêla Stateerîeta wî ya leşkerî Redif ve hate xelat kirin. Bi vî rengî, bi zêdekirina piştgiriya dewletê ji bo hêza xwe, wî hêz û bandorek girîng li herêmê bidest xist. Serweriya siyasî û hêza Dewleta Osmanî ya li herêmê piştî ku têkçûyîna Warerê Nizip di sala 1839-an de, dişoxiliyek mezin hat qefilandin, dema ku Bedirxan Beg digel hêzên eşîran de di bin fermana wî de bû. Rewşa heyî ji bo Bedirxan Beg destpêka serdemek nû bû. Bedirxan Beg , ku heta wê demê siyasetek aşitî bi dewletê re dimeşand, dest bi siyasetên ku dê bandora xwe li deverê zêde bikin bikarbîne ji hêla sûdwerbendiya hikûmeta heyî. Ji bo vê armancê, wî eşîrên xurt ên ku di dema kampanyaya rojhilatî ya Sublime Porte ya sala 1838an de perçebûyî civandin, û her weha hewil da ku dijminan di nav eşîrên de qewitîne.Her çend Bedirxan Beg di têkiliyên xwe yên bi dewletê de siyasetek pro-dewletê dimeşand, carinan jî lêgerîna dewletê ya li dijî polîtîkayên li gorî rewşa wî ya îroyîn dibe sedem ku hukûmet ji wî guman bike. Pêkanîna polîtîkaya navendparêziyê ya ku piştî Tanzimat ji hêla themparatoriya Osmanî ve hatî destpêkirin û guhertinên di qada îdarî de li vê deverê hatine kirin rûbirûyî Bedirxan Beg û rêveberiya Osmanî bûn, û hikûmet xwest ku bandora xwe li herêma Cizîrê bişkîne.<ref>Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.237</ref> Bi rêkeftina îdarî ya nû, hin qezayên Cizîrê bi parêzgeha Mûsilê re hatin girêdan. Bedirxan Beg , ku bandora xwe û bandora xwe ya siyasî li navçeyê zêde kir û têkiliyên xwe bi dewletê re baş dom kir, nexwest ku rewşa xwe ya heyî winda bike. Ji bo vê armancê, her çend wî bi hukûmetê re hin hewildan jî kiribû, lê ew nekaribû encamek bi dest xwe bixe. Piştra, wî têkilî bi Vanlı Han Mahmut û İmadiyeli İsmail Paşa re, ku di serhildanê de bûn dijî dewletê, û ket nav siyasetek dijberî ya dijî hukûmetê. Piştî guhertina rewşa îdarî ya Cizîrê, Bedirhan Beg di sala 1259 (1843) de li ser Nasturiyan, ku bi eslê xwe xiristiyanî bûn, ku li herêma çiyayî ya Colemêrgê dijiyan ji bo ku balê bikişînin ser hukumetê, dest bi operasyonekê kir. Di dema vê operasyonê de, bi hezaran Nastûrî ji aliyê hêzên wî ve hatin komkuj kirin û hinek jî dîl girtin. Ev rewş di heman demê de bû sedema zêdebûna gumanên ku di derheqê Bedirhan Beg de berî Hikûmeta Osmanî hebûn. Bûyer di sala 1843-an de Porte di rewşek dijwar a di siyaseta derve de da û bû sedem ku dewletên rojavayî mudaxeleyî pirsgirêkê bikin, zextê li ser hukûmetê kir da ku bi rêya balyozên wan ve li Stembolê. Reaksiyona nêzîk a Bedirxan Beg bi Han Mehmût û hin melayên kurd re ku di serhildanê de bûn bi wî re piştî ku operasyona Nastûrî di sala 1843-an de hate kirin, û encama vê hevalbendê (1846), ji bo girtina hin gavên radîkal rêgir kiriye. Li ser viya, Bedirxan Beg , II. Wî operasyona Nastûrî pêk anî û bi ser zêdetirî 10 hezar çekdarên xwe ve êrîşî Tuhuba Nasturi li herêma Colemêrgê kir û komkujî pêk anî. Rewş û tevgerên Bedirxan Beg ê di siyaseta navxwe û derve de Dewleta Osmanî dijwar kir. Porte, II. Piştî operasyona Nasturi, tevî hemû hişyar û encaman, wî dest bi xebatan kir ji bo rakirina Bedirxan Beg , ku helwesta wî ya dewletê berdewam dike. Fermandarê Artêşa Anatolî, Musir Osman Paşa, dema ku amadekariyên xwe ji bo operasyona leşkerî li ser Bedirhan Beg derbas kir, di heman demê de çalakiyên ji bo veqetandina hevalbendiya di navbera wî û bezên Kurdan de jî pêk anî. Rêbaza hevbeş a ku di vê pêvajoyê de hatiye bikar anîn ev e ku eşîrên Kurd û Beg ên Kurd, yên ku bi wê re têkildar in an jî nêzî wê ne, bi diyariyan û sernavan bidin, da ku wan bavêjin aliyê Osmanîyan û ji hevûdu bigirin.Gelek rahêjên Kurd ên ji bo vê armancê têkilî dan, ji hevalbendiya Bedirxan Beg veqetiyan û piştrast kirin ku li paş dewletê bisekinin. Hat ragihandin ku hikûmet li dijî wî operasyonek leşkerî dimeşîne, û kî ji ber vê yekê dilgiran bû, Bedirxan Beg , bi rêya konsulê Brîtanî li Mûsilê, ji hukûmetê xwest ku bi nameyek ku tê de mercên ku ew qebûl bike, radestî hukumetê bike. Piştî operasyona leşkerî ya ku ji hêla hêzên Osmanî ve li ser serhildana Bedirhan Beg û aliyên wî yên Kurd ve hatî destpêkirin de, Müşir Osman Pasha li Bedirhan Beg û leşkerên wî li Cizîrê têkçûnek giran çêbû. Bunun üzerine Bedirhan Beg ailesi ve yanındaki kuvvetleriyle ile birlikte kendisi açısından güvenli bir yer olarak gördüğü Orak Kalesi’ne çekilmiş Bir ara İran nezdinde girişimlerde bulunarak sığınma talebinde bulunduysa da bu isteği, İran tarafından reddedilmiştir. Osmanlı birliklerinin kaleyi kuşatma altına alması üzerine zor durumda kalan Bedirhan Beg , kuşatmanın üçüncü günü (30 Haziran 1847) Anadolu Ordusu’na gelerek teslim olmuştur.<ref>BOA, ''AD'', nr. 609, s. 31; BOA, ''A.MKT.MHM'', 2/70</ref> Bedirhan Beg piştî teslîmgirtinê hate Stenbolê û pişt re berbi girava Crete hate derxistin. Bedirxan Beg , ku gelek salan ligel malbata xwe (15 salan) li Kretayê dimîne, bi destûra Siltan Abdülaziz re vegeriya Stenbolê; Ji wir, ew bi daxwaziya xwe ve hate veguheztin Damascusamê û di sala 1868 de li Şamê mir.
 
====Mirektiya Badînan (1376–1843)====
{{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}}
 
====Mîrektiya Hekarî(1380-1845)====
{{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}}
 
Dema [[Tîmûrleng]] êrîş dibe ser herêma Hekaryan, Mîr Êzdîn Şêr berxwedaneke mezin nîşan dide. Lê ji ber bêexlaqiya şerê mongolan dijî kesên sivîl, Mîr Êzdîn Şer serê xwe li dijî Tîmurlenk ditewîne. Lê piştî Tîmurlenk destilatê teslîmî Êzdîn Şêr dike, vedigere. Paşî Aqqoyunî êrîşê dibin ser mîrektiya Hekaryanê. Aqqoyunliyan bi alikariya eşîreteke bi navê Dombilî ku ji eslê ji Cizîrê ne û Kurd in, Mîrê Hekaryanê kuşt û herêm teslîmî Dombiliyan kir. Herêma rojhilatê Hekaryanê dane begên Mehmudiyan. Serokê Mehmudiyan Şêx Mehmûd bû û ji eşîrên kurdan pêk dihat ev herêm.
 
Asaduddîn ku ji binemala mîrên Hekaryanê bû û li Misirê ji bo Memlûkan dixebitî. Asaduddîn bi rêya Asûriyên bazirgan ku di navbera her du herêman de ticaretê dikin, hate Hekaryanê û bi alikariya Asuriyan herêma Hekaryan ji Dombiliyan paqij kir. Dombilî paşî direvin û diçin bi desthilata Sefewiyan li devera [[Xoy|Xoyê]] dijîn.
 
Piştî Asaduddîn, kurê wî Zahid Beg bû desthilatê nû li herêmê. Wî jî dixebit ku herêma mayî ku di destê Mehmudiyan bistîne û bixe nav axa Hekaryanê de. Piştî Zahid Beg mirî axa herêma Hekaryanê bû du parçe. Yek parçe ji [[Westan|Westanê]] pêkdihat ya din jî ji Colemêrgê pêkdihat. Rêvebirina van her du deveran de destê her du kurên Zahid Beg; Sayd Mihemed û Melîk Beg de bû. Kurê Melîk Beg, Zeynel Beg li dijî bavê xwe serî hilda û serkeft. Lê bavê wî Melîk Beg ji Colemêrgê reviya û çû Westanê li cem brayê xwe Sayd Mihemed. Sayd Mihemed piştî vê bûyerê bi alikariya eşîra [[Pinyanişî|Pinyanişîyan]]<nowiki/>êrîş dibe ser Zeynel Beg û ji Colemêrgê derdixîne.
 
Ev mîrektî wî wextî li ser kaxezê her çend girêdayî Osmaniyan bin jî, wek dewleteke serbixwe tevdigeryan. Jixwe li gel Sefewiyan hevdîtin dikirin. Jixwe Waliyê Wanê Îskender Paşa yê Osmaniyan ji vê rewşê gelek nerazî bû. Ji ber vê nerazîbûnê Îskender Paşa ji Mehmudiyan alikariyê dixwaze û Sayd Mihemed digirin û îdam dikin. Piştî îdamkirina Sayd Mihemed, brazayê wî Zeynel Beg anîn Hekaryan û bû mîrê nû.
 
Piştî qetlîama Nastûriyan mîrektiyên kurdan ji ber siyaseta nû ya Osmaniyan hêdî hêdî ji holê radibûn. Sultan Ebdulmecîd li sala 1940an de Qanûna Axê derxist. Her axa ku li Osmaniyan de li ser navê kesan dihate tomar kirin û kaxezek bi navê tapû dihate dayîn.
 
====Mîrektiya Soran(1530-1835)====
{{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}}
Ji ber ku li herêmê valahiyek hêzê ji ber kêmbûna [[Baban | Mîrîtiya Baban]], [[Rûs|Rusî]]-[[Tirk]] 1828–29 [[Rûsya]] Rûsî-Tirk ji 1828 heya 1829 û [[Misir]]– Osmanî ji 1831 heya 1833, [[Mîr Muhemmed|Mîr Muhemmed Kor]]<nowiki/>rêberiya [[Eşîrên kurdan]] ber bi [[Rewandiz]] û dema ku ew artêşek ava dikin li bajêr kelek çêkir. Kor her weha têkiliyên nêzîk bi Ulama re çandin û bi lez pêşve çû bajarokên [[Zakho]], [[Dihok]] û Amedi yên [[Bahdînan]] di sala [[1832]] û bi vî rengî cîranê xwe yê rojava diperçiqîne. Kor Yazzîdî li deverên ku nû hatine dagirkirin zilm kir. Pişt re Emîr êrîşî [[Bohtan]] kir û bi lez paytexta xwe [[Cizîr]] girt, lê ji ber [[Serhildan|Serhildanek]] li [[Amêdî]] neçar ma ku paşde vekişe.<ref> Kapat
[1] "Kurdistan: Short-lived independent states". 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2015.</ref>
[[File:Prince_muhammad_prince_of_soran.jpg |thumb| Peykerê Mihemed Paşa li [[Rewandiz|Rewandûzê]]]]
Keyaniyâ Soran gelek caran bi împeratoriya Osmanî re şer kiriye. Di sala 1836an de desthilatdariya binemala Kolos têkçûye û dawî li împeratoriyê hatiye. Osmaniyan ji tirsa hevkariya Emîrate Soran û Mihemed Elî yê Misirî, Osmaniyan artêşek şandî Soran di [[1832]] de, lê di dawiyê de ji hêla eşîrên Soran ve hate paşve xistin. Secondrîşa duyemîn a [[Osmanî]] di [[1836]] de hate dest pê kirin ku Kor neçar bû ku paşde vekişe Rewandizê, nemaze ji ber nebûna piştgiriya hevalbendên wî yên eşîrî.
Emir Kor piştî ku ji rewşa ku hatî teslîm kirin zexm bû, ji bo danûstandinan çû [[Stembol|Stenbolê]], li wir li herêma Mîrnişîna [[Soran, Hewlêr|Soran]] desthilatdarî jê re hat dayîn. Lê dema ku diçû malê ew li herêma Behra Reş winda bû û Osmanî piştgirî da birayê wî Resûl wekî Emîrê Mîrnişînê. Iramarat di dawiyê de dê bibe qurbanê mezinbûna navendi Empiremparatoriya Osmanî.
 
====Mîrektiya Baban (1649–1850)====
{{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}}
 
kurdî bû, navê wê ji navê malbata Baban hatiye. Yekemîn serdarê mîrgeha Baban Ehmedê Feqî bû. Piştî wî Baba Silêman hat- mîrê Şehrezûr. Baba Silêman sînorên mîrnişîna xwe fereh kir û gihande Kerkûkê. Piştî wî Silêman Paşa hat û sînor ferehtir kirin û gihande Koyê, Xaneqînê, Hewlêrê û Herîrê, Altûn Koprî û Bedrê û heta çend navçeyên Rojhilata Kurdistanê (Kurdistana Îranê). Rêvebiriya Baban di wê demê de ji navçeya Qele Çiwalan dibû. Di 1781'a de, bajarê Silêmaniyê nû ava bûbû û paytext bi seroketiya Mihemed Paşa Baban çû wir. Baban gelek berberî kişand bi mîrnişînên kurdî yên dorûbera xwe re, weke bi Soran re, Erdelan re, Behdînan û Botan re û herweha berxwedan li dijî desthilatiya împeratoriya Osmanî kir. Baban li ser destê Osmaniyan roxiya di dema Ehmed Paşa de di şerê dawîn de nêzikî Koyê di sala 1847'a. Di sala 1850'ê de, Mîrê Baban ê dawîn Ebdullah Paşa dev ji Silêmaniyê berda û çû.
 
*[[Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî]]
*[[Ebdurehman Paşa]], îdara xwe ya li Silêmaniyê xurt kir û di sala [[1804|1804ê]] de cara yekemîn tevgera netewî da dest pêkirin. Li hember êrîşên osmaniyan, Silêmanî terk kir. Di sala [[1806|1806ê]] de, hêzên osmaniyan bi bin xist û carek din paytextê mîrîtiyê bajarê Silêmaniyê zeft kir. Osmaniyan, di sala [[1808|1808ê]] de, carek din êrîş birin ser Ebdurehman Paşa. Mîr, piştî xiyaneta Mehmûd Paşayê Kurd, tevî hin hêzên xwe derbasî [[Îran|Îranê]] bû. Demek şûn de jî li wira çû ser dilovaniya xwe.
*[[Serhildana Ehmed Paşayê Babanî]]
*'''Serhildana Ehmed Paşayê Babanî''' li sala 1812ê ji aliyê [[Ehmed Paşayê Babanî|Ehmed Paşayê Babanîve]] ji bo tolhildana mamê xwe [[Ebdurehman Paşayê Babanî]] li dijî Osmaniyan hatiye destpê kirin.
*[[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]]
 
== Mijarên têkildar ==
Ji "https://ku.wikipedia.org/wiki/Împeratoriya_Osmanî" hatiye standin.