Kosova: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî) Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl |
Kurteya guhartinê tine |
||
Rêz 1:
{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}
'''Kosova''' (bi [[albanî]]: ''Kosova'' an ''Kosovë'', [[serbî]]: Косово, ''Kosovo'') dewleteke li başûr rojhelata Ewropayê ko xwe wek dewleteke serbixwe daye zanîn. Di 17ê şibatê [[2008]]an de meclîsa Kosovayê serxwebûna xwe ji [[Serbistan]]ê da zanîn. Ji wê demê ve ji aliyê 101 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî ve weke dewleteke serbixwe hatiye naskirin.
Sînorên wêyê bi [[Serbistan]], [[Montenegro]], [[Albanya]] û [[Makedonyaya Bakur]] re hene. Ew nifûsekê ser du milyonan re yê ko bi piranî ji [[alban]]an pêk tê dihewirîne. Paytexta wê û bajarê wê yî herî mezin [[Priştîna]] ye. Piraniya navenda Kosovayê ji aliyê deşt û zeviyên berfireh ên Dukagjini û Kosovayê ve serdest e. Çiyayên Lanet û Šar li başûrrojava û başûrrojhilat bilind dibin.
Di kevnariya klasîk de, eşîra navendî ya ku li ser xaka Kosovayê derketibû holê Dardanî bûn, ku di sedsala 4-an berî zayînê de bi navê Padîşahiya Dardanyayê siyasetek serbixwe ava kirin. Ew di sedsala 1-an de berî zayînê ji hêla Împeratoriya Romayê ve hate girêdan, û ji bo hezarsala pêş de, axa beşek ji Împeratoriya Bîzansî ma, ku desthilatdariya wê ji hêla êrîşên Slaviyan ve di destpêka sedsala 6-an-7-an PZ de hate hilweşandin. Di sedsalên paşê de, kontrola herêmê di navbera Bîzansiyan û Yekem Împaratoriya Bulgaristanê de cih girt. Di sedsala 13-an de, Kosova bû bingeha dewleta Sirbî ya navîn, û di heman demê de ji sedsala 14-an ve bû navenda Dêra Ortodoks a Sirbî, dema ku statûya wê ji bo baviksalarî hate bilind kirin.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=jLfX1q3kJzgC|title=Ethnic Groups and Population Changes in Twentieth-Century Central-Eastern Europe|last=Sharpe|first=M. E.|year=2003|isbn=9780765618337|page=364|archive-url=https://web.archive.org/web/20170803211910/https://books.google.rs/books?id=jLfX1q3kJzgC&printsec=frontcover#v=onepage|archive-date=3 August 2017|url-status=live}}</ref><ref>{{cite book|title=RFE/RL Research Report: Weekly Analyses from the RFE/RL Research Institute, Том 3|publisher=Radio Free Europe/Radio Liberty}}</ref> Berfirehbûna Osmaniyan li Balkanan di dawiya sedsala 14-an û 15-an de bû sedema têkçûn û hilweşîna Împeratoriya Sirbî; Şerê Kosovayê ya sala 1389-an wekî yek ji demên diyarker di dîroka serdema navîn a Sirbî de tê hesibandin. Osmaniyan piştî Şerê Duyemîn ê Kosovayê herêm bi temamî bi dest xist. Împaratoriya Osmanî heta sala 1912-an bi qasî pênc sedsalan li herêmê hukum kir.
Di dawiya sedsala 19-an de, Kosova navenda Tevgera Neteweyî ya Arnavutî bû û serhildana Albanî ya sala 1910-an û serhildana Albanî ya 1912-an lê qewimî. Piştî têkçûna wan di Şerên Balkanan de, Osmaniyan Kosova radestî Sirbîstan û Montenegroyê kirin. Herdu welat piştî Şerê Cîhanê yê Yekem beşdarî Yugoslavyayê bûn, û piştî heyamek unîterparêziya Yugoslavyayê li Padîşahiyê, destûra Yugoslavyayê ya piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn Parêzgeha Xweser a Kosova û Metohiya di nav komara damezrîner a Yugoslavya ya Sirbistanê de ava kir. Aloziyên di navbera civakên Arnawut û Sirb ên Kosovayê de di sedsala 20-an de şewitîn û car caran bi tundî û tundûtûjiyeke mezin derketin, di Şerê Kosovayê yê 1998 û 1999 de, ku di encamê de artêşa Yugoslavyayê vekişiya, û Mîsyona Rêveberiya Demî ya Neteweyên Yekbûyî li Kosova hate damezrandin. Di dawiyê de, Kosova bi awayekî yekalî serxwebûna xwe ji Sirbîstanê di 17 Sibat 2008 de ragihand, û ji wê demê de ji hêla 101 dewletên endamên Neteweyên Yekbûyî ve wekî dewletek serwer hate pejirandin. Sirbistan bi fermî Kosovayê wek dewleteke serbixwe nas nake û her çendî ku ew desthilatdariya saziyên Kosovayê wekî beşek ji Peymana Brukselê ya 2013-an qebûl dike, ew wekî Parêzgeha Xweser a Kosova û Metohiya ya pêkhatî ya wê dibîne.<ref name="foreignaffairs">{{cite magazine|first=Nikolas K.|last=Gvosdev|title=Kosovo and Serbia Make a Deal|url=https://www.foreignaffairs.com/articles/kosovo/2013-04-24/kosovo-and-serbia-make-deal|date=24 April 2013|magazine=Foreign Affairs|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305041508/https://www.foreignaffairs.com/articles/kosovo/2013-04-24/kosovo-and-serbia-make-deal|archive-date=5 March 2016}}</ref>
Kosova welatek pêşkeftî ye, ku xwedan aboriyek dahata navîn ya jorîn e. Ew ji destpêka krîza darayî ya 2007-2008 ve di deh salên dawî de mezinbûna aborî ya zexm jiyaye ku ji hêla saziyên darayî yên navneteweyî ve hatî pîvandin. Kosova endamê Fona Pereyan a Navneteweyî, Banka Cîhanî ye û ji bo endamtiya Konseya Ewropayê, UNESCO, Înterpolê û ji bo statûya çavdêr di Teşkîlata Hevkariya Îslamî de serlêdan kiriye.
== Pêşangeh ==
| |||