Împeratoriya Osmanî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî) Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl |
Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.2 |
||
Rêz 130:
Li bakurê Afrîkayê, Spanyayê Oran ji Deylika xweser a Cezayîrê zeft kir . Bey Oran leşgerek ji Cezayirê wergirt, lê nekarî [[Oran|Oran vegerîne]] ; dorpêçê bû sedema mirina 1,500 Spanî, û hêj bêtir Cezayîrî. Îspanî jî gelek leşkerên misilman qetil kirin. <ref>{{Cite book|title=Middle East and Africa: International Dictionary of Historic Places|date=2014|publisher=Routledge|page=559}}</ref> Di sala 1792an de Spanyayê Oran terikand û ew firot Deylika Cezayîrê.
Di sala 1768-an de Haidamakas a Ukraynî ya bi piştgirîya Rûsyayê, li dû konfederalên Polonî bû, ket Balta, bajarokek di bin kontrola Osmaniyan de li ser sînorê Besarabiya li Ukraynayê, hemwelatiyên wê qetil kirin, û bajar bi erdê re şewitandin. Vê çalakiyê Împaratoriya Osmanî ber bi Şerê Rûs-Tirkî yê 1768-1774 ve kir. Peymana Küçük Kaynarca ya 1774-an şer bi dawî kir û azadiya îbadetê ji bo hemwelatiyên xiristiyan ên parêzgehên Valachia û Moldavia yên di bin kontrola Osmaniyan de peyda kir. {{Sfn|Kinross|1979}} Di dawiya sedsala 18-an de, piştî çend şikestinan di şerên bi Rûsyayê re, hin kesên di Împaratoriya Osmanî de dest pê kirin ku bigihîjin wê encamê ku reformên [[Pyotrê Mezin|Petrûs Mezin]] berê xwe dane rûsan, û osmanî neçar in ku xwe biparêzin. bi teknolojiya rojavayî re ji bo ku ji têkçûnên din dûr nekevin. <ref name="books.google_a"
Selîm III (1789–1807) yekem hewildanên mezin ji bo nûjenkirina artêşê kir, lê reformên wî ji hêla serokatiya olî û korpusa Janisary ve hatin asteng kirin. Ji îmtiyazên wan çavnebarî û bi tundî li dijî guherînê bû, Janîser serî hilda. Hewldanên Selîm ji bo text û canê wî bû, lê bi şêwazek balkêş û bi xwîn ji alîyê cîgirê wî Mehmûdê II yê dînamîk ve, ku di sala 1826 -an de cesedê Janîçeran ji holê rakir, hatin çareser kirin.
Rêz 140:
[[File:Siège_de_l'Acropoles.jpg|thumb|Di 1826-1827 de di dema Şerê Serxwebûna Yewnanîstan de dorpêçkirina Acropolis]]
Di 1839-an de, Porta Bilin hewl da ku tiştê ku ji otonomiya defakto winda kir, vegerîne, lê ''de jure'' ''[[De facto|dîsa]]'' jî Eyaleta Osmanî ya Misrê, lê hêzên wê di destpêkê de têk çûn, ku bû sedema Krîza Rojhilatê ya 1840-an . Têkiliyên Mihemed Elî Paşa yên nêzîk bi Fransayê re hebûn û îhtîmala ku ew bibe Siltanê Misrê, bi awayekî berfireh dihat dîtin ku tevahiya [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] xistiye bin bandora Fransa. <ref name="Effraim"
Di nîvê sedsala 19. de, Împaratoriya Osmanî " mirovê nexweşê Ewropayê " dihat gotin. Di salên 1860 û 1870-an de sê dewletên suzeran - Mîrektiya Sirbîstan, [[Walaxîye|Wallachia]] û Moldavia - ber bi serxwebûna ''de jure'' ve çûn.
Rêz 205:
Beriya reformên sedsalên 19 û 20an, rêxistina dewletî ya Împaratoriya Osmanî sîstemeke bi du aliyên sereke bû, rêveberiya leşkerî û rêveberiya sivîl. Siltan di pergalê de di asta herî bilind de bû. Sîstema sivîl li gorî taybetmendiyên herêmê li ser yekeyên îdarî yên herêmî bû. Desthilatdariya dewletê li ser dîndaran hebû. Hin kevneşopiyên Tirkan ên beriya Îslamê yên ku ji pejirandina rêgezên îdarî û qanûnî yên [[Îran|Îrana]] Îslamî rizgar bûbûn, di derdorên îdarî yên Osmanî de girîng man. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} Li gor têgihîştina Osmanî, berpirsiyariya sereke ya dewletê parastin û berfirehkirina axa misilmanan û dabînkirina ewlekarî û hevahengî di nav sînorên xwe de di çarçoweya giştî ya pratîka îslamî ya [[Sunîtî|ortodoks]] û serweriya xanedan de bû. <ref name="Kapucu">{{Cite book|url=https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC|title=Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age|last=Naim Kapucu|last2=Hamit Palabiyik|date=2008|publisher=USAK Books|isbn=978-605-4030-01-9|page=[https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC/page/n71 77]|access-date=11 February 2013}}</ref>
[[File:Jean_Baptiste_Vanmour_-_Dinner_at_the_Palace_in_Honour_of_an_Ambassador_-_Google_Art_Project.jpg|thumb|Balyozan li Qesra Topkapiyê]]
Împaratoriya Osmanî, an jî wek saziyeke xanedaniyê, Mala Osmaniyan, bi mezinahî û dirêjahiya xwe di alema Îslamê de bêhempa û bêhempa bû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=nspmqLKPU-wC&pg=PA199|title=The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present|last=Black|first=Antony|date=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-93243-1|page=199}}</ref> Li Ewrûpayê, tenê Xanî Habsbûrgê rêzek bi heman rengî ya serdestan (padîşah/împarator) ji heman malbatê hebû ku ewqas dirêj, û di heman heyamê de, di navbera dawiya sedsala 13-an û destpêka sedsala 20-an de hukum kir. Xanedaniya Osmanî bi eslê xwe tirk bû. Di yanzdeh caran de, sultan ji kar hat avêtin (siltanekî din ê xanedana Osmanî, ku bira, kur an biraziyê sultanê berê bûn) ji ber ku ji hêla dijminên xwe ve wekî xeterek li ser dewletê hate dîtin. Di dîroka osmanî de tenê du hewldan hebûn ji bo hilweşandina xanedana desthilatdar a Osmanî, her du jî têkçûn, ku ev yek sîstemek siyasî destnîşan dike ku ji bo demek dirêj karîbû şoreşên xwe bêyî bêîstîqrariyek nehewce birêve bibe. <ref name="Kapucu"
Di Îslamê de pileya herî bilind, xelîfe, ji aliyê sultanan ve ji Mûradê Yekem dest pê kir <ref name="Lambton">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4AuJvd2Tyt8C|title=The Cambridge History of Islam: The Indian sub-continent, South-East Asia, Africa and the Muslim west|last=Lambton|first=Ann|last2=Lewis|first2=Bernard|date=1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-22310-2|volume=2|page=320|author-link=Ann Lambton|author-link2=Bernard Lewis}}</ref> ku wek Xîlafeta Osmanî hatibû damezrandin. Sultanê Osmanî, ''pâdişâh'' an jî "xwedê padîşahan", wekî yekane mîlîtanê Împaratoriyê kar dikir û wekî cewherê hukûmeta wê dihat hesibandin, her çend wî her gav kontrolek tam nedikir. Harema Împeratoriyê yek ji hêzên herî girîng ên dîwana Osmaniyan bû. Ew ji aliyê sultanê derbasdar ve dihat birêvebirin. Carcaran sultanê derbasdar tevlî siyaseta dewletê dibe. Ji bo demekê, jinên Haremê bi bandor dewlet di bin kontrola " Sultanate Jinan " de tê gotin. Her tim siltanên nû ji kurên sultanê berê dihatin hilbijartin. Pergala perwerdehiya bihêz a dibistana serayê ji bo ji holê rakirina mîrasgirên potansiyel ên neguncan û damezrandina piştgirî di nav elîta serdest de ji bo cîgirek hate çêkirin. Dibistanên serayê, ku dê rêvebirên paşerojê yên dewletê jî perwerde bikin, ne yek rê bûn. Pêşî [[Medrese (dibistan)|Medrese]] ( {{Ziman|ota|Medrese}} ) ji bo mislimanan hatiye tayînkirin û li gor kevneşopiya Îslamê alim û rayedarên dewletê perwerde kiriye. Barê darayî yê Medreseyê bi ''vakif'' s ve dihat piştgirîkirin, hişt ku zarokên malbatên feqîr derbasî astên civakî û dahata bilindtir bibin. <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/istanbulciviliza00bern|title=Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire|last=Lewis|first=Bernard|date=1963|publisher=University of Oklahoma Press|isbn=978-0-8061-1060-8|page=[https://archive.org/details/istanbulciviliza00bern/page/151 151]|access-date=11 February 2013|url-access=registration}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rlhD9SjavRcC&pg=PA204|title=Social Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analysis|last=Karpat|first=Kemal H.|date=1973|publisher=Brill|isbn=978-90-04-03817-2|page=204}}</ref>
Rêz 228:
[[File:Zibik.jpg|thumb|Jineke bêbext ji ber bêhêziya mêrê xwe ku di mînyatureke osmanî de hatiye teswîrkirin, gazinan ji [[Qazî|Qadî]] dike.]]
Sîstema dadrêsî ya îslamî ya Osmanî ji dadgehên kevneşopî yên Ewropî cudatir hate saz kirin. Serokatiya dadgehên îslamî dê ''Qadî'', an jî dadger be. Ji dema girtina ''îctîhadê'' ango "Deriyê şirovekirinê" ve, ''Qadî'' li seranserê Împaratoriya Osmanî kêmtir bala xwe didin ser pêşmergên qanûnî, û bêtir li ser adet û kevneşopiyên herêmî yên li deverên ku wan îdare dikirin. <ref name="Benton 109-110"
Di dawiya sedsala 19-an de, pergala dadrêsî ya Osmanî reformek girîng dît. Ev pêvajoya nûjenkirina qanûnî bi Fermana Gulhanê ya 1839an dest pê kir <ref name="review-niza">{{Cite web|url=http://research.sabanciuniv.edu/19475/1/Avi_Rubin_Ottoman_Nizamiye_Courts_Somel.pdf|title=Review of "Ottoman Nizamiye Courts. Law and Modernity"|last=Selçuk Akşin Somel|publisher=Sabancı Üniversitesi|page=2}}</ref> Di van reforman de "dadgehkirina adil û giştî ya hemû tawanbaran bêyî ferqê ol", avakirina sîstemeke "desthilatên cuda, olî û sivîl", û erêkirina şahidiya li ser nemisilmanan pêk dihat. <ref name="int-handbook" /> Kodên axê yên taybetî (1858), kodên medenî (1869-1876), û kodek prosedûra medenî jî hatin danîn. <ref name="int-handbook">{{Cite web|url=http://epstein.usc.edu/research/MiddleEast.pdf|title=Middle East|last=Epstein|first=Lee|last2=O'Connor|first2=Karen|website=Legal Traditions and Systems: an International Handbook|publisher=Greenwood Press|pages=223–224|archive-url=https://web.archive.org/web/20130525015655/http://epstein.usc.edu/research/MiddleEast.pdf|archive-date=25 May 2013|url-status=dead|last3=Grub|first3=Diana}}</ref>
Van reforman bi giranî li ser modelên fransî hatine damezrandin, wekî ku ji hêla pejirandina pergala dadgehê ya sê-qatî ve hatî destnîşan kirin. Ev sîstem ku bi navê Nizamiye tê binavkirin, bi ragihandina dawî ya Mecelle, yasaya medenî ya ku zewac, hevberdan, neqf, wesiyet û mijarên din ên rewşa kesane bi rê ve dibir, derbasî asta dadweriya herêmî bû. <ref name="int-handbook"
=== Leşkerî ===
Rêz 281:
[[File:Ottoman_Smyrna.jpg|çep|thumb|Smyrna di bin desthilatdariya Osmaniyan de di sala 1900 de]]
Serjimêriya herêmên Osmaniyan tenê di destpêka sedsala 19-an de dest pê kir. Reqemên ji 1831 û pê ve wekî encamên serjimêriya fermî hene, lê serjimariyan tevahiya nifûsê negirtiye. Mînakî, serjimêriya 1831-an tenê mêran jimartin û tevahiya împaratoriyê negirt. {{Sfn|Kinross|1979}} <ref name="Kabadayı"
Lêbelê, ew dest pê kir ku bigihîje 25-32 mîlyon bi 1800, bi dora 10 mîlyon li parêzgehên Ewropî (di serî de li Balkanan), 11 mîlyon li parêzgehên Asyayê, û dora 3 milyon li parêzgehên Afrîkayê. Rêjeya nifûsê li parêzgehên Ewropî zêdetir bû, du qat ji yên Anatolyayê, ku di encamê de sê qat nifûsa Iraq û [[Sûrî|Sûriyê]] û pênc caran ji nifûsa Erebistanê bû. {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}}
Rêz 308:
Di dîroka împaratoriyê de ne-misilman, bi taybetî xiristiyan û cihû hebûn. Sîstema împaratoriya Osmanî bi tevheviyeke tevlihev a hegemonyaya fermî ya misilmanan a li ser ne-misilmanan û asteke berfireh a toleransê ya olî diyar bû. Digel ku hindikahiyên olî di bin qanûnê de qet ne wekhev bûn, hem di bin kevneşopiya îslamî û hem jî ya osmanî de nasname, parastin û azadiyên bisînor hatin dayîn. <ref name="emigrnonm">{{Cite journal|last=İçduygu|first=Ahmet|last2=Toktaş|first2=Şule|last3=Ali Soner|first3=B.|date=1 February 2008|title=The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey|journal=Ethnic and Racial Studies|volume=31|issue=2|pages=358–389|doi=10.1080/01419870701491937}}</ref>
Heta nîvê duyem ê sedsala 15. piraniya bindestên Osmaniyan xiristiyan bûn. <ref name="Benton 109-110"
==== Îslamiyet ====
Rêz 318:
Împaratoriya Osmanî xwediyê gelek mezhebên îslamî bû, di nav wan de Durzî, [[Îsmaîlîtî|Îsmaîlî]], [[Elewîtî|Elewî]] û Elewî . <ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-22770219|title=Why there is more to Syria conflict than sectarianism|website=BBC News|access-date=5 June 2013}}</ref> [[Sofîtî|Sûfîzm]], bedeneke cihêreng a mîstîsîzma îslamî, li axa Osmaniyan zemîneke bi bereket dît; Di dîroka împaratoriyê de gelek rêgezên olî yên sûfî ( ''[[Terîqet|tarîqa]]'' ), mîna Bektaşî û Mewlewî, an hatin damezrandin, an jî mezinbûnek girîng dîtin. <ref>{{Cite web|url=https://www.academia.edu/Documents/in/Sufism_in_the_Ottoman_Empire|title=Sufism in the Ottoman Empire Research Papers - Academia.edu|website=www.academia.edu|access-date=2022-03-23}}</ref> Lê belê, hin komên misilmanên heterodoks wek heretî dihatin dîtin û heta di warê parastina qanûnî de di bin Cihû û Xirîstiyanan de bûn; Durzî timûtim bûne hedefên çewsandinê, <ref>{{Cite book|title=Middle East Conflicts from Ancient Egypt to the 21st Century: An Encyclopedia and Document Collection [4 volumes]|last=C. Tucker|first=Spencer C.|date=2019|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-5353-1|pages=364–366}}</ref> ku rayedarên osmanî gelek caran biryarên nakokî yên [[Îbn Teymiye|Ibn Teymîyya]], endamê ekola Henbelî ya muhafezekar [[Henbelî|vedibêjin]] . <ref>{{Cite book|title=The Druzes: An Annotated Bibliography|last=S. Swayd|first=Samy|date=2009|publisher=University of Michigan Press|isbn=978-0-9662932-0-3|page=25}}</ref> Di sala 1514an de Sultan Selîm I fermana qirkirina 40.000 Elewiyên Anatoliyê ( ''[[Qizilbaş]]'' ) da, ku ew wek stûna pêncemîn ji bo [[Dewleta Sefewiyan|împaratoriya Sefewî]] ya hevrik dihesiband.
Di serdema Selîm de, Împaratoriya Osmanî li Rojhilata Navîn berfirehbûneke nedîtî û bilez dît, bi taybetî di destpêka sedsala 16-an de tevahiya Sultanatiya Memlûk a Misrê dagir kir. Van fethan îdiaya Osmaniyan ya ku xîlafeta îslamî ye hîn xurtir kir, her çend sultanên osmanî ji serdema Muradê I (1362-1389) ve doza xelîfetiyê dikirin. <ref name="Lambton"
==== Xirîstiyantî û Cihûtî ====
Rêz 350:
Osmaniyan hin kevneşopî, huner û saziyên çandê yên li herêmên ku bi dest xistine vegirtine û reng û aliyên nû li wan zêde kirine. Gelek kevneşopî û taybetmendiyên çandî yên împaratoriyên berê (Di warên wek mîmarî, xwaringeh, mûzîk, dema vala û hikûmetê de) ji hêla Tirkên Osmanî ve hatine pejirandin, ku ew di formên nû de pêşve xistin û di encamê de nasnameya çandî ya nû û bi taybetî ya osmanî peyda kirin. Tevî ku zimanê edebî yê serdest ê Împaratoriya Osmanî Tirkî bû jî, Farisî ji bo pêşandana îmajeke împaratorî amûra bijarte bû. <ref>{{Cite encyclopedia|title=HISTORIOGRAPHY xiv. THE OTTOMAN EMPIRE|encyclopedia=Iranica|url=https://iranicaonline.org/articles/historiography-xiv}}</ref>
Koletî beşek ji civaka Osmanî bû, <ref>{{Cite web|url=http://coursesa.matrix.msu.edu/~fisher/hst373/readings/inalcik6.html|title=Servile Labor in the Ottoman Empire|last=Halil Inalcik|publisher=Michigan State University|archive-url=https://web.archive.org/web/20090911101051/http://coursesa.matrix.msu.edu/~fisher/hst373/readings/inalcik6.html|archive-date=11 September 2009|url-status=dead|access-date=26 August 2010}}</ref> ku piraniya koleyan wekî xizmetkarên malê dixebitin. Koletiya çandiniyê, mîna ya ku li Emrîkayê belav bû, kêm kêm bû. Berevajî pergalên [[Xulamtî|koletiya chattel]], kole di bin qanûnên îslamî de wekî milkên herikbar nedihatin hesibandin, û zarokên koleyên jin bi qanûnî azad têne dinê. Di dawiya sala 1908an de li Împaratoriyê jî koleyên jin dihatin firotin. <ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/islam/history/slavery_7.shtml|title=Islam and slavery: Sexual slavery|publisher=BBC|access-date=26 August 2010}}</ref> Di sedsala 19-an de Împaratorî ket bin zexta welatên Ewropaya Rojava ku vê pratîkê derxînin. Polîtîkayên ku di sedsala 19-an de ji hêla sultanên cûrbecûr ve hatî pêşve xistin hewl da ku bazirganiya koleyan a Osmanî bibire, lê koletî bi sedsalan piştgir û destûrek olî hebû û ji ber vê yekê koletî li Împaratoriyê qet nehat rakirin. <ref name=":1"
Bela heta çaryeka duyemîn a sedsala 19-an di civaka Osmanî de belayek mezin ma. "Di navbera 1701 û 1750 de, 37 serpêhatiyên belayê mezintir û piçûktir li Stenbolê, û 31 di navbera 1751 û 1801 de hatine tomar kirin." <ref>{{Cite journal|last=Faroqhi|first=Suraiya|date=1998|title=Migration into Eighteenth-century 'Greater Istanbul' as Reflected in the Kadi Registers of Eyüp|url=https://secure.peeters-leuven.be/POJ/purchaseform.php?id=2004296&sid=|journal=Turcica|location=Louvain|publisher=Éditions Klincksieck|volume=30|page=165|doi=10.2143/TURC.30.0.2004296}}{{Mirin girêdan|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
Osmaniyan kevneşopî û çanda burokratîk a farisî qebûl kirin. Di pêşketina edebiyata farisî de jî sultanan kedek girîng dan. <ref>''[[Halîl Înalcık|Halil İnalcık]], [https://www.academia.edu/38228665/Halil_İnalcık_-_Has_Bağçede_Ayş_u_Tarab.pdf "Has-bahçede 'Ayş u Tarab"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190726055101/https://www.academia.edu/38228665/Halil_%C4%B0nalc%C4%B1k_-_Has_Ba%C4%9F%C3%A7ede_Ay%C5%9F_u_Tarab.pdf|date=26 July 2019}}, İş Bankası Kültür Yayınları (2011)''</ref>
Rêz 463:
=== Hatina Tîmûr li herêmê û Mîspîyan ===
[[Wêne:Botan_Emiri_Abdullah_.jpg|girêdan=https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAne:Botan_Emiri_Abdullah_.jpg|çep|thumb|280x280px|Pereyê{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ku wî li [[Cizîr|Cizîrê]] ji alîyê wî ve di wextê Abdullah Bîn Ebdulah de piştî 1430 '''Cihê''' çapê ''':''' Stephen Album No: 77595 <ref>Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, s.128</ref>]]
[[Tîmûrleng|Dema ku Timur]] de hatin herêmê, Mîr Îzeddîn Ahmedê Botan , wî ziyaret kir û [[Tîmûrleng|got]] li Timura bibin. Salên hatina [[Tîmûrleng|Timur li]] herêmê tevlihev e. Di hin çavkaniyan de, 1401 paşeroj e, di çavkaniyên din de ew 1394 e. <ref>bkz. [https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11630/2994/Cabir%20DO%C4%9EAN.pdf?sequence=1&isAllowed=y Cabir Doğan a.g.e s.25]{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ve Metin Tuncel ve Abdülkerim Özaydın, “a.g.m.”, s. 38</ref> Mîr Îzeddîn, [[Tîmûrleng|ku]] di destpêkê de ji [[Tîmûrleng|Tîmûr re]] ragihand û dilsoziya xwe agahdar kir, paşê ji viyana xwe ya dilsoz şaş ma û bû sedem ku [[Tîmûrleng|Timur]] rêxistin bi artêşek berbiçav li ser herêma Botan rêwîtiyek organîze bike. Di encama pêşangeha [[Tîmûrleng|Tîmûr]] de li [[Tîmûrleng|ser]] herêmê, [[Cizîr]] bê dorpêçkirin, û li ser vê rewşê rêveberiya artêşê Botanê li [[Cizîr|Cizîrê]] bi dawî bû. Paşê Mîrê Botan Îzeddîn, ku ji hêla [[Tîmûrleng|Tîmûr]] ve têk çû, reviya û neçar ma ku jiyana xwe di nav eşîrên [[Dih|Dih de]] veşartî. <ref name=":1"
=== Mîr Zeyneddîn Abdal ===
| |||