Împeratoriya Osmanî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî) Created by translating the section "Culture" from the page "Ottoman Empire" Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê |
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî) Created by translating the section "Science and technology" from the page "Ottoman Empire" Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê |
||
Rêz 454:
Werzîşên sereke yên Osmaniyan bi tirkî, nêçîrvanî, tîrvaniya tirkan, siwarbûna hespan, avêtina jîneyê, milan û melevaniyê bûn. Klûbên werzîşê yên modela Ewropî bi belavbûna populerbûna maçên [[Futbol|futbolê]] di sedsala 19-an de li Konstantînopolîsê hatin damezrandin. Klûbên pêşeng, li gorî demê, [[Yaneya Jîmnastîkê ya Beşiktaşê|Klûba Jîmnastîkê ya Beşîktaşê]] (1903), [[Yaneya Werzişê ya Galatasarayê|Kuluba Sporê ya Galatasarayê]] (1905), Klûba Sporê ya Fenerbahçe (1907), MKE Ankaragücü (berê Turan Sanatkaragücü) (1910) li Konstantînopolê bûn. Klûbên futbolê li parêzgehên din jî hatin avakirin, wek Kuluba Sporê ya Karşiyaka (1912), Kuluba Sporê ya Altay (1914) û Klûba Futbolê ya Tirkiyeyê (paşê Ülküspor ) (1914) yên [[Îzmîr|Îzmirê]] .
== Zanist û teknolojî ==
[[File:Istambul_observatory_in_1577.jpg|çep|thumb|Çavdêrxaneya Taqî ed-Dîn di sala 1577 de]]
Di dirêjahiya dîroka osmanî de, osmaniyan karîbûn koleksiyonek mezin a pirtûkxaneyên ku bi wergerên pirtûkên ji çandên din, û hem jî destnivîsên orîjînal tije bûn, ava bikin. <ref name="Ágoston and Alan Masters583">{{Cite book|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Ágoston and Alan Masters|first=Gábor and Bruce|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|page=583}}</ref> Beşek mezin a vê xwesteka destnivîsên herêmî û biyanî di sedsala 15'an de derketiye holê. [[Mehmed II|Sultan Mehmet II]] ferman da Georgios Amiroutzes, alimekî yûnanî yê [[Trebzon|Trabzonê]], ku pirtûka erdnîgariya [[Ptolemaîos|Ptolemeus]] wergerîne û pêşkêşî saziyên perwerdehiya Osmanî bike . Nimûneyeke din jî [[Elî Qûşcî|Alî Quşcî]] ye – [[Stêrnasiya cîhana îslamî ya serdema navîn|astronom]], matematîkzan û fîzîknasê bi eslê xwe ji [[Semerkand|Semerqendê]] – ku di du medreseyan de bûye profesor û ji ber xebatên xwe û xebatên şagirtên xwe bandor li derdorên Osmanî kiriye, tevî ku tenê du-sê sal li wir derbas bûye. Konstantînopolîs berî mirina wî. <ref>{{Cite journal|last=Ragep|first=F. J.|date=2005|title=Ali Qushji and Regiomontanus: eccentric transformations and Copernican Revolutions|journal=Journal for the History of Astronomy|publisher=Science History Publications Ltd.|volume=36|issue=125|pages=359–371|bibcode=2005JHA....36..359R|doi=10.1177/002182860503600401}}</ref>
[[Teqiyedîn|Taqî El]] -Dîn di sala 1577an de çavdêriya Taqî El-Dîn a Konstantînopolîsê ava kir û heta sala 1580î li wir çavdêrî kir. Wî eccentricity ya orbita Rojê û tevgera salane ya apogee hesab kir. <ref name="Tekeli">{{Cite encyclopedia|title=Encyclopaedia of the history of science, technology and medicine in non-western cultures|publisher=Kluwer|date=1997|bibcode=2008ehst.book.....S|isbn=978-0-7923-4066-9}}</ref> Lêbelê, armanca bingehîn a çavdêriyê hema hema bê guman [[Astrolojî|stêrnasî]] bû û ne astronomîkî, ku di sala 1580-an de bû sedema hilweşandina wê ji ber rabûna fraksiyonek oldaran ku li dijî karanîna wê ji bo wê armancê bû. <ref>{{Cite book|title=Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb|last=El-Rouayheb|first=Khaled|date=2015|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-04296-4|pages=18–19}}</ref> Wî her weha di sala 1551-an de li Misrê ya Osmanî ceribandinek bi hêza buharê kir, dema ku wî jackek hilmê ya ku ji hêla turbînek hilmê ya bingehîn ve tê ajotin vedibêje. <ref>[[Ahmad Y Hassan]] (1976), ''Taqi al-Din and Arabic Mechanical Engineering'', p. 34–35, Institute for the History of Arabic Science, [[University of Aleppo]]</ref>
[[File:Osman-hamdi-bey-girl-reciting-qu-ran-1880.jpg|thumb|''Keça Qur'anê Dixwîne'' ( ''Kuran Okuyan Kız'' ), wêneyek 1880-î ya ji hêla pirnasê Osmanî Osman Hemdî Bey ve hatî çêkirin, ku di berhemên wî de gelek caran jinên ku di çalakiyên perwerdehiyê de mijûl bûne nîşan didin. ]]
Di sala 1660î de zanyarê osmanî Îbrahîm Efendi el-Zigetvarî Tezkirecî berhema Noel Duret a stêrnasiya Fransî (di sala 1637an de hatiye nivîsandin) wergerandiye erebî. <ref>{{Cite journal|last=Ben-Zaken|first=Avner|date=2004|title=The Heavens of the Sky and the Heavens of the Heart: the Ottoman Cultural Context for the Introduction of Post-Copernican Astronomy|url=https://www.academia.edu/1607448|journal=The British Journal for the History of Science|publisher=[[Cambridge University Press]]|volume=37|pages=1–28|doi=10.1017/S0007087403005302}}</ref>
Şerafeddîn Sabuncuoğlu nivîskarê yekem atlasa neştergeriyê û dawîn ansîklopediya bijîjkî ya mezin a alema Îslamê bû . Tevî ku xebata wî bi giranî li ser El-Tesrîfê ya [[Zehrawî|Ebû el-Qasim el-]] ''Zehrawî'' bû, Sabuncuoğlu gelek nûjeniyên xwe destnîşan kir. Bijîjkên jin jî cara yekem hatin wêne kirin. <ref>{{Cite journal|last=Bademci|first=G.|date=2006|title=First illustrations of female Neurosurgeons in the fifteenth century by Serefeddin Sabuncuoglu|journal=Neurocirugía|volume=17|issue=2|pages=162–165|doi=10.4321/S1130-14732006000200012|pmid=16721484|doi-access=free}}</ref> Ji ber ku, Împaratoriya Osmanî bi îcadkirina gelek amûrên emeliyatê yên ku têne bikar anîn wekî darê zorê, [[kateter]], scalpel û lancet û her weha pincar tê hesibandin. <ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/topics/middle-east/ottoman-empire|title=Ottoman Empire|publisher=[[History (American TV network)|History.com]]|access-date=26 August 2010}}</ref>
Di destpêka sedsala 19-an de, Misrê di bin serokatiya Muhammed Alî de dest bi karanîna motorên hilmê ji bo hilberîna pîşesaziyê kir, digel ku pîşesaziyên wekî hesinkarî, çêkirina tekstîlê, kargehên kaxezê û kargehên hûrkirinê ber bi hêza hilmê ve diçin. <ref name="batou193">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HjD4SCOE6IgC&pg=PA193|title=Between Development and Underdevelopment: The Precocious Attempts at Industrialization of the Periphery, 1800–1870|last=Jean Batou|date=1991|publisher=[[:fr:Librairie Droz|Librairie Droz]]|isbn=978-2-600-04293-2|pages=193–196}}</ref>
Di sedsala 19. de, Îshak Efendi bi wergerandina berhemên xwe yên rojavayî, bi danasîna raman û pêşkeftinên zanistî yên rojavayî yên wê demê li cîhana osmanî û berfireh a misilmanan û îcadkirina termînolojiya zanistî ya guncav a Tirkî û Erebî tê hesibandin.
== Girêdanên derve ==
* [http://www.dilbilimi.net/osmanli_arastirmalari.htm Ottoman Resources in Internet]
| |||