Împeratoriya Osmanî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî)
Created by translating the section "Economy" from the page "Ottoman Empire"
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî)
Created by translating the section "Demographics" from the page "Ottoman Empire"
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê
Rêz 319:
 
Dîroknasê aborî Paul Bairoch amaje dike ku bazirganiya azad li Împaratoriya Osmanî di depîşesazîbûnê de bûye alîkar. Berevajî parêzbendiya Çîn, Japonya û Spanyayê, Împaratoriya Osmanî xwediyê siyasetek bazirganiya lîberal bû, ji îthalata derve re vekirî. Ev eslê xwe di serdestiya Împaratoriya Osmanî de ye, ku vedigere yekem peymanên bazirganî yên ku bi Fransa re di 1536-an de hatine îmzekirin û bi serpêhatiyên di 1673 û 1740-an de bêtir hatine girtin, ku ji bo îthalat û hinardekirinê bac daxistin %3. Siyasetên osmanî yên lîberal ji hêla aborînasên Brîtanî ve, wek John Ramsay McCulloch di ''Ferhenga Bazirganiyê'' (1834) de hatin pesindan, lê piştre ji hêla siyasetmedarên Brîtanî yên wekî serokwezîr Benjamin Disraeli ve hate rexne kirin, ku Împaratoriya Osmanî wekî "nimûneyek ji zirara çêbûyî" binav kir. bi pêşbaziya bêsînor" di nîqaşa Qanûnên Corn a 1846 de. <ref>{{Cite book|title=Economics and World History: Myths and Paradoxes|last=Paul Bairoch|date=1995|publisher=[[University of Chicago Press]]|pages=31–32|author-link=Paul Bairoch}}</ref>
== Demografîk ==
Texmîna nifûsa împaratoriyê 11.692.480 ji bo heyama 1520-1535 bi jimartina malên di qeydên dehiyê yên osmanî de, û zêdekirina vê hejmarê bi 5-ê hate bidestxistin. <ref name="Kabadayı">{{Cite web|url=http://www.iisg.nl/research/labourcollab/turkey.pdf|title=Inventory for the Ottoman Empire / Turkish Republic|last=Kabadayı|first=M. Erdem|date=28 October 2011|publisher=Istanbul Bilgi University|archive-url=https://web.archive.org/web/20111028114335/http://www.iisg.nl/research/labourcollab/turkey.pdf|archive-date=28 October 2011|url-status=dead}}</ref> Ji ber sedemên ne diyar, nifûsa sedsala 18-an ji ya sedsala 16-an kêmtir bû. <ref>{{Cite journal|last=Leila Erder and Suraiya Faroqhi|date=October 1979|title=Population Rise and Fall in Anatolia 1550–1620|journal=Middle Eastern Studies|volume=15|issue=3|pages=322–345|doi=10.1080/00263207908700415}}</ref> Texmînek 7,230,660 ji bo serjimêriya yekem a ku di 1831-an de hatî çêkirin wekî hejmartinek cidî tê hesibandin, ji ber ku ev serjimar tenê ji bo qeydkirina leşkerên gengaz bû. <ref name="Kabadayı" />
 
[[File:Ottoman_Smyrna.jpg|çep|thumb|Smyrna di bin desthilatdariya Osmaniyan de di sala 1900 de]]
 
Serjimêriya herêmên Osmaniyan tenê di destpêka sedsala 19-an de dest pê kir. Reqemên ji 1831 û pê ve wekî encamên serjimêriya fermî hene, lê serjimariyan tevahiya nifûsê negirtiye. Mînakî, serjimêriya 1831-an tenê mêran jimartin û tevahiya împaratoriyê negirt. {{Sfn|Kinross|1979}} <ref name="Kabadayı">{{Cite web|url=http://www.iisg.nl/research/labourcollab/turkey.pdf|title=Inventory for the Ottoman Empire / Turkish Republic|last=Kabadayı|first=M. Erdem|date=28 October 2011|publisher=Istanbul Bilgi University|archive-url=https://web.archive.org/web/20111028114335/http://www.iisg.nl/research/labourcollab/turkey.pdf|archive-date=28 October 2011|url-status=dead}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFKabadayı2011">Kabadayı, M. Erdem (28 October 2011). </cite></ref> Ji bo demên berê, texmînên mezinahî û belavkirina nifûsê li gorî şêwazên demografîk ên hatine dîtin têne kirin. <ref>{{Cite book|title=The Ottoman Census System and Population, 1831–1914|last=Shaw|first=S. J.|date=1978|work=International Journal of Middle East Studies|publisher=Cambridge University Press|page=325|quote=The Ottomans developed an efficient system for counting the empire's population in 1826, a quarter of a century after such methods were introduced in Britain, France and America.}}</ref>
 
Lêbelê, ew dest pê kir ku bigihîje 25-32&nbsp;mîlyon bi 1800, bi dora 10&nbsp;mîlyon li parêzgehên Ewropî (di serî de li Balkanan), 11&nbsp;mîlyon li parêzgehên Asyayê, û dora 3&nbsp;milyon li parêzgehên Afrîkayê. Rêjeya nifûsê li parêzgehên Ewropî zêdetir bû, du qat ji yên Anatolyayê, ku di encamê de sê qat nifûsa Iraq û [[Sûrî|Sûriyê]] û pênc caran ji nifûsa Erebistanê bû. {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}}
 
[[File:Bridge_and_Galata_Area,_Istanbul,_Turkey_by_Abdullah_Frères,_ca._1880-1893_(LOC).jpg|thumb|Dîmena Galatayê ( Karaköy ) û Pira Galatayê ya li ser Kevana Zêrîn, {{Derdora|1880–1893}}]]
 
Di dawiya hebûna împaratoriyê de bendewariya jiyanê 49 sal bû, li gorî nîvê salên bîstan li Sirbîstanê di destpêka sedsala 19-an de. {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}} Nexweşiyên serpêhatî û birçîbûn bû sedema têkçûnek mezin û guhertinên demografîk. Di sala 1785an de dora şeşan yek ji nifûsa Misrê ji ber belayê mir û Heleb dît ku nifûsa wê di sedsala 18an de ji sedî bîst kêm bûye. Di navbera salên 1687 û 1731'an de 6 xelayê tenê li Misirê ket û xelaya dawî ya ku li Anatolyayê ket piştî çar deh salan bû. {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}}
 
Zêdebûna bajarên bendergehê kombûna nifûsê ji ber pêşkeftina keştiyên vapor û rêyên hesinî dît. Bajarvanî ji 1700 heta 1922 zêde bû, bajar û bajarok mezin bûn. Pêşkeftinên di tenduristî û paqijiyê de wan ji bo jiyan û xebatê balkêştir kir. Bajarên bendergehê yên mîna Selanîkê, li Yewnanîstanê, nifûsa wê <ref>{{Cite journal|last=Pamuk|first=S|date=August 1991|title=The Ottoman Empire and the World Economy: The Nineteenth Century|journal=International Journal of Middle East Studies|publisher=Cambridge University Press|volume=23|issue=3}}</ref> 55,000 di 1800 de gihîşt 160,000 di 1912 de û İzmir ku di 1800 de nifûsa wê 150,000 bû, di sala 1914 {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}} gihîşt 300,000. dît ku nifûsa wê ji 25,000 daket 8,000 bi taybetî ji ber pevçûnên siyasî. {{Sfn|Quataert|Spivey|2000}}
 
=== Ziman ===
{{Gotara bingehîn|Zimanên Împaratoriya Osmanî}}
[[File:1911_Ottoman_Calendar.jpg|thumb|Salnameya Osmanî ya sala 1911an bi çend zimanên cuda wek: Tirkiya osmanî, yewnanî, ermenî, îbranî, bulgarî û fransî hatiye nîşandan.]]
 
[[Zimanê osmanî|Tirkiya Osmanî]] zimanê fermî yê Împaratoriyê bû. Ew zimanekî Tirkî yê Ogûzî bû ku pir di bin bandora [[Zimanê farisî|farisî]] û [[Zimanê erebî|erebî]] de bû, her çend tomarên jêrîn ên ku ji hêla gelên asayî ve dihatin axaftin kêmtir bandorên zimanên din hebûn li gorî celebên bilind ên ku ji hêla çînên jor û rayedarên hukûmetê ve têne bikar anîn. <ref>{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.1515/9781400878765|title=Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876|last=Davison|first=Roderic H.|date=1964-12-31|isbn=9781400878765|doi=10.1515/9781400878765|quote=There was the ruling Ottoman group, now largely concentrated in the bureaucracy centered on the Sublime Porte, and the mass of the people, mostly peasants. The efendi looked down on "the Turk," which was a term of opprobrium indicating boorishness, and preferred to think of himself as an Osmanli. His country was not Turkey, but the Ottoman State. His language was also "Ottoman"; though he might also call it "Turkish," in such a case he distinguished it from ''kaba türkçe'', or coarse Turkish, the common speech. His writing included a minimum of Turkish words, except for particles and auxiliary verbs.}}</ref> Tirkî, di guhertoya xwe ya osmanî de, ji rojên destpêkê yên Osmaniyan ve zimanê leşkerî û rêveberiyê bû. Destûra Osmanî ya sala 1876’an bi awayekî fermî statûya fermî ya împaratoriya Tirkî zeft kir. <ref>{{Cite journal|date=1908|title=The Ottoman Constitution, promulgated the seventh Zilbridge, 1293 (11/23 December 1876)|journal=The American Journal of International Law|volume=2|issue=4|page=376|doi=10.2307/2212668|jstor=2212668}}</ref>
 
Gelek zimanên osmanî yên bibandor hebûn: Tirkî, ku ji aliyê piraniya gelên Anatolyayê û ji aliyê piraniya misilmanên Balkanan ve ji bilî Albanya, Bosna <ref name="Bertold Spuler page 69">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rD1vvympVtsC&pg=PA69|title=Persian Historiography And Geography|last=Bertold Spuler|date=2003|publisher=Pustaka Nasional Pte Ltd|isbn=978-9971-77-488-2|page=69}}</ref> û Nânti -yên niştecihên Megleno- Romenî tê axaftin; <ref>{{Cite journal|last=Kahl|first=Thede|author-link=Thede Kahl|date=2006|title=The Islamisation of the Meglen Vlachs (Megleno-Romanians): The Village of Nânti (Nótia) and the "Nântinets" in Present-Day Turkey|url=https://www.cambridge.org/core/journals/nationalities-papers/article/abs/islamisation-of-the-meglen-vlachs-meglenoromanians-the-village-of-nanti-notia-and-the-nantinets-in-presentday-turkey/5F6519A83C83DD0B9728A22F58100384|journal=[[Nationalities Papers]]|volume=34|issue=1|pages=71–90|doi=10.1080/00905990500504871}}</ref> Farisî, tenê ji aliyê xwendeyan ve tê axaftin; <ref name="Bertold Spuler page 69" /> Erebî, bi giranî li Misir, [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]], [[Nîvgirava Erebistanê|Erebistan]], Iraq, Afrîkaya Bakur, Kuweyt û beşên [[Qoçê Efrîqayê|Kevana Afrîkayê]] û [[Zimanê amazigh|Berberî]] li Afrîkaya Bakur tê axaftin.
 
Ji ber ku di nav gel de rêjeya xwende-nivîsendetiyê kêm bû (heta serê sedsala 19-an nêzî %2–3 û di dawiya sedsala 19-an de tenê %15), mirovên asayî neçar bûn ku nivîskaran wekî "daxwaz-nivîskarên taybetî" bi ''kar bînin ( arzuhâlci'' s ) ji bo ku karibin bi hikûmetê re têkilî daynin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=082osLxyBDgC&pg=PA266|title=Studies on Ottoman Social and Political History: Selected Articles and Essays|last=Kemal H. Karpat|date=2002|publisher=Brill|isbn=978-90-04-12101-0|page=266}}</ref> Hin komên etnîkî di nav malbat û taxên xwe de ( mehalle ) bi zimanên xwe diaxivîn, tevî ku gelek hindikahiyên ne-misilman ên mîna Yewnanî û Ermeniyan tenê bi tirkî diaxivîn. {{Sfn|Davison|1964}} Li gundên ku du an zêdetir nifûsa bi hev re dijiyan, niştecîhan pir caran bi zimanê hev diaxivîn. Li bajarên kozmopolît, mirovan gelek caran bi zimanên malbata xwe dipeyivîn; gelek ji wan kesên ku etnîkî ne [[tirk]] bûn bi tirkî wek zimanê duyemîn diaxivîn.
 
=== Ol ===
[[File:Portrait_Caliph_Abdulmecid_II.jpg|thumb|Abdülmecid II xelîfeyê dawî yê Îslamê û endamê xanedana Osmaniyan bû .]]
 
[[Sunîtî|Îslama Sunnî]] ''Dînê'' (adet, kevneşopiyên qanûnî û dînê) serdest ê Împeratoriya Osmanî bû; ''Medheba'' fermî (dibistana fiqha Îslamî ) ''[[Henefî]] bû.'' <ref name="Gunduz">Gunduz, Sinasi [https://books.google.com/books?id=4BXsV0_qhs4C&pg=PA104&lpg#v Change And Essence: Dialectical Relations Between Change And Continuity in the Turkish Intellectual Traditions] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221101141240/https://books.google.com/books?id=4BXsV0_qhs4C&pg=PA104&lpg#v|date=1 November 2022}} Cultural Heritage and Contemporary Change. </ref> Ji destpêka sedsala 16-an heya destpêka sedsala 20-an, sultanê Osmanî di heman demê de wekî xelîfe, an jî rêberê siyasî-olî, alema misilman kar kiriye.
 
Di dîroka împaratoriyê de ne-misilman, bi taybetî xiristiyan û cihû hebûn. Sîstema împaratoriya Osmanî bi tevheviyeke tevlihev a hegemonyaya fermî ya misilmanan a li ser ne-misilmanan û asteke berfireh a toleransê ya olî diyar bû. Digel ku hindikahiyên olî di bin qanûnê de qet ne wekhev bûn, hem di bin kevneşopiya îslamî û hem jî ya osmanî de nasname, parastin û azadiyên bisînor hatin dayîn. <ref name="emigrnonm">{{Cite journal|last=İçduygu|first=Ahmet|last2=Toktaş|first2=Şule|last3=Ali Soner|first3=B.|date=1 February 2008|title=The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey|journal=Ethnic and Racial Studies|volume=31|issue=2|pages=358–389|doi=10.1080/01419870701491937}}</ref>
 
Heta nîvê duyem ê sedsala 15. piraniya bindestên Osmaniyan xiristiyan bûn. <ref name="Benton 109-110">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rZtjR9JnwYwC&pg=109|title=Law and Colonial Cultures: Legal Regimes in World History, 1400–1900|last=Benton|first=Lauren|date=3 December 2001|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-00926-3|pages=109–110|access-date=11 February 2013}}</ref> Ne-misilman hindikahiyek girîng û di warê aborî de bi bandor man, her çend di sedsala 19-an de pir kêm bûn, bi piranî ji ber koçberî û veqetînê . <ref name="emigrnonm" /> Rêjeya misilmanan di sala 1820an de %60 bû, di sala 1870an de hêdî hêdî derket %69ê û di sala 1890an de jî %76 bû. <ref name="emigrnonm" /> Di sala 1914an de, kêmtir ji pêncê nifûsa împaratoriyê (% 19,1) ne misilman bûn, ku bi piranî ji Cihû û Yewnanên Xiristiyan, Asûrî û Ermeniyan pêk dihat. <ref name="emigrnonm">{{Cite journal|last=İçduygu|first=Ahmet|last2=Toktaş|first2=Şule|last3=Ali Soner|first3=B.|date=1 February 2008|title=The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey|journal=Ethnic and Racial Studies|volume=31|issue=2|pages=358–389|doi=10.1080/01419870701491937}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFİçduyguToktaşAli_Soner2008">İçduygu, Ahmet; Toktaş, Şule; Ali Soner, B. (1 February 2008). </cite></ref>
 
==== Îslamiyet ====
 
 
Gelên Tirk beriya ku Îslamê qebûl bikin şêwazeke şemanîzmê kirin. Fetihkirina Misilmanan ya Transoxiana di bin destê [[Xanedana Ebasiyan|Abbasiyan]] de belavbûna Îslamê li nav axa Tirkan a Asya Navîn hêsan kir. Gelek eşîrên tirkan - di nav wan de tirkên ogûz, ku bav û kalên Selçûqiyan û Osmaniyan bûn - gav bi gav misilman bûn û bi koçên xwe yên di sedsala 11an de dest pê kir ol anîn Anatoliyê. Ji damezrandina xwe ve, Împaratoriya Osmanî bi fermî piştgirî da ekola Maturîdî ya teolojiya Îslamê, ku balê dikişîne ser aqilê [[Aqil|mirovî]], eqliyetê, lêgerîna zanist û [[Felsefeya îslamê|felsefeyê]] ( ''felsefa'' ). <ref>Alpyağıl, Recep (28 November 2016). </ref> <ref>[http://nationalinterest.org/feature/turkeys-200-year-war-against-isis-13412 The National Interest: "Turkey's 200-Year War against 'ISIS'" by Selim Koru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180206131711/http://nationalinterest.org/feature/turkeys-200-year-war-against-isis-13412|date=6 February 2018}} 24 July 2015,</ref> Osmanî ji wan kesên destpêkê û bi coş bûn ku ekola Feqê ya Îslamî ya [[Henefî]] <ref>{{Cite book|title=The Oxford History of Islam|last=Esposito|first=John L.|date=1999|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-510799-9|pages=112–14}}</ref> pejirandibû, ku di hukmên xwe de berawirdî nermtir û bijartir bû. <ref>[https://books.google.com/books?id=4BXsV0_qhs4C&pg=PA104&lpg#v Change And Essence: Dialectical Relations Between Change And Continuity in the Turkish Intellectual Traditions] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221101141240/https://books.google.com/books?id=4BXsV0_qhs4C&pg=PA104&lpg#v|date=1 November 2022}} Cultural Heritage and Contemporary Change. </ref> <ref>[http://www.mei.edu/content/map/salafism-infiltrates-turkish-religious-discourse Middle East Institute: "Salafism Infiltrates Turkish Religious Discourse" By Andrew Hammond – Middle East Policy Fellow – European Council on Foreign Relations] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180807091143/http://www.mei.edu/content/map/salafism-infiltrates-turkish-religious-discourse|date=7 August 2018}} 22 July 2015,</ref>
[[File:Istanbul_asv2021-10_img11_Yıldız_Hamidiye_Mosque.jpg|thumb|Qubeya Mizgefta Yıldız Hamidiye li Tirkiyeyê.]]
 
Împaratoriya Osmanî xwediyê gelek mezhebên îslamî bû, di nav wan de Durzî, [[Îsmaîlîtî|Îsmaîlî]], [[Elewîtî|Elewî]] û Elewî . <ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-22770219|title=Why there is more to Syria conflict than sectarianism|website=BBC News|access-date=5 June 2013}}</ref> [[Sofîtî|Sûfîzm]], bedeneke cihêreng a mîstîsîzma îslamî, li axa Osmaniyan zemîneke bi bereket dît; Di dîroka împaratoriyê de gelek rêgezên olî yên sûfî ( ''[[Terîqet|tarîqa]]'' ), mîna Bektaşî û Mewlewî, an hatin damezrandin, an jî mezinbûnek girîng dîtin. <ref>{{Cite web|url=https://www.academia.edu/Documents/in/Sufism_in_the_Ottoman_Empire|title=Sufism in the Ottoman Empire Research Papers - Academia.edu|website=www.academia.edu|access-date=2022-03-23}}</ref> Lê belê, hin komên misilmanên heterodoks wek heretî dihatin dîtin û heta di warê parastina qanûnî de di bin Cihû û Xirîstiyanan de bûn; Durzî timûtim bûne hedefên çewsandinê, <ref>{{Cite book|title=Middle East Conflicts from Ancient Egypt to the 21st Century: An Encyclopedia and Document Collection [4 volumes]|last=C. Tucker|first=Spencer C.|date=2019|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-5353-1|pages=364–366}}</ref> ku rayedarên osmanî gelek caran biryarên nakokî yên [[Îbn Teymiye|Ibn Teymîyya]], endamê ekola Henbelî ya muhafezekar [[Henbelî|vedibêjin]] . <ref>{{Cite book|title=The Druzes: An Annotated Bibliography|last=S. Swayd|first=Samy|date=2009|publisher=University of Michigan Press|isbn=978-0-9662932-0-3|page=25}}</ref> Di sala 1514an de Sultan Selîm I fermana qirkirina 40.000 Elewiyên Anatoliyê ( ''[[Qizilbaş]]'' ) da, ku ew wek stûna pêncemîn ji bo [[Dewleta Sefewiyan|împaratoriya Sefewî]] ya hevrik dihesiband.
 
Di serdema Selîm de, Împaratoriya Osmanî li Rojhilata Navîn berfirehbûneke nedîtî û bilez dît, bi taybetî di destpêka sedsala 16-an de tevahiya Sultanatiya Memlûk a Misrê dagir kir. Van fethan îdiaya Osmaniyan ya ku xîlafeta îslamî ye hîn xurtir kir, her çend sultanên osmanî ji serdema Muradê I (1362-1389) ve doza xelîfetiyê dikirin. <ref name="Lambton">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4AuJvd2Tyt8C|title=The Cambridge History of Islam: The Indian sub-continent, South-East Asia, Africa and the Muslim west|last=Lambton|first=Ann|last2=Lewis|first2=Bernard|date=1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-22310-2|volume=2|page=320|author-link=Ann Lambton|author-link2=Bernard Lewis}}</ref> Xilafet bi fermî ji Memlûkan di sala 1517an de derbasî sultaniya Osmanî bû, ku endamên wê heta hilweşandina vê ofîsê di 3ê Adara 1924an de ji aliyê [[Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê|Komara Tirkiyê]] ve (û sirgûnkirina xelîfeyê dawî, Ebdulmecîd II, bo Fransayê) wek xelîfe hatin naskirin. .
 
==== Xirîstiyantî û Cihûtî ====
[[File:Gennadios_II_and_Mehmed_II.jpg|thumb|[[Mehmed II|Mehmedê Fetih]] û Patrîk Gennadius II]]
 
Li gorî sîstema ''zimmî'' ya misilmanan, Împaratoriya Osmanî ji bo xiristiyan, cihû û kesên din ên " pirtûkê " azadiyên bisînor garantî kir, wek mafê îbadetê, xwedîbûna milk û bêparbûna ji sedeqeya mecbûrî ( [[Zekat|z ''akat'']] ). ya misilmanan. Lêbelê, ne-misilman (an {{Ziman|ota|dhimmi}} ) rastî gelek qedexeyên qanûnî hatin, di nav wan de qedexekirina çekan, siwarbûna li hespan an jî malên wan li ber malên misilmanan; bi heman awayî, ji wan dihat xwestin ku bacên ji kesên misilman, di nav wan de ''jîzya ,'' ku çavkaniya sereke ya dahata dewletê bû, bidin. <ref>Peri, Oded (1990). </ref> <ref>{{Cite book|title=A shameful act: the Armenian genocide and the question of Turkish responsibility|title-link=A shameful act: the Armenian genocide and the question of Turkish responsibility|last=Akçam|first=Taner|date=2006|publisher=Metropolitan Books|isbn=978-0-8050-7932-6|location=New York|page=[https://archive.org/details/shamefulactarmen00ak/page/24 24]|author-link=Taner Akçam}}</ref> Gelek Xirîstiyan û Cihû ji bo ku statuya civakî û yasayî ya tam bidest bixin jî misilmantî kirin, her çend pirraniya wan bê sînor domandina baweriya xwe kirin. <ref>{{Cite encyclopedia|title=Ottoman Empire|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|url=http://global.britannica.com/EBchecked/topic/434996/Ottoman-Empire/44379/Institutional-evolution#ref482041}}</ref>
 
 
''Rum'' Millet, ku piraniya Xirîstiyanên Ortodoks ên Rojhilatî dihewand, ji hêla ''Corpus Juris Civilis'' (Kodê Justinian) ya serdema Bîzansê ve hate rêvebirin, digel ku Patriarchê Ecumenîkî desthilatdariya olî û siyasî ya herî bilind ( ''millet-bashi'', an etnarch ) destnîşan kir. Her wiha Cihûyên Osmanî ketine bin desthilatdariya Haham Başî, ango Serokê ''[[Serekxexam|Rahîbên]]'' Osmanî, lê [[Ermenî]] jî di bin desthilatdariya Serpîskoposê Dêra Şandiyan a Ermeniyan de bûn. <ref name=":1">{{Cite book|title=A Concise History of Islam|last=Syed|first=Muzaffar Husain|date=2011|publisher=Vij Books India|isbn=978-93-81411-09-4|location=New Delhi|page=97}}</ref> Weke koma herî mezin a pêkhateyên ne-misilman, Rum Millet di siyaset û bazirganiyê de xwediyê gelek îmtiyazên taybetî bû; lê belê cihû û ermenî jî di nav çîna bazirganên dewlemend de û di rêvebirina giştî de jî baş hatibûn temsîlkirin. <ref>{{Cite journal|last=Krummerich|first=Sean|date=1998–1999|title=The Divinely-Protected, Well-Flourishing Domain: The Establishment of the Ottoman System in the Balkan Peninsula|url=http://www.loyno.edu/history/journal/1998-9/Krummerich.htm|journal=The Student Historical Journal|publisher=Loyola University New Orleans|volume=30|archive-url=https://web.archive.org/web/20090610014150/http://www.loyno.edu/history/journal/1998-9/Krummerich.htm|archive-date=10 June 2009|access-date=11 February 2013|url-status=dead}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.globaled.org/nyworld/materials/ottoman/turkish.html|title=Turkish Toleration|publisher=The American Forum for Global Education|archive-url=https://web.archive.org/web/20010320091629/http://globaled.org/nyworld/materials/ottoman/turkish.html|archive-date=20 March 2001|url-status=dead|access-date=11 February 2013}}</ref>
 
=== Avahiyeke civakî-siyasî-dînî ===
 
[[File:Subject_Nationalities_of_the_German_Alliance_(1917)_(cropped).jpg|thumb|Nexşeya etnîkî ya Împaratoriya Osmanî di sala 1917 de. Reş = Bulgar û Tirk. Sor = Yewnanî. Zer ronahî = Ermenî. Şîn = Kurd. Pirteqal = Laz. Zer tarî = Ereb. Kesk = Nestorî.]]
 
Di destpêka sedsala 19-an de, civak, hukûmet û ol bi rengek tevlihev, hevgirtî bi hev ve girêdayî bûn, ku ji hêla Atatürk ve bêkêmasî hate dîtin, ku ew piştî 1922-an bi awayekî sîstematîk hilweşand. <ref>Philip D. Curtin, ''The World and the West: The European Challenge and the Overseas Response in the Age of Empire'' (2002), pp. 173–192.</ref> <ref>Fatma Muge Gocek, ''Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change'' (1996) pp 138–42</ref> Li Konstantînopolîsê, Sultan du domên cuda hukum kir: hukumeta laîk û hiyerarşiya olî. Karbidestên olî Ulama ava kirin, ku kontrola wan hînkirinên olî û teolojî, û her weha pergala dadwerî ya Împaratoriyê bû, ku dengek sereke di karûbarên rojane de di civatên li seranserê Emperatoriyê de (lê ne di nav de miletên ne-misilman) da wan. Ew têra xwe bi hêz bûn ku reformên leşkerî yên ku ji hêla Sultan Selim III ve hatî pêşniyar kirin red kirin. Paşê wî Sultan Mahmud II (r. 1808–1839) pêşî erêkirina ulema wergirt berî ku reformên bi vî rengî pêşniyar bike. <ref>Kemal H. Karpat, "The transformation of the Ottoman State, 1789–1908." </ref> Bernameya laîkbûnê ya ku Atatürk anîbû, ulema û saziyên wan qediyan. Xilafet ji holê hat rakirin, medrese hatin girtin, mehkemeyên şerîetê hatin rakirin. Li şûna alfabeya erebî tîpên latînî danî, sîstema dibistanên olî bi dawî anî û hin mafên siyasî da jinan. Gelek kevneperestên gundewarî tu carî ev laîkbûn qebûl nekirin, û di salên 1990î de wan ji nû ve daxwaza roleke mezintir ji Îslamê re dikirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=D1xfDfgPJr8C&pg=PA141|title=Ottoman Ulema, Turkish Republic: Agents of Change and Guardians of Tradition|last=Amit Bein|date=2011|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-7311-9|page=141}}</ref>
 
Cenîçer di salên destpêkê de yekîneyeke leşkerî ya pir bi heybet bûn, lê dema ku Ewropaya Rojava teknolojiya rêxistina xwe ya leşkerî nûjen kir, Janîçer bûn hêzek paşverû ku li hember her guhertinê li ber xwe dide. Hêdî hêdî hêza leşkerî ya Osmanî kevnar dibû, lê dema ku Cenîçeryan hîs kir ku îmtiyazên wan dikevin xeterê, an kesên ji derve dixwazin wan nûjen bikin, an jî dibe ku ji hêla siwaran ve ew bi ser bikevin, ew rabûn serhildanê. Serhildan ji her du aliyan ve pir tund û tûj bûn, lê dema ku Cenîçer hatin tepisandin, ji bo hêza leşkerî ya Osmanî pir dereng bû ku xwe bigihîne Rojava. <ref>Peter Mansfield, ''A History of the Middle East'' (1991) p. 31.</ref> <ref>Oleg Benesch, "Comparing Warrior Traditions: How the Janissaries and Samurai Maintained Their Status and Privileges During Centuries of Peace." </ref> Pergala siyasî bi rûxandina Janîçeriyan di Bûyera Xemgîn a 1826-an de hate guheztin, ku hêzek leşkerî / hukûmetî / polîsî ya pir bi hêz bû ku serhildan kir. Sultan Mehmûdê II. serhildan têk bir, serok îdam kir û rêxistina mezin belav kir. Vê yekê qonaxek ji bo pêvajoyek hêdî ya nûjenkirina fonksiyonên hukûmetê saz kir, ji ber ku hukûmetê bi serkeftinek tevlihev dixwest ku hêmanên sereke yên burokrasiya rojavayî û teknolojiya leşkerî bipejirîne.
 
[[File:Istanbul_asv2021-11_img71_StAnthony_of_Padua_Church.jpg|thumb|Dêra orîjînal a St. Anthony of Padova, Stenbol di 1725 de ji hêla civata herêmî ya Îtalî ya Stenbolê ve hatî çêkirin.]]
 
Cenîserî ji Xiristiyanan û kêmneteweyên din hatibûn peywirdarkirin; rakirina wan îmkana derketina elîteke tirk da ku Împaratoriya Osmanî kontrol bike. Pirsgirêk ev bû ku hêmana tirkî pir kêm perwerde bû, ji her cûre dibistanên bilind tune bûn, û di zimanê tirkî de ku alfabeya erebî bi kar anî bû ku hînbûna berfireh asteng dikir. Hejmarek mezin ji hindikahiyên etnîkî û olî di warên xwe yên veqetandî yên ku jê re digotin millet, dihatin tolerans kirin. <ref>Karen Barkey, and George Gavrilis, "The Ottoman millet system: non-territorial autonomy and its contemporary legacy." </ref> Ew di serî de Yewnanî, Ermenî, an Cihû bûn. Li her deverekê xwe îdare dikirin, bi zimanê xwe dipeyivîn, dibistanên xwe, saziyên çandî û olî bi xwe dikirin û hinek bacên xwe bilind didan. Ji derveyî milletê tu hêza wan tune bû. Hikûmeta Împeratorî ew parast û pêşî li pevçûnên tund ên mezin di navbera komên etnîkî de girt. Lêbelê, milletan dilsoziya xwe pir hindik nîşanî Împaratoriyê dan. Neteweperestiya etnîkî, li ser bingeha ol û zimanê cuda, hêzek navendî peyda kir ku di dawiyê de Împeratoriya Osmanî hilweşand. {{Sfn|Quataert|1983}} Her wiha komên etnîkî yên misilman ên ku ne beşek ji pergala milletê bûn, nemaze Ereb û Kurd, li derveyî çanda Tirkan bûn û neteweperestiya xwe ya cuda pêş xistin. Îngîlîzan di Şerê Cîhanê yê Yekem de piştgirî da neteweperestiya Ereban, di berdêla piştgiriya Ereban de soza dewleteke serbixwe ya Ereban da. Piranîya Ereban piştgirîya Sultan dikirin, lê yên nêzîkî Mekkeyê bawerî bi soza Îngîlîzan anîn û piştgirî dan wan. <ref>Youssef M. Choueiri, ''Arab Nationalism: A History: Nation and State in the Arab World'' (2001), pp. 56–100.</ref>
 
Di asta herêmî de, desthilatdarî li derveyî kontrola Sultan ji hêla "ayan" an navdarên herêmî ve hate girtin. Ayan bac berhev dikirin, artêşên xwecihî ava kirin da ku bi navdarên din re pêşbaziyê bikin, li hember guhertinên siyasî an aborî helwestek bertek nîşan dan, û pir caran polîtîkayên ku ji hêla Sultan ve hatine destnîşan kirin red kirin. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA64|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|last=Gábor Ágoston and Bruce Alan Masters|date=2010|publisher=Infobase|isbn=978-1-4381-1025-7|page=64}}</ref>
 
 
Piştî sedsala 18-an, Împaratoriya Osmanî bi eşkere piçûk dibû, ji ber ku Rûsyayê zextek giran kir û ber bi başûrê xwe ve berfireh bû; Misir di 1805-an de bi bandor serbixwe bû, û Ingilîzan paşê ew bi Qibris re girt. Yewnanîstan serbixwe bû, û Sirbîstan û herêmên din ên Balkanan ji ber ku hêza neteweperestiyê li dijî emperyalîzmê dikişand, pir nerehet bûn. Fransiyan Cezayîr û Tûnis girtin. Ewropî hemî difikirîn ku împaratorî mirovek nexweş e ku bi lez kêm dibe. Tenê Almanan arîkar xuya dikirin, û piştgiriya wan bû sedem ku Împaratoriya Osmanî di sala 1915an de tevlî hêzên navendî bibe, bi encamê ku ew di sala 1918-an de wekî yek ji wendahiyên herî giran ên Şerê Cîhanê yê Yekem derketin. <ref>Naci Yorulmaz, [https://www.google.com/books/edition/Arming_the_Sultan/2-eKDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1 ''Arming the Sultan: German Arms Trade and Personal Diplomacy in the Ottoman Empire Before World War I''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221101141247/https://www.google.com/books/edition/Arming_the_Sultan/2-eKDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1|date=1 November 2022}} (IB Tauris, 2014).</ref>
== Girêdanên derve ==
* [http://www.dilbilimi.net/osmanli_arastirmalari.htm Ottoman Resources in Internet]