Împeratoriya Osmanî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî)
Created by translating the section "Historiographical debate on the Ottoman state" from the page "Ottoman Empire"
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî)
Created by translating the section "Government" from the page "Ottoman Empire"
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl WergerandinaNaverokê WergerandinaBeşê
Rêz 243:
Dîroknasê Brîtanî Norman Stone gelek berdewamiyên di navbera împaratoriya Romaya Rojhilat û Osmanî de pêşniyar kir, wekî baca ''zeugarionê'' ya Bîzansiyê bibe baca ''Resm'' ''-i çift'' ya Osmanî, pergala pronoia ya xwedîkirina erdê ku mîqdara axa ku meriv bi kapasîteya berhevkirinê ve girêdide. siwarî bû pergala ''tîmarê'' ya osmanî, û pîvana osmanî ya ji bo erdê dönüm wekî ''stremma'' Bîzansê ''bû'' . Stone her wiha amaje bi wê yekê jî kir ku tevî ku îslama sunnî ola dewletê bû jî, [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks]] a Rojhilatî ji aliyê dewleta Osmanî ve dihat piştgirîkirin û kontrolkirin û li hember qebûlkirina wê kontrolê bû xwediyê herî mezin li Împaratoriya Osmanî. Tevî hemanheviyan, Stone amaje kir ku cûdahiyek girîng ev bû ku bexşên axê di binê pergala ''tîmar'' de di destpêkê de ne mîras bûn. Tewra piştî ku bexşîna axê di bin pergala ''tîmar'' de mîras bû jî, milkiyeta axê li Împaratoriya Osmanî pir bêewle ma, û sultan her gava ku bixwesta dikaribû bexşîna axê betal bike. Stone angaşt kir ku ev bêewlehî di warê xwedîkirina axê de ''Timariotan'' ji lêgerîna pêşkeftina dirêj-demê ya axa xwe cesaret da, û di şûna wê de hişt ku ''timaryotan'' stratejiyek îstismarkirina demkurt bipejirînin, ku di dawiyê de bandorên xirab li ser aboriya Osmanî kir. <ref>Stone, pp. 94–95.</ref>
 
== Rêvebir ==
 
 
Beriya reformên sedsalên 19 û 20an, rêxistina dewletî ya Împaratoriya Osmanî sîstemeke bi du aliyên sereke bû, rêveberiya leşkerî û rêveberiya sivîl. Siltan di pergalê de di asta herî bilind de bû. Sîstema sivîl li gorî taybetmendiyên herêmê li ser yekeyên îdarî yên herêmî bû. Desthilatdariya dewletê li ser dîndaran hebû. Hin kevneşopiyên Tirkan ên beriya Îslamê yên ku ji pejirandina rêgezên îdarî û qanûnî yên [[Îran|Îrana]] Îslamî rizgar bûbûn, di derdorên îdarî yên Osmanî de girîng man. {{Sfn|Itzkowitz|1980}} Li gor têgihîştina Osmanî, berpirsiyariya sereke ya dewletê parastin û berfirehkirina axa misilmanan û dabînkirina ewlekarî û hevahengî di nav sînorên xwe de di çarçoweya giştî ya pratîka îslamî ya [[Sunîtî|ortodoks]] û serweriya xanedan de bû. <ref name="Kapucu">{{Cite book|url=https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC|title=Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age|last=Naim Kapucu|last2=Hamit Palabiyik|date=2008|publisher=USAK Books|isbn=978-605-4030-01-9|page=[https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC/page/n71 77]|access-date=11 February 2013}}</ref>
[[File:Jean_Baptiste_Vanmour_-_Dinner_at_the_Palace_in_Honour_of_an_Ambassador_-_Google_Art_Project.jpg|thumb|Balyozan li Qesra Topkapiyê]]
Împaratoriya Osmanî, an jî wek saziyeke xanedaniyê, Mala Osmaniyan, bi mezinahî û dirêjahiya xwe di alema Îslamê de bêhempa û bêhempa bû. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=nspmqLKPU-wC&pg=PA199|title=The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present|last=Black|first=Antony|date=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-93243-1|page=199}}</ref> Li Ewrûpayê, tenê Xanî Habsbûrgê rêzek bi heman rengî ya serdestan (padîşah/împarator) ji heman malbatê hebû ku ewqas dirêj, û di heman heyamê de, di navbera dawiya sedsala 13-an û destpêka sedsala 20-an de hukum kir. Xanedaniya Osmanî bi eslê xwe tirk bû. Di yanzdeh caran de, sultan ji kar hat avêtin (siltanekî din ê xanedana Osmanî, ku bira, kur an biraziyê sultanê berê bûn) ji ber ku ji hêla dijminên xwe ve wekî xeterek li ser dewletê hate dîtin. Di dîroka osmanî de tenê du hewldan hebûn ji bo hilweşandina xanedana desthilatdar a Osmanî, her du jî têkçûn, ku ev yek sîstemek siyasî destnîşan dike ku ji bo demek dirêj karîbû şoreşên xwe bêyî bêîstîqrariyek nehewce birêve bibe. <ref name="Kapucu">{{Cite book|url=https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC|title=Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age|last=Naim Kapucu|last2=Hamit Palabiyik|date=2008|publisher=USAK Books|isbn=978-605-4030-01-9|page=[https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC/page/n71 77]|access-date=11 February 2013}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFNaim_KapucuHamit_Palabiyik2008">Naim Kapucu; Hamit Palabiyik (2008). </cite></ref> Bi vî awayî, sultanê dawî yê Osmanî Mehmed VI ( {{reign|1918|1922}}1918 – {{reign|1918|1922}} ) ji nijada patrilineal (xeta nêr) ya yekem sultanê osmanî [[Osman I]] (m {{Kurtkirin|d.|died}} 1323/4) bû, ku li her du Ewrûpayê jî bêhempa bû (mînak, rêza mêran a Mala Habsburgê di 1740 de winda bû. ) û li alema Îslamê. Armanca bingehîn a Harema Împeratorî ew bû ku jidayikbûna mîratgirên mêr ên textê Osmanî misoger bike û di nifşên paşerojê de domandina hêza patrilineal (xeta mêr) rasterast a sultanên osmanî misoger bike.
 
Di Îslamê de pileya herî bilind, xelîfe, ji aliyê sultanan ve ji Mûradê Yekem dest pê kir <ref name="Lambton">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4AuJvd2Tyt8C|title=The Cambridge History of Islam: The Indian sub-continent, South-East Asia, Africa and the Muslim west|last=Lambton|first=Ann|last2=Lewis|first2=Bernard|date=1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-22310-2|volume=2|page=320|author-link=Ann Lambton|author-link2=Bernard Lewis}}</ref> ku wek Xîlafeta Osmanî hatibû damezrandin. Sultanê Osmanî, ''pâdişâh'' an jî "xwedê padîşahan", wekî yekane mîlîtanê Împaratoriyê kar dikir û wekî cewherê hukûmeta wê dihat hesibandin, her çend wî her gav kontrolek tam nedikir. Harema Împeratoriyê yek ji hêzên herî girîng ên dîwana Osmaniyan bû. Ew ji aliyê sultanê derbasdar ve dihat birêvebirin. Carcaran sultanê derbasdar tevlî siyaseta dewletê dibe. Ji bo demekê, jinên Haremê bi bandor dewlet di bin kontrola " Sultanate Jinan " de tê gotin. Her tim siltanên nû ji kurên sultanê berê dihatin hilbijartin. Pergala perwerdehiya bihêz a dibistana serayê ji bo ji holê rakirina mîrasgirên potansiyel ên neguncan û damezrandina piştgirî di nav elîta serdest de ji bo cîgirek hate çêkirin. Dibistanên serayê, ku dê rêvebirên paşerojê yên dewletê jî perwerde bikin, ne yek rê bûn. Pêşî [[Medrese (dibistan)|Medrese]] ( {{Ziman|ota|Medrese}} ) ji bo mislimanan hatiye tayînkirin û li gor kevneşopiya Îslamê alim û rayedarên dewletê perwerde kiriye. Barê darayî yê Medreseyê bi ''vakif'' s ve dihat piştgirîkirin, hişt ku zarokên malbatên feqîr derbasî astên civakî û dahata bilindtir bibin. <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/istanbulciviliza00bern|title=Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire|last=Lewis|first=Bernard|date=1963|publisher=University of Oklahoma Press|isbn=978-0-8061-1060-8|page=[https://archive.org/details/istanbulciviliza00bern/page/151 151]|access-date=11 February 2013|url-access=registration}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rlhD9SjavRcC&pg=PA204|title=Social Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analysis|last=Karpat|first=Kemal H.|date=1973|publisher=Brill|isbn=978-90-04-03817-2|page=204}}</ref>
 
Her çend sultan padîşahê herî bilind bû jî, desthilata siyasî û rêvebirina sultan hate veguheztin. Siyaseta dewletê çend rawêjkar û wezîr li dora meclîsa bi navê Dîwanê kom bûbûn.
 
[[File:Yusuf_Ziya_Paşa.jpg|thumb|Yusuf Ziya Paşa, balyozê Osmanî li Dewletên Yekbûyî, li [[Washington, District of Columbia|Washington]], 1913]]
 
Di dîroka osmaniyan de gelek bûyer hebûn ku parêzgarên herêmî bi awayekî serbixwe tevdigerin û heta li dijî desthilatdaran tevdigerin. Piştî Şoreşa Tirkên Ciwan a sala 1908’an dewleta Osmanî bû monarşiya destûrî. Sûltan êdî xwedî desthilatiya îcrayê nebû. Parlamentoyek hat avakirin û nûnerên parêzgehan hatin hilbijartin. Nûneran Hikûmeta Împeratoriya Împaratoriya Osmanî ava kirin.
 
Ev îdareya eklektîk di peywendiyên dîplomatîk ên Împaratoriyê de jî diyar bû, ku di destpêkê de bi [[Zimanê yewnanî|zimanê Yewnanî]] ber bi rojava ve hatibû kirin. <ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC|title=Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age|last=Naim Kapucu|last2=Hamit Palabiyik|date=2008|publisher=USAK Books|isbn=978-605-4030-01-9|page=[https://archive.org/details/bub_gb_DWceNjwTggUC/page/n72 78]|access-date=12 February 2013}}</ref>
 
Tughra monogramên kaligrafîk, an jî îmzeyên Sultanên Osmanî bûn, ku 35 ji wan hebûn. Li ser mohra Sultan hatine xêzkirin, navên Sultan û bavê wî li xwe kirine. Daxuyan û duaya, "herdem serketî", di piran de jî hebû. Yê pêşî yê Orhan Gazî bû. ''Tughra'' bi şêwazê xemilandî şaxek ji [[Xweşnivîsî|kelîgrafiya]] Osmanî-Tirkî derxistiye holê.
 
=== Qanûn ===
{{Gotara bingehîn|Qanûna Osmanî}}Sîstema huqûqî ya Osmanî qanûnên olî li ser mijarên xwe qebûl kir. Di heman demê de ''Qanûn'' (an ''Kanûn'' ), zagona xanedaniyê, bi qanûnên olî an jî [[Şerîet|Şerîetê]] re hebû. <ref name="otmkanun">{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/0/24365067|title=Balancing Sharia: The Ottoman Kanun|publisher=BBC|archive-url=https://web.archive.org/web/20131009012204/http://www.bbc.co.uk/religion/0/24365067|archive-date=9 October 2013|url-status=dead|access-date=5 October 2013}}</ref> <ref>Washbrook, D. and Cohn, H., Law in the Ottoman Empire: Shari'a Law, Dynastic Law, Legal Institutions.</ref> Împaratoriya Osmanî her tim li dora sîstemeke hiqûqa herêmî hatibû birêxistinkirin. Rêveberiya qanûnî li Împaratoriya Osmanî beşek ji plansaziyek mezin a hevsengkirina desthilatdariya navendî û herêmî bû. <ref name="Benton 109-110">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rZtjR9JnwYwC&pg=109|title=Law and Colonial Cultures: Legal Regimes in World History, 1400–1900|last=Benton|first=Lauren|date=3 December 2001|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-00926-3|pages=109–110|access-date=11 February 2013}}</ref> Hêza osmanî bi girîngî li dor rêvebirina mafên axê dizivire, ku ji bo desthilatdariya herêmî cîh dida ku hewcedariyên milletê herêmî pêş bixe. <ref name="Benton 109-110" /> Tevliheviya dadrêsî ya Împaratoriya Osmanî armanc bû ku rê bide entegrasyona komên cûda yên çandî û olî. <ref name="Benton 109-110" /> Sîstema Osmanî sê sîstemên dadgehan hebûn: yek ji bo misilmanan, yek ji bo nemisilmanan, ku cihû û xirîstiyanên tayînkirî li ser civakên xwe yên olî desthilatdar dikirin, û "dadgeha bazirganiyê". Tevahiya sîstemê ji jor ve bi rêgezên qanûnên ''îdarî'', yanî bi zagonên ku li ser esasê ''Yassa'' û ''Töre'' yên Tirkî ku di serdema berî Îslamê de hatine pêşxistin, ji jor ve hatiye tertîb kirin. <ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/1202464532|title=Islamic Gunpowder Empires Ottomans, Safavids, and Mughals.|last=Streusand|first=Douglas E.|date=2010|publisher=Routledge|isbn=978-0-429-96813-6|location=Milton|oclc=1202464532}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/1082195426|title=The Ashgate research companion to Islamic law|date=2016|others=P. J. Bearman, Rudolph Peters|isbn=978-1-315-61309-3|location=London|pages=109|oclc=1082195426}}</ref>
 
[[File:1879-Ottoman_Court-from-NYL.png|çep|thumb|Dadgehek Osmanî, 1877]]
 
Lê belê, ev kategoriyên dadgehê bi tevahî taybetî nebûn; Bo nimûne, dadgehên îslamî, ku dadgehên sereke yên Împaratoriyê bûn, di heman demê de dikarin ji bo çareserkirina nakokiyên bazirganî an nakokiyên di navbera dozgerên olên cihê de werin bikar anîn, û Cihû û Xiristiyan gelek caran diçûn cem wan da ku li ser pirsgirêkek biryarek bi hêztir bistînin. Dewleta Osmanî mêldar bû ku destwerdana pergalên qanûnên olî yên ne-misilman neke, tevî ku bi qanûnî dengek ji bo vê yekê bi parêzgerên herêmî hebû. Sîstema qanûnên ''şerîeta'' îslamî ji hevgirtina [[Quran|Qur'anê]] hatibû pêşxistin; [[Hedîs]] an jî gotinên pêxember Mihemed ; ''[[îcma]]'' an lihevhatina endamên [[Umet|civaka misilman]] ; [[qiyas]], pergalek ramana analogîkî ya ji pêşiyên berê; û adetên herêmî. Her du sîstem li dibistanên hiqûqê yên Împaratoriyê, ku li [[Stembol|Stenbol]] û [[Bursa|Bursayê]] bûn, dihatin xwendin.
 
[[File:Zibik.jpg|thumb|Jineke bêbext ji ber bêhêziya mêrê xwe ku di mînyatureke osmanî de hatiye teswîrkirin, gazinan ji [[Qazî|Qadî]] dike.]]
 
Sîstema dadrêsî ya îslamî ya Osmanî ji dadgehên kevneşopî yên Ewropî cudatir hate saz kirin. Serokatiya dadgehên îslamî dê ''Qadî'', an jî dadger be. Ji dema girtina ''îctîhadê'' ango "Deriyê şirovekirinê" ve, ''Qadî'' li seranserê Împaratoriya Osmanî kêmtir bala xwe didin ser pêşmergên qanûnî, û bêtir li ser adet û kevneşopiyên herêmî yên li deverên ku wan îdare dikirin. <ref name="Benton 109-110">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rZtjR9JnwYwC&pg=109|title=Law and Colonial Cultures: Legal Regimes in World History, 1400–1900|last=Benton|first=Lauren|date=3 December 2001|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-00926-3|pages=109–110|access-date=11 February 2013}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBenton2001">Benton, Lauren (3 December 2001). </cite></ref> Lêbelê, pergala dadgehê ya Osmanî ne xwediyê avahiyek temyîzê bû, ku rê li ber stratejiyên dozên dadrêsî vekir, ku dozger dikaribûn nakokiyên xwe ji sîstemek dadgehê bigihînin pergala din heya ku ew biryarek ku di berjewendiya wan de bû bi dest bixin.
 
Di dawiya sedsala 19-an de, pergala dadrêsî ya Osmanî reformek girîng dît. Ev pêvajoya nûjenkirina qanûnî bi Fermana Gulhanê ya 1839an dest pê kir <ref name="review-niza">{{Cite web|url=http://research.sabanciuniv.edu/19475/1/Avi_Rubin_Ottoman_Nizamiye_Courts_Somel.pdf|title=Review of "Ottoman Nizamiye Courts. Law and Modernity"|last=Selçuk Akşin Somel|publisher=Sabancı Üniversitesi|page=2}}</ref> Di van reforman de "dadgehkirina adil û giştî ya hemû tawanbaran bêyî ferqê ol", avakirina sîstemeke "desthilatên cuda, olî û sivîl", û erêkirina şahidiya li ser nemisilmanan pêk dihat. <ref name="int-handbook" /> Kodên axê yên taybetî (1858), kodên medenî (1869-1876), û kodek prosedûra medenî jî hatin danîn. <ref name="int-handbook">{{Cite web|url=http://epstein.usc.edu/research/MiddleEast.pdf|title=Middle East|last=Epstein|first=Lee|last2=O'Connor|first2=Karen|website=Legal Traditions and Systems: an International Handbook|publisher=Greenwood Press|pages=223–224|archive-url=https://web.archive.org/web/20130525015655/http://epstein.usc.edu/research/MiddleEast.pdf|archive-date=25 May 2013|url-status=dead|last3=Grub|first3=Diana}}</ref>
 
Van reforman bi giranî li ser modelên fransî hatine damezrandin, wekî ku ji hêla pejirandina pergala dadgehê ya sê-qatî ve hatî destnîşan kirin. Ev sîstem ku bi navê Nizamiye tê binavkirin, bi ragihandina dawî ya Mecelle, yasaya medenî ya ku zewac, hevberdan, neqf, wesiyet û mijarên din ên rewşa kesane bi rê ve dibir, derbasî asta dadweriya herêmî bû. <ref name="int-handbook">{{Cite web|url=http://epstein.usc.edu/research/MiddleEast.pdf|title=Middle East|last=Epstein|first=Lee|last2=O'Connor|first2=Karen|website=Legal Traditions and Systems: an International Handbook|publisher=Greenwood Press|pages=223–224|archive-url=https://web.archive.org/web/20130525015655/http://epstein.usc.edu/research/MiddleEast.pdf|archive-date=25 May 2013|url-status=dead|last3=Grub|first3=Diana}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFEpsteinO'ConnorGrub">Epstein, Lee; O'Connor, Karen; Grub, Diana. </cite></ref>
 
=== Leşkerî ===
{{Gotara bingehîn|Arteşa Împaratoriya Osmanî}}
[[File:Walka_o_sztandar_turecki.jpg|çep|thumb|Sipahiyên Osmanî yên di şer de, alaya heyvê di destên xwe de ne (ji hêla Józef Brandt )]]
 
Yekemîn yekîneya leşkerî ya Dewleta Osmanî artêşek bû ku di dawiya sedsala 13-an de ji hêla Osman I ve ji eşîrên ku li girên rojavayê Anatoliya dijîn hatibû organîze kirin. Sîstema leşkerî bi pêşveçûna Împaratoriyê bû rêxistinek tevlihev. Leşkeriya Osmanî sîstemeke tevlîhev a leşkerkirin û çewisandinê bû. Cenazeyên sereke yên artêşa Osmanî ji Janîserî, Sipahî, Akıncı û Mehteran pêk dihat. Artêşa Osmanî di nav hêzên herî pêşkeftî yên şer ên cîhanê de bû, yek ji wan hêzan bû ku mûşek û top bi kar anî. Tirkên Osmanî di dema ''Dorpêkirina Konstantînopolîsê'' de dest bi bikaranîna fîşekan kirin, ku topên kurt lê fireh bûn. Siwarên osmanî li şûna zirxên giran, bi leza bilind û livînê ve girêdayî bûn, kevan û şûrên kurt li ser hespên tirkmen û ereban ên bilez (pêşengên hespê pêşbaziyê yên Thoroughbred ) bikar anîn, <ref>{{Cite book|title=The Godolphin Arabian: The Story of the Matchem Line|last=Milner|first=Mordaunt|date=1990|publisher=Robert Hale Limited|isbn=978-0-85131-476-1|pages=3–6}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Famous Running Horses: Their Forebears and Descendants|last=Wall|first=John F|isbn=978-1-163-19167-5|page=8}}</ref> û gelek caran taktîkên mîna yên [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] bikar anîn. [[Împeratoriya Mongolan|Empiremparatorî]], mîna ku dema ku hêzên dijmin di hundurê avahiyek bi şeklê heyvê de dorpêç dike û dûv re jî êrîşa rastîn dike, xwe vedikişe. Artêşa Osmanî di tevahiya sedsala 17-an û destpêka sedsala hîjdehan de hêzeke şerker a bibandor berdewam kir, <ref>{{Cite book|title=Ottoman Warfare, 1500–1700|last=Murphey|first=Rhoads|date=1999|publisher=UCL Press|page=10}}</ref> <ref>{{Cite book|title=Guns for the Sultan: Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire|last=Ágoston|first=Gábor|date=2005|publisher=Cambridge University Press|pages=200–02}}</ref> <ref name="AksanOW">{{Cite book|title=Ottoman Wars, 1700–1860: An Empire Besieged|last=Aksan|first=Virginia|date=2007|publisher=Pearson Education Ltd.|isbn=978-0-582-30807-7|pages=130–135}}</ref> di demeke dirêj a aştiyê de ji 1740-an heta 1768-an, li paş hevrikên Ewropî yên împaratoriyê ma.
 
[[File:The_Ertugrul_Cavalry_Regiment_crossing_the_Galata_Bridge.jpg|thumb|Alaya Siwarî ya Ertugrul a nûjenkirî ku di sala 1901 de ji Pira Galatayê derbas dibe.]]
 
Nûjenkirina Împaratoriya Osmanî di sedsala 19. de bi leşkerî dest pê kir. Di sala 1826’an de Sultan Mehmûdê Duyem ordiya Cenîsiyan betal kir û artêşa modern a Osmanî ava kir. Navê wan wek Nizam-ı Cedid (Fermana Nû) bi nav kir. Artêşa Osmanî jî saziya yekem bû ku pisporên biyanî bi kar anî û efserên xwe ji bo perwerdeyê şand welatên rojavayê Ewropayê. Di encamê de, dema ku ev xortên nû û nû perwerdekirî bi xwendina xwe vegeriyan, tevgera Tirkên Ciwan dest pê kir.
 
[[File:OttomanNavy.jpg|çep|thumb|280x280px|Firokeyên Osmanî li [[Tengava Stembolê|Bosforê]] li nêzî Ortakoyê]]
 
Hêza Deryayî ya Osmanî di berfirehkirina herêmên Împaratoriyê yên li parzemîna Ewropayê de gelek alîkar bû. Di sala 1517'an de bi zêdekirina [[Cezayir|Cezayîr]] û Misrê ji Împeratoriya Osmanî re dest bi dagirkirina Bakurê Afrîkayê kir. Bi windabûna Yewnanîstanê di sala 1821-an de û Cezayîrê di 1830-an de dest pê kir, hêza deryayî û kontrola Osmanî ya li ser deverên dûr ên derveyî Empiremparatoriyê dest bi kêmbûnê kir. Sultan Abdüleziz (1861-1876 padîşahî) hewl da ku ji nû ve hêzek deryayî ya Osmanî ava bike, piştî yên Brîtanya û Fransa fîloya herî mezin ava kir. Kargeha keştiyê li Barrow, Îngilîstanê, di sala 1886'an de ji bo Împaratoriya Osmanî keştiya xwe ya yekemîn ava kir. <ref name="first submarine at shipyard">{{Cite web|url=http://www.ellesmereportstandard.co.uk/latest-north-west-news/Petition-created-for-submarine-name.4001190.jp|title=Petition created for submarine name|website=Ellesmere Port Standard|archive-url=https://web.archive.org/web/20080423225019/http://www.ellesmereportstandard.co.uk/latest-north-west-news/Petition-created-for-submarine-name.4001190.jp|archive-date=23 April 2008|url-status=dead|access-date=11 February 2013}}</ref>
 
Lêbelê, aboriya Osmanî ya hilweşiyayî nikaribû hêza fîloyê dirêj bidomîne. Sultan [[Ebdulhemîd II|Abdülhamid II]] baweriya xwe bi amîralên ku alîgirê Midhat Paşa reformxwaz bûn, nedikir û îdia dikir ku fîloya mezin û buha di dema Şerê Rûs-Tirkî de li dijî Rûsan tu feydeyê nade. Wî piraniya fîloyê di hundurê Kevana Zêrîn de girt, ku li wir keştiyên 30 salên pêş de hilweşiyan. Piştî Şoreşa Ciwanên Tirk a sala 1908’an, Komîteya Îttîhad û Terakkî hewl da ku hêzeke deryayî ya Osmanî ya xurt pêş bixe. ''Weqfa Hêza Deryayî ya Osmanî'' di sala 1910an de ji bo kirîna keştiyên nû bi rêya bexşên gel hat avakirin.
 
[[File:Turkish_pilots_in_1912.jpg|thumb|Pîlotên Osmanî di destpêka sala 1912an de]]
 
Damezrandina balafirvaniya leşkerî ya Osmaniyan di navbera hezîrana 1909-an û tîrmeha 1911-an de vedigere <ref>{{Cite web|url=http://www.turkeyswar.com/aviation/aviation.htm|title=Story of Turkish Aviation|publisher=Turkey in the First World War|archive-url=https://web.archive.org/web/20120512225046/http://www.turkeyswar.com/aviation/aviation.htm|archive-date=12 May 2012|url-status=dead|access-date=6 November 2011}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.hvkk.tsk.tr/EN/IcerikDetay.aspx?ID=19|title=Founding|publisher=Turkish Air Force|archive-url=https://web.archive.org/web/20111007104345/http://www.hvkk.tsk.tr/EN/IcerikDetay.aspx?ID=19|archive-date=7 October 2011|url-status=dead|access-date=6 November 2011}}</ref> Împaratoriya Osmanî dest bi amadekirina pîlot û firokeyên xwe yên yekem kir û bi damezrandina Dibistana Hewayî ( ''Tayare Mektebî'' ) li Yeşîlköyê di 3ê Tîrmeha 1912an de, Împaratoriyê dest bi mamostetiya efserên firîna xwe kir. Damezrandina Dibistana Hewayê di bernameya firokevaniya leşkerî de pêşdeçûn bileztir kir, hejmara kesên di nav wê de tomarkirî de zêde kir, û pîlotên nû di Artêş û Hêzên Deryayî yên Osmanî de rolek aktîf da pîlotên nû.
== Girêdanên derve ==
* [http://www.dilbilimi.net/osmanli_arastirmalari.htm Ottoman Resources in Internet]