Aqqoyûnî: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Baran Agir (gotûbêj | beşdarî) Kurteya guhartinê tine Etîket: Betalkirî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl |
B deadurl>urlstatus, typos fixed: 'an → an (2) AWB Etîket: Betalkirî |
||
Rêz 111:
| paşê4 al =
}}
'''Dewleta Aqqoyûniyan''', federasyoneke eşîrên [[tirkomanên barak]] bû ku piştî serdestiya [[Împeratoriya Mongolan]] li [[Amed
== Dîrok ==
=== Etîmolojî ===
Navê Aq Qoyunlu "Miya Spî" cara yekem di çavkaniyên dawiya sedsala
=== Esîl ===
{{Gotara bingehîn|Bayandur (eşiret)}}
Di dawiya serdema [[Îlxanî|Îlxaniyan]] de di nîveka sedsala 14-an de, eşîrên ogûzan ên ku ji konfederasyona Aq Qoyunluyan pêk dihat, li mêrgên havînê yên Ermenîstanê, bi taybetî, li ser [[Dîcle|çemê Dîcleyê]] û mêrgên zivistanê yên di navbera bajarên [[Amed|Diyarbekir]] û [[Sêwas
Uzun Hasan bi îdiaya ku ew ji neviyê [[Oxuz Xan|Oguz Xanê birûmet û neviyê wî Bayandûr Xan]] e, îdia dikir. Uzun Hasan di nameyekê de ku di sala 1470 de ji Şehzade Bayezid waliyê [[Amasya
; Çîrok
Sultanên Aq Qoyunlu îdia kiribûn ku eslê xwe ji Bayindir Xan e, ku neviyê Oğuz Xan, kalikê efsanewî yê Tirkên Oguz bû.
Li gorî ''Kitab-i Diyarbekrîyayê'', kalikên [[Uzun Hasan]] ên di nifşa
▲Li gorî ''Kitab-i Diyarbekrîyayê'', kalikên [[Uzun Hasan]] ên di nifşa 68'an de heta [[Adem]] pêxember bi nav û deng hatine rêzkirin û der barê wan de agahî tên dayîn. Di nav wan de Tur Alî Beyê kalê kalikê Uzun Hasan jî heye ku di çavkaniyên din de jî behsa wî tê kirin. Lê zehmet e mirov bibêje ku Pehlîvan Bey, Ezdî Bey û Îdrîs Bey ku di demên berê de hatine rêzkirin, bi rastî hebûne yan na. Piraniya kesên ku wek bav û kalên Uzun Hasan hatine tomarkirin, navên bi efsaneya Ogûzî û mîrên Ogûziyan ve girêdayî ne. <ref>{{Cite book|title=Makaleler|last=İsmail Aka|publisher=Berikan Kitabevi|year=2005|volume=2|page=291|language=tr}}</ref>
=== Uzun Hasan ===
{{Gotara bingehîn|Uzun Hasan}}Turkumanên Aq Qoyunlu cara ewil di sala [[Diyarbekr (herêma dîrokî)|1402an]] de erd bi dest xistine, dema [[Tîmûrleng|Tîmûr]] li Tirkiyê îroyîn Diyarbekir hemû daye wan. Demek dirêj Aq Qoyunluyan nikarîbûn xaka xwe berfireh bikin, ji ber ku hevrikê Qera Qoyunlu an jî "Tirkmanên Pezê Reş" wan li ber xwe dabû. Lêbelê, ev yek bi desthilatdariya Uzun Hasan guherî, ku di sala 1467-an de serokê Turkumanên Pezê Reş Jahan Şah têk bir. Piştî mirina Cehan Şah, kurê wî Hesen Elî bi alîkariya Tîmûrî Ebû Seîd Mîrza berê xwe da [[Azerbaycan
Piştî têkçûna serokekî Tîmûriyan Ebû Seîd Mîrza, Uzun Hesen karîbû [[Bexda
Di sala 1464an de Uzun Hasan ji yek ji dijminên herî xurt ên Împaratoriya Osmanî Venedîkê daxwaza alîkariya leşkerî kiribû. Tevî sozên Venedîkê, ev alîkarî qet nehat û di encamê de, Uzun Hesen di şerê Otlukbeli yê sala 1473-an de ji aliyê Osmaniyan ve hat têkbirin, {{Sfn|Eagles|2014}} herçend vê yekê Aq Qoyunlu hilweşand.
Rêz 141:
Di sala 1470 de Uzun Ebûbekir Tîhranî hilbijart ku dîroka konfederasyona Aq Qoyunlu berhev bike. {{Sfn|Markiewicz|2019}} ''Kitab-i Diyarbekriyya'', wekî ku jê re dihat gotin, Uzun Hasan wekî ''sahib-qiran'' bi nav kir û yekem berhema dîrokî bû ku ev sernav ji mîrekî ne Tîmûrî re datîne. {{Sfn|Markiewicz|2019}}
Uzun Hesen peywendiyên xwe bi endamên rêza derwêş a gelêrî re ku meyla wan a sereke ber bi [[Şiîtî|Şî'îtiyê]] ve bû, parast, di heman demê de bi bexş û tesdîqkirina tawîzên bacê an jî weqfên sazûmanên olî yên bajarî bi pêş xist û fermana şopandina mezhebên tundrew ên şîî û antînomîst da. Ew yek ji keçên xwe bi biraziyê xwe Haydar re, serokê nû yê mezheba [[Dewleta Sefewiyan|Sefewî]] li [[Erdebîl, Îran|Erdebîlê]] re zewicî.
[[File:Портрет_Ягуб-бека_с_придворными._Альбом_Мехмета_Завоевателя.png|rast|thumb|Minyatura Siltan Yaqûb û dîwanên wî, albûma Mehmedê Fetih]]
== Hîkûmet ==
Serokên Aqqoyûnî ji eşîra Begundur an Bayandûr a Tirkên Ogûz <ref>C.E. Bosworth and R. Bulliet, ''The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual '', Columbia University Press, 1996, {{ISBN|0-231-10714-5}}, p. 275.</ref> bûn û ji neviyên bavê avakerê nîv-efsaneyî yê Ogûz, yan Ogûz ''[[Oxuz Xan|Khagan]]'' dihatin hesibandin.
Fetihkirina Uzun Hasan a piraniya axa Îranê, kursiya desthilatdariyê ber bi rojhilat ve guhert, li wir Aq Qoyunlu ji bo rêveberî û çandê adetên îranî pejirand. Li herêmên Îranê, Uzun Hasan avahiya burokratîk a berê tevî sekreterên wê parast, ku ji malbatên ku di çend mînakan de di bin xanedanên cuda de ji bo çend nifşan xizmet kirine.
Çand di bin destê Aq Qoyunlu de geş bû, ku her çend ji paşerojeke Tirkan hatibe jî, çanda Îranê piştgirî kir. Uzun Hasan bi xwe ew qebûl kir û bi şêwazê şahê Îranê hukum kir. Digel ku Tirkmenî bû jî, bi Îranîbûna xwe serbilind bû. {{Sfn|Langaroodi|Negahban|2015}} Li paytexta xwe ya nû, Tebrîzê, wî dîwaneke safî ya farisî bi rê ve bir. Li wir wî xefikên mîrnişînên Farisî yên berî Îslamê û burokratên ku ji çend rejîmên berê yên Îranê hatibûn girtin, bi kar anî. Uzun Hasan bi karanîna dahata xwe ya zêde, karîbû razîbûna ''[[Alim|ulema]]'' (ruhan) û elîta bajaran a bi giranî îranî bikire, di heman demê de xema şêniyên gund ên feqîr jî digirt. {{Sfn|Lane|2016}}
Di nameyên sultanên osmanî de, dema ku xîtabî padîşahên Aq Qoyunlu dikin, navên wek {{Bi-ar|ملك الملوك الأيرانية}} "Qralê Padîşahên Îranê", {{Bi-ar|سلطان السلاطين الإيرانية}} "Sultanê Sultanên Îranê", {{Bi-fa|شاهنشاه ایران خدیو عجم}} ''Şahanşah-Îran Xedîv-Ecem'' " [[Şah|Şanşahê]] Îranê û Mîrê Farisan", ''Cemşîd Şewket û Fereydûn rāyat û Dara derayat'' "Hêzdar mîna Cemşîd, ala [[Cemşîd|Fereydûn]] û wekî [[Daryûsê Mezin|Daryûs]] jîr" hatine bikaranîn.
Di warê Aq Qoyunlu de gelek kesayetên navdar lê dijîn, wek helbestvan [[Elî Qûşcî|Elî Quşcî]] (mirî 1474), Baba Fîxanî Şîrazî (mirî 1519), Ehlî Şîrazî (mirî 1535), helbestvan, alim û sufî [[Sofîtî|Jamî]] (mirî [[Camî (helbestvan)|1492]] ). ) û feylesof û teolog Celal El-Dîn Davanî (mir 1503). {{Sfn|Langaroodi|Negahban|2015}}
== Birêvebirî ==
Rêveberiya Aq Qoyunlu ji du beşan pêk dihat; kasta leşkerî, ku piranî ji Tirkmen pêk dihat, lê eşîrên Îranî jî tê de gelek hebûn. Beşa din karmendên sivîl bû, ku ji karbidestên malbatên Faris yên sazkirî pêk dihat.
== Strukturê leşkerî ==
Organîzasyona artêşa Aqqoyûniyan li ser yekbûna kevneşopiyên leşkerî yên hem ji çandên koçerî hem jî yên niştecihan pêk hat. Nijadên etnîkî yên leşkerên Aq-Qoyunluyê pir heterojen bû, ji ber ku ji "sarvarên" Azerbaycanê, gelên faris û Îraqê, îranzemîn asker, eşîren Kurdistanê, mextarên tirkmen û yên din pêk dihat.<ref name="Agayev">{{Cite book|url=https://history.az/pdf.php?item_id=20120924120847192&ext=pdf|title=Ак-Коюнлу-Османская война|last=Агаев|first=Юсиф|last2=Ахмедов|first2=Сабухи|date=2006|language=Russian}}</ref><ref name="Erdem">{{Cite journal|last=Erdem|first=I.|date=March 1991|title=[Akkoyunlu Ordusunu Oluşturan İnsan Unsuru]|url=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/219245|dead-url=amp|journal=Tarih Araştırmaları Dergisi|language=Turkish|volume=15|issue=26|pages=85–92|issn=1015-1826}}</ref>
|