Berlîn: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8
Rescuing 10 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9
Rêz 3:
|wargeh=Paytexta Almanyayê
|wêne sernûçe=Dîmenek ji bajêr}}
'''Berlîn''', paytext û bajarê [[Almanya|Almanyayê]] ye ku ji aliyê rûerd û nifûsê ve bajarê herî mezinê [[Almanya|Almanyayê]] ye. Bi 3 700 000 şêniyên xwe li gorî nifûsa di nav sînorên bajêr de ye, bajarê herî qerebalixê yê [[Yekîtiya Ewropayê]].<ref>{{Cite web|url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2020/SB_A01-05-00_2019h02_BE.pdf|title=Seite wird geladen|website=www.statistik-berlin-brandenburg.de|access-date=2022-06-26}}</ref> Berlîn yek ji şazdeh eyaletên Almanyayê ye û ji aliyê Eyaleta [[Brandenburg|Brandenburgê]] ve hatiye dorpêç kirin û bi [[Potsdam]], paytexta [[Brandenburg|Brandenburgê]] ve girêdayî ye. Navenda bajêr a Berlînê ku nifûsa wî derdora 4 500 000 kes e, piştî [[Ruhr]] devera duyem ê herî qerebalixê li [[Almanya|Almanyayê]] ye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20200603133151/https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|title=Urban Areas (Germany): & Urban Areas - Population Statistics, Charts and Map|date=2020-06-03|website=web.archive.org|access-date=2022-06-26|archive-date=2020-06-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20200603133151/https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|url-status=bot: unknown}}</ref> Herêma paytext Berlîn-Brandenbûrgê bi qasî 6.2 mîlyon niştecih lê dijî û piştî herêmên Rhine-Ruhr û Rhine-Main sêyemîn herêma metropolê ya [[Almanya|Almanyayê]] ye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20190321175940/https://www.berlin-brandenburg.de/metropolregion/daten-und-fakten/|title=Daten und Fakten zur Hauptstadtregion - Berlin-Brandenburg.de|date=2019-03-21|website=web.archive.org|access-date=2022-06-26|archive-date=2019-03-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190321175940/https://www.berlin-brandenburg.de/metropolregion/daten-und-fakten/|url-status=bot: unknown}}</ref>
==Dîrok==
===Sedsalên 12an û 16an===
[[Wêne:ZLB-Berliner Ansichten-Januar.jpg|thumb|Nexşeya Berlînê di sala 1688an de]]
Delîlên herî kevn ên niştecihbûnên li devera Berlîna îro bermahiyên bingeha xaniyekî ye ku di sala 1174an de ye, ku di kolandinên li Berlînê Mitte de hatine dîtin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20120824212016/https://www.berlin.de/aktuelles/berlin/2674414-958092-berlin-ist-aelter-als-gedacht-hausreste-.html|title=Berlin ist älter als gedacht: Hausreste aus dem Jahr 1174 entdeckt - Berlin.de|date=2012-08-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-26|archive-date=2012-08-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20120824212016/https://www.berlin.de/aktuelles/berlin/2674414-958092-berlin-ist-aelter-als-gedacht-hausreste-.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Delîlek din jî situnekî darîn e ku tê pêşbînîkirin ji sala 1192an ve maye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20180102013454/https://www.nbcnews.com/id/22920517/ns/technology_and_science-science/t/berlin-dig-finds-city-older-thought/|title=Berlin dig finds city older than thought - Technology & science - Science {{!}} NBC News|date=2018-01-02|website=web.archive.org|access-date=2022-06-26|archive-date=2018-01-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20180102013454/https://www.nbcnews.com/id/22920517/ns/technology_and_science-science/t/berlin-dig-finds-city-older-thought/|url-status=bot: unknown}}</ref> Yekem tomarên nivîskî yên bajarên li devera Berlîna îro di dawiya sedsala 12an de pêk hatine. Beşa navendî ya Berlînê mirov dikare heta dema 2 bajarokan bişopîne. Cölln li ser Fischerinsel yekem car di belgeyên sala 1237an de tê behs kirin û Berlîn, li seranserê Spree ya ku niha jê re Nikolaiviertel tê gotin, di belgeyên sala 1244an de tê behskirin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20180102013454/https://www.nbcnews.com/id/22920517/ns/technology_and_science-science/t/berlin-dig-finds-city-older-thought/|title=Berlin dig finds city older than thought - Technology & science - Science {{!}} NBC News|date=2018-01-02|website=web.archive.org|access-date=2022-06-26|archive-date=2018-01-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20180102013454/https://www.nbcnews.com/id/22920517/ns/technology_and_science-science/t/berlin-dig-finds-city-older-thought/|url-status=bot: unknown}}</ref> Sala1237 wekî sala damezrandina bajêr tê pejirandin. Her du bajarok despêkê bi demê re têkiliyên aborî û civakî yên nêzîk ava kirin û ji du rêyên girîng ên bazirganiyê Via Imperii û ji Bruges ber bi Novgorodê ve sûd wergirtin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20151122025717/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html|title=Niederlagsrecht|date=2015-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-06-26|archive-date=2015-11-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20151122025717/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlin-abc/stichwortehn/599-niederlagsrecht.html|url-status=bot: unknown}}</ref>
 
Di sedsala 15an de, şûngirên wî Berlîn-Cölln wekî paytexta margarî ava kirin û endamên paşîn ên malbata Hohenzollern, pêşî wekî hilbijêrên Brandenburgê, paşê wekî qralên Prûsyayê û di dawiyê de wekî împaratorên Alman, heya sala 1918an li Berlînê hikum kirin. Di sala 1443an de, Frederick II Irontooth dest bi avakirina qesra nû ya padîşahiyê li bajarê duwemîn Berlîn-Cölln kir. Xwepêşandanên welatiyên bajêr ên li dijî avahiyê di sala 1448an de, di "Xemgîniya Berlînê" de ("Berliner Unwille") bi dawî bû.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20130919215632/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlinabc/stichworteag/555-berliner-unwillen.html|title=Berliner Unwillen|date=2013-09-19|website=web.archive.org|access-date=2022-06-27|archive-date=2013-09-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20130919215632/https://www.diegeschichteberlins.de/geschichteberlins/berlinabc/stichworteag/555-berliner-unwillen.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Ev xwepêşandan bi ser neket û welatiyan gelek îmtiyazên xwe yên siyasî û aborî ji dest dan. Piştî ku qesra padîşah di sala 1451an de qediya, hêdî hêdî dest bi kar kir. Ji sala 1470an pê ve, Albrecht III Achilles, Berlîn-Cölln bû rûniştgeha nû ya padîşahiya bajêr.<ref>{{Cite web|url=httpshttp://archiveberlingeschichte.phde/Ftrrdstadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr|title=Stadtgründung Und Frühe Stadtentwicklung|date=2013-06-20|website=archive.ph|access-date=2022-06-27|archive-date=2013-06-20|archive-url=https://archive.today/20130620011811/http://berlingeschichte.de/stadtentwicklung/texte/articles/1_02_stadtgr|url-status=livebot: unknown}}</ref>
 
===Sedsalên 17an û 19an===
Rêz 18:
Berlîn li bakurê rojhilatê [[Almanya|Almanyayê]] ye, li deverek daristanên çolê yên nizm ên bi topografîyek bi giranî rût e û beşek ji Deşta Ewropaya Bakur a berfireh a ku ji bakurê Fransa heta rojavayê [[Rûsya|Rûsyayê]] dirêj dibe. Berlîner Urstromtal (geliyek cemedî ya serdema qeşayê), di navbera [[Deşta Barnim]] a nizm li bakur û deşta Teltow li başûr e ku ji ava helîna ku ji qeşayê diherikê pêk hatiye. [[Çemê Spreeyê]] niha vê geliyê dişopîne. Li Spandau ku navçeyek li rojavayê Berlînê ye, Spree diherike çemê Havel ku ji bakur ber bi başûr ve di nav rojavayê Berlînê re diherike. [[Kursa Havel]] bêtir dişibihe rêzeke golan. Golên herî mezin [[Tegeler See]] û [[Großer Wannsee]] ye. Ava ji rêzek golan jî diherike çemê Spree ya jorîn, ku di [[Großer Müggelsee]] ya li rojhilatê Berlînê re derbas dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.google.com/maps?ll=52.5333,13.38000&spn=0.060339,0.085316&t=k&hl=en|title=Google Maps|website=Google Maps|language=en|access-date=2022-06-27}}</ref>
==Avhewa==
Berlîn xwediyê avhewa okyanûsî ye; beşa rojhilatê bajêr xwedî bandorek parzemînî ya sivik e, yek ji guhertinan barîna baranê ya salane li gorî girseyên hewayê û pirbûna zêde ya barîna baranê, di heyamek salê de ye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20220218131221/https://books.google.com/books?id=8VqRAgAAQBAJ&pg=PA77|title=Berlin: The Spatial Structure of a Divided City - Dorothy Elkins, T. H. Elkins, B. Hofmeister - Google Books|date=2022-02-18|website=web.archive.org|access-date=2022-06-28|archive-date=2022-02-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20220218131221/https://books.google.com/books?id=8VqRAgAAQBAJ&pg=PA77|url-status=bot: unknown}}</ref> Ev celeb a avhewayê, xwedî germekî havînê yên nerm lê carinan germ (ji bo ku nîvparzemînê) û zivistanên jî sar e lê bi piranî hewayê wî nerm e.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20150629211853/https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin,+Berlin,+Germany&units=|title=Berlin, Germany Köppen Climate Classification (Weatherbase)|date=2015-06-29|website=web.archive.org|access-date=2022-06-28|archive-date=2015-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20150629211853/https://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=58301&cityname=Berlin,+Berlin,+Germany&units=|url-status=bot: unknown}}</ref>
 
==Galerî==