Mustafa Kemal Atatürk: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
B Guhartinên 78.185.232.203 (gotûbêj) hatine betalkirin, vegerand guhertoya dawî ya Ghybu
Etîket: Vegerandin
Rêz 24:
}}
 
'''Mustafa Kemal Atatürk''' (bi [[kurdî]]: ''Mistefa Kemal Atatirk'')<ref>{{Cite book|title=The Formation of Kurdishness in Turkey: Political Violence, Fear and Pain|last=Aras|first=Ramazan|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-0367410384|location=New York|pages=129}}</ref> (jdb. [[1881]] li [[Tesalonîkî]] - m. [[10ê çiriya paşîn]] a [[1938]] li [[Stembol]]ê) Ewyek leşker,ji dewletparêzavakarên [[Komara Tirkiyeyê]] û damezrînerêserkirdeyekî Komarasiyasî Tirkiyeyêyê bijarte yê di dema avakirina komarê de ye.
 
Serokê yekem Meclîsa Neteweyî ya Mezin a Tirkiyeyê ye. Ji sala 1923an heta mirina wî di 1938an de serokkomarê Tirkiyê bû. Wî xwe wekî neteweperestekî tirk destnîşan kiriye.
Atatürk ku di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de di artêşa Osmanî de xizmet kiriye; Li Eniya Çanakkaleyê wek Mîralayî û li eniyên Sîna û Filistînê jî wek Fermandarê Çekên Birûskê hat tayînkirin. Piştî têkçûna Împaratoriya Osmanî ya di dawiya şer de, wî pêşengiya Tevgera Netewî ya Tirk ku bi Şerê Rizgariyê tê sembolîzekirin, kir. Di dema Şerê Rizgariya Tirkiyê de Hikûmeta Enqerê ava kir, di 19ê îlona 1921ê de ji ber serkeftina xwe ya di şerê Sakaryayê de wek Serfermandarê Giştî yê Artêşa Tirkiyê, navê "Gazî" wergirt û bû mareşal; Bi çalakiyên xwe yên leşkerî û siyasî li hember hevalbend û alîgirên wan serkeftinek bi dest xist. Piştî şer bi navê Partiya Gel Partiya Komarî ya Gel damezrand û bû serokê yekemîn. Piştî ragihandina komarê di 29ê cotmeha 1923an de wek serokomar hat hilbijartin. Heta mirina xwe di sala 1938an de 4 serdem xizmet kir û bû serokkomarê Tirkiyeyê yê herî demdirêj.
 
== Atatürk û mafên sivîl û siyasî yên kurdan û hindikayiyên din ên komara tirkî ==
Ataturk ji bo avakirina dewleteke netewe ya modern, pêşverû û laîk di warên siyasî, aborî û çandî de reformên laîk û neteweperest pêk anî: Îmtiyazên aborî yên ku ji biyaniyan re dihatin dayîn hatin rakirin û amûrên wan ên hilberînê û rêyên hesinî hatin neteweyîkirin. Bi Qanûna Tevhîd-i Tedrîsât perwerdehî ket bin kontrola dewleta Tirk. Li ser bingeha perwerdehiya laîk û zanistî bû. Bi hezaran dibistanên nû hatin avakirin. Perwerdehiya seretayî belaş û mecbûrî bû. Dibistanên biyanî xistin bin kontrola dewletê. Bacên giran ên li ser gundiyan hatin kêmkirin. Guhertin li ser û cil û bergên mêran hatin kirin. Di salname, saet û tedbîran de guhertin hatin kirin. Mecelle hat betalkirin û Qanûna Medenî ya Tirk a laîk ket meriyetê. Beriya gelek welatên rojavayî mafên jinan ên sivîl û siyasî hatin naskirin. Pirzamî qedexe bû. Şahidiya jinan û mafê mîrasê bi ya mêran re hat kirin. Bi heman awayî, berî piraniya welatên cîhanê, mafê dengdanê û hilbijartinê li Tirkiyê di hilbijartinên herêmî de (1930) û piştre jî di hilbijartinên giştî (1934) de ji jinan re hatibû dayîn. Di qanûna ceza û deynan de qanûnên laîk hatin derxistin. Qanûna Pêşxistina Pîşesaziyê hat derxistin. Ji bo reforma axê xebat hatin kirin. Li şûna alfabeya osmanî ya li ser tîpên erebî, alfabeya nû ya tirkî ya li ser tîpên latînî hatiye qebûlkirin. Ji bo ku gel bixwîne kampanyaya perwerdeyê hate destpêkirin. Reforma Zanîngehê hat kirin. Plana Pîşesazî ya Pênc Salî ya Yekem ket meriyetê. Nasnav û sernavên ku li hemberî çîn û statûyê cihêkariyê dikirin hatin rakirin û paşnav hatin tetbîqkirin.
Di dema wî de şerên tund li dijî kurdên Tirkiyeyê rû dane û dewleta tirk dest bi siyaseteke asîmîlasyona aborî, çandî û zimanî ya beremberî kurdan kiriye. Di 1931ê de bi awayekî fermî hatiye ragihandin ku dewleta tirkî li bin rejîmeke yek-partiyê bû. Ev îdeolojiya dewleta tirk a Atatürk "kemalîzm" an jî "etatirkîtî" (bi tirkî: ''Atatürkçülük'') tê navlêkirin<ref name="Erik J. Zürcher 1993">Erik J. Zürcher (1993). Turkey: A modern history. I.B. Tauris & Co Ltd, London.</ref>.
 
=== Serhildana Şêx Seîdî, 1925 ===
{{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Seîdê Pîranî}}
 
=== Serhildanên Agiriyê, 1926-1930 ===
{{Gotara bingehîn|Serhildanên Agiriyê}}
 
=== Serhildana Dêrsimê ya Seyid Rizayî, 1937 ===
{{Gotara bingehîn|Serhildana Dêrsimê}}
 
== Atatürk û mafên sivîl û siyasî yên jinan ==
Li aliyê din jinên tirk di pêşiya serokatiya Atatürk de li pêşberî gelek welatên rojavayî mafên sivîl û siyasî wekhev wergirtin.<ref>Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition</ref> Bi taybetî, di hilbijartinên herêmî de ji hêla Actêra No. 1580 di {{dîrok|3|nîsan|1930}} û çend sal şûn da, di 1934an de, destûrnameya tevahî ya gerdûnî, zûtir ji piraniya demokratên din ên cîhanê.<ref>Türkiye'nin 75 yılı, Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, s. 48, 59, 250</ref>
 
==Mirina wî==
Mustafa Kemal Atatürk di 10ê çiriya paşîn a 1938an de li seraya [[Dolmabahçe]] ya Stembolê ji ber [[kezebreşî|kezebreşiyê]] ([[sîroz]]a [[kezeb]]ê) mir<ref name="Erik J. Zürcher 1993"/>.
 
== Mijarên têkildar ==
Line 34 ⟶ 50:
 
== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
 
== Girêdanên derve ==
{{commonscat-b|Mustafa Kemal Atatürk}}