Guherîna avhewayê: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Penaber49 (gotûbêj | beşdarî)
Kurteya guhartinê tine
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl Guhartina mobîl a pêşketî
Penaber49 (gotûbêj | beşdarî)
Kurteya guhartinê tine
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl Guhartina mobîl a pêşketî
Rêz 20:
[[Wêne:Soil moisture and climate change.svg|thumb|300px|Projeyên rapora nirxandinê ya şeşemîn a IPCCyê, guherînên di nav axên navînî yên ku dikare çandinî û ekosîsteman xera bike. Kêmkirina nema axê bi yek ji pîvana standard tê vê wateyê ku nema axê ya navînî dê di navbera salên 1850 û 1900-1900an de li wê derê li hev bike.]]
=== Jîngeha fizîkî ===
Bandorên hawirdorê yên guherîna avûhewayê berfireh û belav in ku bandorê li deryayê, qeşa û hewayê dikin. Dibe ku guhertin hêdî an jî ji nişk ve pêk werin. Delîlên van bandoran, ji lêkolîna guherîna avhewayê ya berê, ji modelbûn kirinê û ji çavdêrîyên modern tên.<ref>{{Cite journal|date=2016-10-19|title=Review of Hansen et al.|url=http://dx.doi.org/10.5194/esd-2016-42-rc2|doi=10.5194/esd-2016-42-rc2}}</ref> Ji salên 1950î û vir ve bi zêdebûna ziwabûn û pêlên germê bi hevre derketin holê. Bûyerên gelekî şil an jî ziwa yên di dema mûsonê de li [[Hindistan|Hindîstan]] û [[Rojhilata Asyayê|Rojhilatê Asyayê]] zêde bûn. Jiber van yekan dibe ku rêjeya baranê û dijwariya bahoz û tayfûnan zêde bibe. Di encama guherîna avhewayê de frekansa sîklonên tropîkal zêde nebûye. Asta deryayê ya global di encama helîna qeşayê, helîna astên qeşayê yên li [[Grînlenda|Gronland]] û [[Antarktîka|Antarktîkayê]] û berfirehbûna termal de bilind dibe. Di navbera salên 1993 û 2020an de bilindbûn bi demê re zêde bû û her salê 3.3 ± 0.3 mm zêde bû. Di sedsala 21an da, projeyên IPCCyê yên ku di senaryoyeke gelekî bilind a emîsyonê de asta deryayê dikare 61-110 cm bilind bibe.<ref>{{Cite web|url=http://dx.doi.org/10.5194/egusphere-egu2020-164|title=Causes and consequences of Southern Ocean change: the IPCC SROCC assessment|last=Meredith|first=Michael|last2=Sommerkorn|first2=Martin|date=2020-03-23|website=dx.doi.org|access-date=2021-10-11|last3=Cassotta|first3=Sandra|last4=Derksen|first4=Chris|last5=Ekaykin|first5=Alexey|last6=Hollowed|first6=Anne|last7=Kofinas|first7=Gary|last8=Mackintosh|first8=Andrew|last9=Melbourne-Thomas|first9=Jess}}</ref> Germahiya deryayê ya zêde dibe û gefan dixwe ku qeşayê yên Antarktîkayê ji hev veqetîne û rîska helîna mezin a qeşayê û îhtîmal heye ku bi emîsyonên zêde bilindbûna asta deryayê heta sala 2100î 2 mêtre bilind bibe.<ref>{{Citation|last=Scénario.|first=Davies, Andrew (1936-....). Idée originale.|title=Les Misérables|url=http://worldcat.org/oclc/1232226418|oclc=1232226418|access-date=2021-10-11}}</ref> Guherîna avhewayê rê li ber tenikbûn û nermbûna bi dehan salan a cemeda deryayê ya Arktîk vekir. Dema ku tê payîn havînên cemedê yên bê cemed di germahiya 1.5 c pileyî de kêm be jî, tê destnîşankirin ku di asta germbûnê ya 2.0 C de her sê-deh salan de carekê rû dide.<ref>{{Cite journal|last=Michelini|first=Maurizio|date=2001|title=IPCC 'Summary for Policymakers' in TAR: Do its Results Give a Support Always Adequate to the Urgencies of Kyoto Global Negotiations?|url=http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.291944|journal=SSRN Electronic Journal|doi=10.2139/ssrn.291944|issn=1556-5068}}</ref> {{CO2}} atmosferek bilindtir 2 konsantrasyonan di kîmyaya deryayê de rê li ber guhertinan vekir. {{CO2}} atmosfera ya bilindtir 2 konstrasyon bûne sedema guherînên kîmyaya deryayê. Wekî din, ji ber ku oksîjen di ava germtir de kêm tir şil dibe, asta oksîjenê kêm dibe. Herêmên mirî yên li deryayê, herêmên ku oksîjena wan gelekî kêm e, jî zêde dibin.<ref>{{Cite web|url=https://www.epa.gov/nutrientpollution/climate-change-and-harmful-algal-blooms|title=Climate Change and Harmful Algal Blooms|last=US EPA|first=OW|date=2013-09-05|website=www.epa.gov|language=en|access-date=2021-10-11}}</ref>
===Bandorên demdirêj ===
Germbûna global çiqasî mezin be, rîska derbasbûna ji "xalên tippingê" ewqasî mezin dibe, bendên ku hinek bandorên wê kêm bibin jî êdî nikarin xwe ji vê xalê bigirin. Mînakek hilweşîna pelên qeşayên [[Antartîka Rojavayî]] û Gronland e, ku germahiyek ji 1.5 heta 2.0 ° C zêde dibe. Dibe ku pelên qeşayê biherikin, her çend pîvana dema helandinê ne diyar e û bi germbûna pêşerojê ve girêdayî ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.nessc.nl/tipping-points-ice-sheets/|title=Tipping points in Antarctic and Greenland ice sheets|date=2018-11-12|website=NESSC|language=en-US|access-date=2021-10-11}}</ref> Hinek guhertinên mezin ku dikarin di demeke kurt de pêk werin, wekî hilweşîna Gera Medîyonal a [[Okyanûsa Atlantîk|Atlantîkê]] ku guhertinên mezin ên avhewayê li [[Atlantîka Bakur]], [[Ewropa]] û [[Bakurê Amerîkayê]] pêk bîne.<ref>{{Cite journal|date=2017-01-04|title=Review of Liu et al|url=http://dx.doi.org/10.5194/cp-2016-122-rc1|doi=10.5194/cp-2016-122-rc1}}</ref> Di nava bandorên demdirêj ên guherîna avhewayê de bêhtir helîna qeşayê, germbûna okyanûsan, bilindbûna asta deryayê û asîdbûna deryayê hene. Di asta demê ya sedsalan de heta hezar salan, di serî de mezinahiya guherîna avhewayê ji aliyê antropojenîk {{CO2}} ve were diyarkirin.<ref>{{Cite journal|last=Dormuth|first=Darryl|last2=Leboldus|first2=Kendra|date=2011|title=Measurement of Vertical Temperature Profiles in a Stormwater Detention Pond|url=http://dx.doi.org/10.14796/jwmm.r241-06|journal=Journal of Water Management Modeling|doi=10.14796/jwmm.r241-06|issn=2292-6062}}</ref> Hilgirtina {{CO2}} ji Deryayê ew qas hêdî ye ku asîdbûna okyanûsê bi sed û hezaran salan bidome. Tê texmînkirin ku texrîbatên di navbera qeşayan de çêbûye ku ji nûve bê qeşa girtin, herî kêm bi 100 hezar berxwe dide.<ref>{{Cite journal|last=Crucifix|first=Michel|date=2016-11-11|title=Editor's comment|url=http://dx.doi.org/10.5194/esd-2016-35-ec1|doi=10.5194/esd-2016-35-ec1}}</ref> Bilindbûna asta deryayê dê di gelek sedsalan de berdewam bike û piştî 2000 salan bi texmînî bilindbûna asta deryayê 2.3 mêtre ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/301945171|title=Eight o'clock ferry to the windward side : seeking justice in Guantánamo Bay|last=1959-|first=Stafford Smith, Clive,|date=2007|publisher=Nation Books|isbn=978-0-7867-2748-3|oclc=301945171}}</ref>
 
===Xweza û jiyana ajalan ===
[[Wêne:Endangered arctic - starving polar bear edit.jpg|thumb|280px|Hirçekî cemserî ku jîngeha wî xirabûye û jiber vê yekî ketiye rewşeke xedar.]]
Germbûna vê dawîyê gelek cureyên avên şîrîn û terrasîst ber bi bilindahiya cemserê ve ajotiye. {{CO2}} atmosferek bilindtir ast û demsaleke mezinbûnê ya dirêjbûyî bi şînbûna gerdûnî bi encam bû, di heman demê de pêlên germê û ziwabûnê li hinek herêman hilberîna ekosîstemê kêm kir. Hevsengiya pêşerojê ya van bandorên dijber ne diyar e.<ref>{{Cite journal|date=1996|title=IPCC 96: Communication on the Fast Track. IPCC 96 Proceedings|url=http://dx.doi.org/10.1109/ipcc.1996.552574|journal=IPCC 96 Communication on the Fast Track IPCC 96 Proceedings IPCC-96|publisher=IEEE|doi=10.1109/ipcc.1996.552574}}</ref> Guherîna avhewayê, ji ber berfirehbûna herêmên avhewayê yên ziwatir, weke berfirehbûna çolên subtropîkan, tevkarî kir. Mezinahî û leza germbûna gerdûnî, di ekosîsteman da guhertinên ji nişke ve çêdike û bi giştî, tê payin ku guherîna avhewayê bibe sedema tinebûna gelek cureyan.<ref>{{Cite journal|date=2015|title=Calendar of events|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.ufug.2015.04.012|journal=Urban Forestry & Urban Greening|volume=14|issue=2|pages=446|doi=10.1016/j.ufug.2015.04.012|issn=1618-8667}}</ref>
[[Wêne:Orroral Valley Fire viewed from Tuggeranong January 2020.jpg|thumb|280px|Di sala 2020an de şewata jiber zêde hewakî ziwa û germ li Awûstralyayê]]
Her çiqas derya ji axê hêdîtir germ bibe jî lê belê nebat û ajalên deryayê ji cureyên li ser rûyê erdê zûtir ber bi cemserên sar ve koç bûne. Mîna li ser axê, pêlên germê yên li deryayê ji ber guherîna avhewayê bi sixletî rû didin. Bi bandorên zerarî li ser gelek organîzmayên wekî mircan, kelp û teyrên deryayî hatine dîtin. Asîda zêde ya deryayê bandorê li organîzmayên ku qalik û îskeletan hildiberînin, organîzmayên wekî mûsûl û beraz û resîfên mircanan dike. Resîfên mircanan piştî pêlên germahiyê, sipîbûneke berfireh dîtin.<ref>{{Cite journal|last=Michelini|first=Maurizio|date=2001|title=IPCC 'Summary for Policymakers' in TAR: Do its Results Give a Support Always Adequate to the Urgencies of Kyoto Global Negotiations?|url=http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.291944|journal=SSRN Electronic Journal|doi=10.2139/ssrn.291944|issn=1556-5068}}</ref> Kulîlka algên zirardar ku ji ber guherîna avhewayê û okofîkasyonê zêde dibe, dibe sedema anoksîa, xerabûna torên xwarinê û mirinên mezin ên jiyana deryayî. Ekosîstemên peravê bi taybetî di bin stresê da ne, ji ber guherîna avhewayê û bandorên din ên mirovî hema hema nîvê erdên bi av îhtîmal heye ku holê rade.<ref>{{Cite web|url=http://dx.doi.org/10.5194/egusphere-egu2020-164|title=Causes and consequences of Southern Ocean change: the IPCC SROCC assessment|last=Meredith|first=Michael|last2=Sommerkorn|first2=Martin|date=2020-03-23|website=dx.doi.org|access-date=2021-10-12|last3=Cassotta|first3=Sandra|last4=Derksen|first4=Chris|last5=Ekaykin|first5=Alexey|last6=Hollowed|first6=Anne|last7=Kofinas|first7=Gary|last8=Mackintosh|first8=Andrew|last9=Melbourne-Thomas|first9=Jess}}</ref>