Guherîna avhewayê: Cudahiya di navbera guhartoyan de

[[Wêne:Change in Average Temperature.svg|thumb|300px|Germahiya hewayê ya asta navîn ji 2011an heta 2020an li gorî navîniya salên 1951-1980an ku hatiye pîvandin]]

[[Wêne:Global Temperature And Forces.svg|thumb|300px|Guherîna germahiya navîn a gerdûnî ji serdema pêş-pîşesazî ve tê dîtin. Sedema sereke yê zêdebûna germahiya gerdûnî di serdema pîşesaziyê de çalakiya mirovan e. Hêzên xwezayî guherbariyek piçûktir lê zêde dikin]]

 

Sedema herî mezin ê germbûnê, belavkirina gazên serayê ye ku bi giranî karbondîoksîd (CO2) û gazê metan e. Bi tevkariyên zêde yên çandinî, bêdaristanî û reaksiyonên kîmyewî yên di hinek pêvajoyên hilberînan de, bikaranîna şewata sotemeniya fosîl (komir, petrol û gaza xwezayî) ku ji bo xerckirina enerjiyê tê bikaranîn, çavkaniya sereke ya van [[emîsyon]]an e. Heta îro sedemên ku rasterast bi destê mirovan a guheztina avhewa ji aliyê tu saziyek zanistî ya neteweyî an navneteweyî ve nehatiye nîqaşkirin.<ref>{{Cite web|url=https://climate.nasa.gov/scientific-consensus|title=Scientific Consensus: Earth's Climate is Warming|website=Climate Change: Vital Signs of the Planet|access-date=2021-10-10}}</ref> Germahiya germê, berga berfê ku germahiya rojê tê li ser rûyê erdê paşve vedigerine winda dike, sînorên erd û okyanûsa û karbonê zêde dike. Li bejahiyê, ku germahî bi qasî du caran, bi qasî navîna gerdûnî zêdetir bilind bûye, çol berfireh dibin, pêlên germahiyê û şewata li daristanan belav dibin.<ref>{{Cite journal|date=1996|title=IPCC 96: Communication on the Fast Track. IPCC 96 Proceedings|url=http://dx.doi.org/10.1109/ipcc.1996.552574|journal=IPCC 96 Communication on the Fast Track IPCC 96 Proceedings IPCC-96|publisher=IEEE|doi=10.1109/ipcc.1996.552574}}</ref> Zêdebûna germa îro li [[Antarktîka|Antarktîkayê]] jî ku bûye sedema helandina [[permafrost]]ê û windabûna qeşa ya deryayê, zêde bûye.<ref>{{Cite web|url=http://dx.doi.org/10.5194/egusphere-egu2020-164|title=Causes and consequences of Southern Ocean change: the IPCC SROCC assessment|last=Meredith|first=Michael|last2=Sommerkorn|first2=Martin|date=2020-03-23|website=dx.doi.org|access-date=2021-10-10|last3=Cassotta|first3=Sandra|last4=Derksen|first4=Chris|last5=Ekaykin|first5=Alexey|last6=Hollowed|first6=Anne|last7=Kofinas|first7=Gary|last8=Mackintosh|first8=Andrew|last9=Melbourne-Thomas|first9=Jess}}</ref> Ji ber zêdebûna germê rêjeya dûkela avê zêde bûye û ev jî dibin sedemên bahoz û bûyerên hewayî ya zêde. Zêdebûna germê bandoreke xerab li ser ekosîsteman dike. Jiber germahiya zêde celebên ajalan ku li Antarktîkayê dijîn ji ber koçbûnî yê xelas dibin.<ref>{{Cite web|url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-impacts/climate-impacts-ecosystems|title=Climate Impacts on Ecosystems|last=US EPA|first=OA|website=19january2017snapshot.epa.gov|language=en|access-date=2021-10-10}}</ref>

==Bêjenasî ==

Beriya salên 1980î de nediyar bû ku germbûna bi gazên serayê wê serdestî sarbûna bi ji ber sedema [[aerosol]] e yan na. Zanyaran pişt re gelek caran ji bo ku behsa bandora mirovî ya li ser avhewayê bikin, [[modîfîkasyon]]a avhewayê ya bêserûber bi kar anîn. Di salên 1980î de mijarên di warê germbûna gerdûnî û guherîna avhewayê de, populer bû; yekem, tenê behsa zêdebûna germahiya serayê dihate kirin, ya duyem bandora tevahiya [[gazên serayê]] ya li ser avhewayê dihate axaftin. Germbûna global, piştî ku zanyarê avhewayê yê [[NASA]] [[James Hansen]] di şahidiya xwe ya sala 1988an de li Senatoya [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|DYA]] de bi kar anî, bû mijara herî populer.<ref>{{Cite web|url=https://history.aip.org/climate/public2.htm#L_0575|title=The Public and Climate, cont.|website=history.aip.org|access-date=2021-10-10}}</ref> Behsa germbûna gerdûnî, bi gelemperî behsa germbûna ku mirovan bûne sedem, tê kirin û di heman demê de guherîna avhewayê wek guherîna xwezayî û [[antropojenîk]] hatiye binavkirin. Ev her du terîm bi gelemperî bi hev re hatine bikaranîn. Zanyar, siyasetmedar û kesayetên medyayê yên cihêreng şertên krîza avhewa an rewşa awarte ya avhewa pejirandin, ku li ser germbûna gerdûnî li şûna guheztina avhewa û germbûna gerdûnî biaxivin. Sernivîserê polîtîkayê yê [[The Guardian]] got ku wan vî zimanî xistine nav rêwerzên edîtoriya xwe "ji bo ku em ji hêla zanistî ve rast bin, di heman demê de bi xwendevanan re jî li ser vê mijara pir girîng bi eşkereyî danûstendinê bikin".<ref>{{Cite book|title=BBC Science Focus Magazine, 3 February 2020}}</ref> [[Ferhenga Oxfordê]] rewşa awarte ya avhewayê wekî peyva salê ya sala 2019an hilbijart.<ref>{{Cite book|title=USA Today, 21 November 2019}} </ref>