Wîkîpediya:Gotara hefteyê/2022: Cudahiya di navbera guhartoyan de
hezirî |
(Cudahî nîne)
|
Guhartoya 11:35, 9 çiriya pêşîn 2021
| Hefte: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 |
Hefte: 1
Bahoza tropîkal Beta, (bi îngilîzî: Tropical Storm Beta) sîkloneke tropîkal bû ku di îlona sala 2020an da baraneke zêde, lehî û ewrekî giran anî ser Başûrê rojhilatê Amerîkayê. Depresyona tropîkal a 23yem û bahoza tropîkal an jî subtropîk a demsala bahoza Atlantîkê ye ku rekora sala 2020an şikandiye. Depresyona tropîkal a 23yem û bahoza tropîkal an jî subtropîk a demsala bahoza Atlantîkê ye ku rekora sala 2020an şikandiye. Bahoza Beta, bi eslê xwe ji cureyeke zexta nizm pêk hat ku di 10ê Îlonê de li Kendava Bakurê Rojhilatê Meksîkayê geşedan bûye. Nizm hêdî hêdî ber bi başûrê rojava ve çû, bi pêşketinê re pêşî li pêşveçûna Bahoza Sally yê nêz ve hat asteng kirin. Piştî ku Sally di ser Dewletên Yekbûyî yên Başûr rojhilat re derbasî hundir û qels bû, tengezarî li kendava başûrrojavayê Dewletên Yekbûyî dest bi rêxistinbûnê kir. Bahozê heta 16ê îlonê navendeke gerguhêzek ya asta nizm bi dest xistibû û xwedî rêxistinbûyîneke têrker bû ku weke Depresyona Tropîkal Bist û Dudu hatibû binavkirin. (zêdetir...)
Hefte: 2
Erd, Dinya yan jî Cîhan, (bi îngilîzî: Earth) yek ji gerstêrkên pergala rojê ye û piştê gerstêrkên Tîr û Gelawêjê gerstêrk a sêyemê nêzîkî rojê ye. Erd, yekane heybera astronomîkî ye ku tê zanîn jiyanê dihewîne û piştgirya jiyanê dike. Di pergala rojê de gerstêrk a yekane ye ku girseyên mezin ên avê diparêze. Rûyê cîhanê bi giranî av e yan wekî qeşa avê ya li herêmên polar e. Bi piranî ji sedî 70,8 rûyê cîhanê ji avê pêk tê. Firehiya Erdê 510 milyon km2 ye. Ji çaran yekê serzemînê bejahî ye û ji çaran sisê ji derya ye. Temenê erdê 4.5 milyar sal e û ji sedî 29.2ê rûyê erdê ax e ku ji parzemîn û giravan pêk tê. Piraniya axê di nîvkada bejahiyê de ye. Erd xwedî atmosferek heyî ya ku bi piranî ji nîtrojen û ji oksîjenê pêk tê. Şert û mercên rûyê erdê bi giranî ji hêla atmosferê ve ji hêla pêkhateyê erdê û sîrkulasyona erdê û bi sîrkulasyona Okyanûsê ve têne birêvebirin. (bêhtir...)
Hefte: 3
Gola Nemrûdê yan jî Gola krater a Nemrûdê, gola kraterê ya duyemîn a herî mezin a li Cîhanê û gola kraterê herî mezin a li Kurdistanê ye ku navê xwe ji navê heman çiyayê ku navê Qeralê Sumerî Nemrûd lê danîne wergirtiye. Gola Nemrûdê li rojavayê Gola Wanê di navbera navçeyên parêzgeha Bidlîsê Tetwan, Xelat û Norşîn de ye. Kratera ku di encama teqînên volkanîk a li Nemrûdê pêk hatiye firehiya kraterê ya jorîn 48 km² ye û rûbarê kraterê jî 36 km² ye. Rûava golê 12.36 km² ye û bilindahiya golê ya ji asta deryayê 2247 mêtre ye. Kûrahiya wî ya navînî bi qasî 100 mêtre ye û xala golê ya herî kûr 176 mêtre ye. Germav û kaniyên germ ên li dora golê nîşaneyên herî dawî yên çalakiya volkanîk in. Gola Nemrûdê bi ava berfê û bi ava barîna baranê hatiye xwedîkirin û ava wî ji ava sar û şîrîn pêk tê. (bêhtir...)
Hefte: 4
Komara Kurdistanê yan jî Komara Kurdistanê ya Mehabadê, komareke kurd bû ku serbajarê wî bajarê Mehabadê bû. Komar, di 22ê çileya sala 1946an de ji aliyê serokê wê Qazî Mihemed ve hate ragihandin. Piştî encamdana serhildanên Şêx Ubeydullahê Nehrî û Simkoyê Şikak, di nava kurdên rojhilat de kêmasiya zana û rewşenbîran dihate niqaşkirin. Huseynê Mukriyanî ku ji Mehabadê ye, bi rêya zanayê Îranî Ahmed Kesrewî Tebrîzî tevgera naziyan û fikra naziyan ya di derbarê yekitiya nijadê aryanan de xwend û hinekî xwe nêzîk jî dît bo vê îdeolojiyê. Li sala 1937an de Mukriyanî bi rêya komeleya Dengê Kurdan ku wî avakiriye, kovara Şûle derxist. Di vê kovarê de di nivîsareke xwe de behsa neteweyê kurd dike ku kurd jî ji qewmên aryan in û divê wek almanan kurd jî împeratoriya xwe ava bikin. (bêhtir...)
Hefte: 5
Pêşeroja Cîhanê, pêşbînî ya pêşeroja cîhanê ye ku bi pêkar ên biyolojîk û jeolojîk û bi bingeha bandorên heyî ve çend bandorên demdirêj dertê holê. Di nav van de kîmyaya li ser rûyê erdê, rêjeya sarbûna hundirê gerstêrkê, danûstandinên gravîtasyonê yên bi tiştên din ên Pergala Rojê re û zêdebûna domdar a ronahiya rojê, heye. Faktorek dinê nediyar, bandora domdar a teknolojiyê ye ku ji hêla mirovan ve hatiye çêkirin. Dibe ku bandora teknolojiyê wekî guherandina avhewayê dikare bibe sedema guhertinên girîng a li gerstêrkê. Wekî winda bûna heyî ya Windabûna Holosenê, tê pêşbînîkirin ku bandorek wiha ji hêla teknolojiyê ve tê çêkirin û dibe ku bandor heta pênc mîlyon salan bidome. Di encamê de dixûyê dibe ku teknolojî bibe sedema windabûna mirovahiyê û gerstêrk hêdî hêdî vegere pêşkeftinek hêdî ya ku tenê ji pêvajoyên xwezayî yên demdirêj pêk tê. (bêhtir...)
Hefte: 6
Orojenî, (bi îngilîzî Orogeny) mekanîzmaya bingehîn e ku dibe sedema çêbûna çiyayên li ser rûyê parzemînan. Orojenî, dema ku tevgera plakeyan de marjîn teng dike, bûyerek e ku li ser plekaya hevgirtî pêk tê. Ev hem dibe sedema deformasyona avahî ya erdê û hem jî dibe sedema cihêrengiya pêkhatî ya lîtosfera erdê (qorç û mantoya herî jorîn). Kemberek orjenîk an jî orjenek çêdibe dema ku plakaya pêçandî diqelişe û tê bilindkirin ku yek an çend rêze çiyayan çêbike; ev yek rêzek pêvajoyên jeolojîk bi hev re jê re orogenesis tê gotin. Pêvajo an bûyerek sînorojenîk e ku di dema orojenî yê de pêk tê. Orjenî li sînorên hevgirtî yên parzemînan pêk tê. Lihevhatin dibe ku forma binketinê (ku parzemînek bi zorê li ser lewheyek okyanûsê siwar dibe ku orjeniyek nelihev çêbike) (bêhtir...)
Hefte: 7
Esperanto, (bi navê wê ya orîjînal Lingvo Internacia), zimanekî çêkirî ye ku ji aliyê doktorê çavan ê polonyayî Ludwik Lejzer Zamenhof ve, di sala 1887an de hatiye çêkirin. Di pirtûka wî ya bi navê Fundamento de Esperanto ("Bingehên Esperanto") de ya ku di 1905an de weşandiye, bingeh û rêzikên wê vegotiye. Zamenhofê ku xwe bi navê Dr. Esperanto daye nasîn, fikiriye ku zehmetiyên ragihandinê yên di navbera kesên ziman-cuda de bi saya zimaneke hevpar ê ku fêrbûna wê hêsan be, dê ji holê rabin û bi vê mebestê esperanto çêkiriye. Îro herçiqas zimanê çêkirî yê herî navdar û axiverên wê herî pir ew be jî negihaştiye asta "zimanê navnetewî". Jêderka peyva esperanto dispêre peyva "espérer" a fransî ya ku tê wateya “hêvîkirin”. Ev peyv wekî esperi beşdarî zimanê esperantoyê bûye. (bêhtir...)
Hefte: 8
.svg)
Harry Potter rêzeromana fantazî ye ku ji hêla nivîskara brîtanî J. K. Rowling ve hatine nivîsandin. Roman jiyana ciwanê sêrbaz ê bi navê Harry Potter û hevalên wî Hermione Granger û Ron Weasley wekî kronîkî vedibêje ku hemû li Xwendingeha Cadûgerî û Sêrbaziyê ya Hogwartsê xwendekar in. Çîroka sereke bi tekoşîna Harryyî re têkildar e ku wî li ber Lord Voldemortê sêrbazê tariyê radibe ku dixwaze nemiriyê dest bixe, desthilatdariya sêrbaziyê ku wekî Wezareta Sêrbaziyê tê binavkirin, hilbiweşîne û hemû sêrbaz û Mugglean (mirovên ne-sêrbaz) li bin hêza xwe stûxwar bike. Di 26ê hezîrana 1997an de ji weşandina romana yekem Harry Potter and the Philosopher's Stoneê vir ve, rêzeroman li seranserê cîhanê populerbûnek berbiçav pêk anî û pesnê rexnegir û serkeftinek bazirganî dest xist. (bêhtir...)
Hefte: 9
Bahoza tropîkal a Cristobal, Bahoza mederî ya Cristobal (bi inglîzî: Tropical Storm Cristobal) ji Bahoza tropîkal a Colin, ku di 5ê hezirana sala 2016an de qewimiye derbastir bû û li Okyanosa Atlantîka Bakur bû bahoza sêyem. Cristobal yekemîn sîklona tropîk a Atlantîk e ku di meha hezîranê de ji sala 2017an û vir piştê Bahoza Cindy tê û yekemîn sîklona tropîk a hezîranê ye ku ji sala 2016an û vir ve li Meksîkê dadikeve perçeya bejahiyê. Bahoza Cristobal bahoza sêyem e ku demsala bahoza atlantîk a sala 2020an de pir çalak e. Cristobal di 1ê hezîranê de li ser Gola Campeche ji bermayên Bahoza tropîkal a Amanda ya li Pasîfîka Rojhilat pêk hatiye. Bahoza Cristobal, di 3ê hezîrana 2020an de saet di 13:35 UTC de li eyaleta Campeche derbasî perçeya erdê bû û bi bayê domdar ê 95 km/s li seranserê herêmê bû sedema barîna baranê. (bêhtir...)
Hefte: 10
.jpg)
Çiyayên Pamîrê yan jî Zincîreçiyayên Pamîrê, zîncîreçiyayeke di navbera herêmên Asyaya Navîn, Asya Başûr û Asyaya Rojhilat de ye. Pamîr di navberên sîstemên rêzeçiyayên din ên girîng wekî Tian Şan, Qerekoram, Kunlun, Hindokuj û Rêzeçiyayên Himalaya yê de ye. Li beşa rojhilat a girseyê bi qasî pêncî cihên ji serdema kevir hatine kifşkirin. Ji 10 hezarî zêdetir petroglîf û pîktogram jî hatine tespîtkirin ku di esasê xwe de sembolên olî û heywanan û helbestên ku hinek ji Paleolîtîka Jorîn dîroka wan hene, temsîl dikin. Şopên komirê yên ji maleke mirovan a li Pamîrê bi rengekî zanistî heta 9500 sal berê diçe. Li şikefteke li başûrê Murghabê, ku ji asta deryayê bi bilindahiya 4000 metreyî ye, nûnertiyên parietal ên neolîtîkê hene ku weke bilindtirîn ên cîhanê tên qebûlkirin. Lê belê, berevajî li çiyayên Tianê, ji wê serdemê ve ti amûr nehatiye dîtin. (bêhtir...)
Hefte: 11
Kawayê Hesinkar yan jî Kawayê Hesinger kesê sereke yê mîtolojiya Newrozê ye. Li gorî mîtolojiyê, Kawayê Hesinkar, li dijî serdarê zordest Dehaq serî hil dide û piştî ku Dehaq têk dibe, agirekî mezin ku ji her çar aliyê bajêr ve tê dîtin, dadide. Ji wê rojê ve ye her tim gelê vê xakê, agir dadidin û vê rojê pîroz dikin. Ev roj rastî 21'ê adarê tê û navê wê Newroz (Roja Nû) e. Li Kurdistanê her sal di 21ê adarê de tê pîrozkirin. Bi efsaneya Kawayê Hesinker re dîrokeke mezin tê ser ziman. Berî zayînê di deme Medan de keyê Asurî yê bi navê Dehaq êrîşî Mediyan dike û wan dike bindestê xwe de. Wan dike ku bike koleyên xwe. Lê medî li ber xwe didin. Di nav kurdan de ji deme Naîriyan ve li gor nêzîkatiyeke konfadarasyonî xwe birêxistin kirin heye. (bêhtir...)
Hefte: 12
Newroz yan jî Cejna Newrozê, cejneke biharê ye ku ji aliyê kurd, gelê Îranî û gelek gelên din ve her sal di roja 21ê adarê de tê pîrozkirin. Cejna Newrozê ji aliyê kurdan ve her sal li gorî bernameyên partî û saziyan, di navbera 10 û 21ê adarê tê pîrozkirin û pîrozbahiyên Newrozê roja 21ê adarê bidawî dibe. Di dîroka kurdan de Newroz wekê çîroka vejînê cîh digire. Li gorî mîtolojiyê, Kawayê Hesinkar, li dijî serdarê zordest Dehaq serî hil dide û agir dadide. Ji wê rojê ve ye her gelê vê xakê, agir dadidin û vê rojê pîroz dikin. "Nava Roaca" li gor zimanê qedîm yê avestayî Newroz e. Lê di pirtûka Avestayê de ev tabîr “Nava Roaca” derbas nabe. Lê li gor zimannasan ku guherîbe, ew jî wiha çêbûye: Nava->new: nû û Roaca->roz: roj Di zaravayê kirdkî de bi vî awayî Nava wek Newe û Roaaca jî wek Ruec hatiye guherîn. Di zaravayê kurmancî û soranî de bi vî awayî Nava wek Nû û Roaca jî wek Roc(j) hatiye guherîn. Lewra di zimanê hînd-ewropî de dengên z-c-j bi hev diguherin. (bêhtir...)
Hefte: 13
Guherîna avhewayê, guherîna seqayê yan jî germbûna gerdûnî, germbûna hewayê ye ku ji ber gazên serayê û zêdebûna gazên karbondîoksîd li seranserê cîhanê çêdibe. Her çend di serdemên berê de guherîna avhewayê hebin jî lê ji nîvê sedsala 20an û vir ve jiber pîşesaziyên ku zirarê dide sîstema evhewayê bandoreke neyînî ya bêmînak li ser sîstema avhewayê pêk aniye. Di demên dawiyê de guhertina avhewayê li hinek deverên cîhanê wekî zêdebûna baranê û zêdebûna germahiyê pêk aniye û guhertinên bi vî awayî di asta global de pêk hatiye. Sedema herî mezin a germbûnê, belavkirina gazên serayê ye ku bi giranî karbondîoksîd (CO
2) û gazê metan e. Bi tevkariyên zêde yên çandinî, bêdaristanî û reaksiyonên kîmyewî yên di hinek pêvajoyên hilberînan de, bikaranîna şewata sotemeniya fosîl (komir, petrol û gaza xwezayî) ku ji bo xerckirina enerjiyê tê bikaranîn, çavkaniya sereke ya van emîsyonan e.
(bêhtir...)
Hefte: 14
Çandiniya bajarî yan jî Baxçevaniya bajarokî, pratîkiya çandinî, pêvekirin û belavkirina xwarinê ye ku li derûdora bajaran e. Di heman demê de çandiniya bajarî peyvek e ku ji bo xwedîkirina sewalan, avjenî, daristanî, û baxçevanî tê bikar anîn. Ev çalakî li deverên bajaran- dorpêç jî rû didin. Çandiniya bajarî dikare astên cihêreng ên pêşkeftina aborî û civakî nîşan bide. Ev dibe ku tevgera civakî ya ji bo civakên domdar, ku benqeyan de organîk li ser destîşankirin hevbeş ya xwezayê û holism civaka avakirin. Van torgilokan dikarin pêşve biçin dema ku piştgiriya sazûmanî ya fermî werdigirin, di nav plansazkirina bajaroka herêmî de bibin yek ku ji bo geşedana bajar a domdar tevgerek "bajarokê veguhêz" bibe yek. Ji bo yên din, ewlehiya xwarinê, xwarin û hilberîna hatiniyê ji bo pratîkê motîvasyonên sereke ne. Di her du senaryoyan de, gihîştina bêtir rasterast bi sebzeyên nû (zêdetir...)
Hefte: 15
Bahoza tropîkal a Hermine, (bi înglîzî: Tropical Storm Hermine) bagereke tropîkal a nêzî bahozê bû ku di destpêka îlon a sala 2010an de lehiyeke berfireh ji Guatemalayê ber bi bakur ve anî Oklahomayê. Herçend navê wê li kendava rojava ya Meksîkê hatibe kirin jî, Hermine ji herêma kêm-tansiyona mayî ya ku bi depresyona Tropîkal eleven-E ya demkurt a li Rojhilatê Pasîfîk re têkildar e, rasterast bi pêş ket. Bahoza Hermine, di temenê xwe de bû sedema 52 mirinên rasterast û nêzîkî 740 milyon dolarên amerîkî zirar gihand çandinî û binesazîyê. Depresyona tropîkal a pêşîn di 3ê îlonê de li Kendava Tehuantepecê pêk hat û roja din li nêzî Salina Cruz a Meksîkê şemitandina erdê pêk hat. Her çend depresyon bi lez û bez ber bi nizmbûna mayinê ve qels bi be jî, tengasî ji pozika Tehuantepecê derbas bû û bi ber bakur derbasî nava avên germ ên Kendava Meksîkê bû û di 5ê îlonê de careke din xwe bi sîkloneke tropîkal bi rêxistin kir. (bêhtir...)
Hefte: 16
- Nehatiye çêkirin.
Hefte: 17
Diane Kruger, (jdb. 15ê hezîrana 1976an li Algermissen, Saksonya Jêrîn, Almanyaya Rojava) lîstikvanek alman û amerîkî û modela berê ya modeyê (stîl) ye. Diane Heidkrüger di 15 tîrmeha sala 1976an de li Algermissen, Almanyaya Rojava, li nêzîkî Hildesheimê, wekî keça pisporê komputerê Hans-Heinrich Heidkrüger û hevjîna wî, Maria-Theresa, ku karmenda bankeyê bû hate dinyayê. Bi destpêka kariyera xwe re, Kruger li çar aliyê cîhanê hatiye naskirin û li Festîvala Fîlman a Cannesê Xelata Trophée Chopard wergirtiye. Diane Kruger, di kariyera xwe ya lîstikvaniyê de bi giranî di fîlmên bi zimanê îngilîzî û fransî de rol wergirtiye. Her wiha wê wekî dedektîf Sonya Cross di rêzefîlma drama sûc a FX The Bridge (2013–14) rol wergirtiye. (bêhtir...)
Hefte: 18
Dîroka Mezopotamyayê yan jî Dîroka mirovî ya di navbera Firat û Dîcleyê de, dîrokeke ji koçberbûyîna mirovî ya herî kevnê ji Serdema Paleolîtîkê heya serdema kevnare ya dereng e ku di navbera çemên Firad û Dîcleyê û li deverên wan qewimiye. Dîroka Mezopotamyayê, ji delîlên kolandinên arkeolojîk, piştî destpêkirina nivîsandinê, di dawiya hezarsala 4ê b.z. de ji çavkaniyên dîrokî hatine berhevkirin. Mirovahî di serdemên Paleolîtîk û Neolîtîka destpêkî de tenê li beşên Mezopotamyaya Jorîn de cîwar bibûn. Bicîhbûn a mirovahî ya li alûviyûma başûr jî di dema neolîtîka dereng de qewimiye. Mezopotamyayê, di Serdema Bronzê ya Destpêkî de ji bo gelek şaristaniyên mezin ên herî kevn ên cîhanê re cîwartî kiriye. Ji ber vê sedemê ye ku Mezopotamya wek dergûşa şaristaniyê tê binavkirin. Navê Mezopotamyayê bi yewnanîya kevn tê wateya "erdê di navbera çeman de". Bi qasî ku tê zanîn (bêhtir...)
Hefte: 19
Zimanê sumerî (𒅴𒂠 Eme-gir15 "zimanê xwemalî") zimanê zikmakî yê sumeriyan e ku di sala 4000 b.z. de li Başûrê Mezopotamyayê hatiye axaftin. Di destpêka sala 2000ê b.z. de zimanê akadî cihê zimanê axaftinê wergirtiye. Zimanê Sumeriyan li Mezopotamyayê heta sedsala 1em b.z. wek zimanekî pîroz, wêjeyî, merasîmî û zanistî hatiye bikaranîn. Ziman heta sedsala 19an hatiye û piştre hatiye jibîrkirin. Berevajî zimanên din ên ku li Mezopotamyayê hatiye axaftin, sumerî zimanekî îzolekirî ye. Sumerî yek ji wan zimanên yekem e ku hatiye nivîsîn. Ji ber awayên nîşanên ku li ser lewheyên keliya şil, bi awayê bizmarê hatine xuliqandin, ji sîstema nivîsandina ku ji bo xwendina zimanê Sumerî hatiye bikar anîn jê re "Nivîsa Bizmarî" tê gotin. Di qonaxên destpêkê yên nivîsandina sumeriyan de nîşaneyên berçav ên ku wateya xwe bi awayekî kevneşopî bi formeke zimanî ve girê didin, hatin bikaranîn. (bêhtir...)
Hefte: 20
_ku.svg)
Dil yan jî Dilê mirovan, endamek masûlkî ye ku xwînê di nav temarên xwînê de pompe dike. Xwîna pompekirî oksîjen û xurekan digihîne laş û di heman demê de paşmayîyên metabolîk ên wekî karbona dîoksîd, digihîne pişikan. Berevajiyê pompeyên mekanîk, dil pir dişixule û zûbizû xera nabe. Di rewşa asayî de dilê mirov di xulekek (deqe) de bi qasî 70 -75 car lê dide. Dilê mirov rojê 108000, salê ji 39 milyonê zêdetir lê dide. Di tevahiya jiyana 75 salî de dilê mirov 3.000.000.000 car lê dide. Bi her lêdanê, dil bi qasî 70mL xwîn pompe dike. Ango di xulekek de 5.25 lître, di rojek de 7 000 lître, di salê de 2500 000 lître xwîn pompeyê lûleyên xwînê dike Ji bo berdewamiya jiyanê, divê xurek, hormon û oksîjen, bigihîje hemû şane û xaneyên laş. Madeyên paşmayî yên wekî karbona dîoksîd, ure, av, xwêy jî divê ji xaneyan bên dûrxistin. Yan jî ji bo bicihanina erka xwe divê xwîn li her aliyê laş de bigere. (bêhtir...)
Hefte: 21
Girê Mirazan yan jî Xirabreşk / Xerabreşkê, cihekî arkeolojîk ê neolîtîkê ye ku li nêzîkî gundê Xirabreşkê yê Rihayê ye û dibe cihê bermahiyên perestgeha herî kevn a cîhanê be. Dirêjiya vî girê destçêkirî 15 metre ye, tîreya wî nêzîkê 300 metre ye û nêzîkî 760 mêtre ji asta behrê li jor e. Ev du qonaxên bikaranînê dihundirîne. Li gorî arkeologê alman Klaus Schmidt, kaşif û vekolerê vî girî, armanca bikaranînê civakî yan dînî bû û ji hezarsala 10ê-8ê b.z. maye. Di qonaxa yekem de, ya ku di dema Neolîtîka A ya berî Cervaniyê (bi îngilîzî: Pre-Pottery Neolithic A) de pêk hatiye, stûnên kevirî yên bi şiklê T-yê hatine çikandin — ev stûn megalîtên herî kevn ên dinyayê ne. Dîroka van megalîtan hatiye diyarkirin ku ji sala 9.500 b.z. mane û ev megalît 5.500 sal ji bajarên yekem ên Mezopotamyayê û 7.000 sal ji Stonehengeê mezintir in. (bêhtir...)
Hefte: 22
Misira kevnare yan jî Misira kevin, bi navê giştî yê welatê Misira dîrokî (ya berî zayînê) ye. Navê misirî yê vî welatî Kemet e û kare bi 'Warê reş' bê wergerandin. Herwiha, ev gotin ji deltaya çemê Nîl hatiye wergirtin, li cihê ku her sal ava Nîl bilind dibe û piştî vekişandinê erda der û dorê bi celbên reş tijî dike. Gava celbê tarî zêde bû, ev dihate vê watê ku wê cotkarî pir berdar derbas bibe. Naveke din ê vî welatî 'Ta meri' (T3 mrj) bû û wek 'Welatê hezkirî' tê wergerandin. Pêkhatin û damezirandina çanda misirî digihêje heta demên herî kevnar ên mirovahiyê. Çanda ku îro wek çandeke pêşketî bi nav û deng e di serdema berî hanedanê de (bi îngilîzî Predynastic period) destpêkir, gava ku li Misira Jorîn împeratoriyeke yekem hat damezirandin. Digel tevgerên leşkerî yên dagîrkirinê ev împeratorî her ku çû berve Deltaya Nîlê meztir bû. Li wê derê Misira Jêrîn a îro hate bidestxistin (bêhtir...)
Hefte: 23
Bahoza tropîkal a Hermine, (bi inglîzî: Tropical Storm Hermine) bagereke tropîkal a nêzî bahozê bû ku di destpêka îlon a sala 2010an de lehiyeke berfireh ji Guatemalayê ber bi bakur ve anî Oklahomayê. Herçend navê wê li kendava rojava ya Meksîkê hatibe kirin jî, Hermine ji herêma kêm-tansiyona mayî ya ku bi depresyona Tropîkal eleven-E ya demkurt a li Rojhilatê Pasîfîk re têkildar e, rasterast bi pêş ket. Bahoza Hermine, di temenê xwe de bû sedema 52 mirinên rasterast û nêzîkî 740 milyon dolarên amerîkî zirar gihand çandinî û binesazîyê. Depresyona tropîkal a pêşîn di 3ê îlonê de li Kendava Tehuantepecê pêk hat û roja din li nêzî Salina Cruz a Meksîkê şemitandina erdê pêk hat. Her çend depresyon bi lez û bez ber bi nizmbûna mayinê ve qels bi be jî, tengasî ji pozika Tehuantepecê derbas bû û bi ber bakur derbasî nava avên germ ên Kendava Meksîkê bû û di 5ê îlonê de careke din xwe bi sîkloneke tropîkal bi rêxistin kir. (bêhtir...)
Hefte: 24
Mîtolojiya Mezopotamyayê, navekî hevpariya mîtolojiyên şaristaniyên Mezopotamyaya berî şaristaniyên gelên îranî de ku di dema Sumer, Akad, Asûrî û Babilî ya de hatiye dayîn. Sumeriyan, bi baweriya dîneke bi pirraniya xwedayan, cin û giyanên ku nûnertiya hêzên xwezayî yan jî hebûnên li cîhanê dikin, bawer kirine. Di baweriyên xwe de wan aniye ziman ku xwedayan di destpêkê de mirov afirandine ku bibin xizmetkarên wan. Gelek çîrokên di ola Sumeran de beriya çîrokên bi heman rengî di olên Rojhilata Navîn de hene. Xwedayên Sumeran, di çandên Akadî, Kenanî û çandên din ên Rojhilata Nêzîk de baweriyên wek hev hene. Hinek çîrok û xwedawendan sumeriya jî paralelên wan ên Yewnanî hene; mînak, daketina annanna ya binê erdê (Irkalla) dişibe çîroka Persephoneyê. Gelek vegotinên cihêreng ên afirandina Cîhanê li herêma Mezopotamyayê hene. (bêhtir...)
Hefte: 25
Pêşdîrok, (bi înglîzî: prehistory) heyama dîroka mirovahiyê ye ku bi derketina amûrên kevirî yên yekem nêzîkî 3.3 mîlyon sal berê dest pê dike û bi dahêneriya pergalên nivîsînê re bi dawî dibe. Bikaranîna sembol, nîşan û wêneyan di nav mirovan de pir zû xuya kiriye, lê pergalên nivîsînê yên herî kevn tenê 5000 sal berê derketiye holê û bi hezaran sal derbas bûn ku bi berfirehî werin pejirandin. Pergalên nivîsînê di hin çandên mirovan de heta sedsala nozdehan û di hin çandên din de heta van salên dawî nehatine pejirandin. Ji ber vê yekê li gorî roja îcadkirina nivîsînê dawiya vê serdemê di herêmekê de ji ya herêmeke din dibe cuda be. Wek mînak, bi gelemperî tê pejirandin ku pêşdîrok li Misirê di dora 3100 b.z. de bi dawî bûye, lê dawiya serdema pêşdîrokê li Gîneya Nû gelek nû hatiye, di dor sala 1900 p.z. de. Lêkolîna pêşdîrokê beşeke dîsîplîna arkeolojiyê ye lê
Hefte: 26
Enzîm, makromolekulên proteînî ne ku wekî katalîzatorên biyolojîkî (biyokatalîst) tevdigerin. Hemû zindewer di xaneyên xwe de enzîmên xwe berhem dikin. Di nav xaneyên mirov de her roj bi sedan reaksiyonên biyokîmyayî rû dide. Xane bi saya ev reaksiyonan, hemû pêwistiyên jiyanê bi cih tîne. Peydakirina ATP, duhendebûna ADN, dabeşbûna xaneyê, çêkirina lebatokan, çêkirin an jî herisandina makromolekulan û hwd., hemû bi reaksiyonên kîmyayayî yên xaneyê tên pêkanîn. Ji boy her reaksiyonê pêdivî bi enerjiyê heye. Bingeha reaksiyonên kîmyayî, an çêkirin an jî qetandina bendên navbera molekulan e. Wekî mînak laktoz dîsakkarîd e, ji boy hîdrolîza laktozê li gel benda navbera molekula avê, divê benda navbera glukoz û galaktozê jî bên qetandin. Laktoz bi serê xwe molekulek xweragir e. Molekulên xweragir tevî reaksiyonan nabin. (bêhtir...)
Hefte: 27
Erîdû, (bi sumerî: 𒉣𒆠, eridug; bi akadî: irîtu; bi erebiya îro: Tell Abu Shahrain) cihwarekî arkeolojîkê li başûrê Mezopotamyayê ye ku li gorî delîlên arkeolojîkên îro wekî bajarê herî kevnê Mezopotamyayê hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha Zîqar a îro ya Iraqê ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê Mezopotamyayê hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye. Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê Urê ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên sumeran e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku Enkî li Abzu jiyan kiriye (bêhtir...)
Hefte: 28
Mîtoz an jî dabeşbûna mîtozî (bi înglîzî: mitosis) pêvajoya dabeşbûna xaneyê ye ko kromozom duhende dibin û bi awayekî yeksan di navbera du xaneyên keç de tên parvekirin. Di zimanê yewnanî de ji bo dezî peyva “mitos” tê bikaranîn. loma dabeşbûna mîtozî wekî “dezîyedabeşbûn” jî tê navkirin. Mîtoz beşek ji çerxa xaneyê (bi înglîzî: cell cycle) ye. Çerxa jiyana xaneyê ji du qonaxên serekî pêk tê, qonaxa înterfaz û qonaxa mîtozî (bi înglîzî: M phase). Herwisa qonaxa mîtozî jî ji du beşan pêk tê, mîtoz û sîtokînez. Di pêvajoya mîtozê de, kromozom û sentrozomên makexaneyê parve dibin. Parvebûna kromozoman wekî karyokînez tê navkirin. Di dawiya karyokînezê, sîtokînez dest pê dike. Di pêvajoya sîtokînezê de sîtoplazma û endamokên makexaneyê di navbera herdu xaneyên keç de tên parve kirin. Bi dabeşbûna mîtozî her ko hejmara xaneyên zîndewer zêde dibe, zîndewer jî geşe dibe. Herwisa xaneyên ziyangirtî jî bi mîtozê tên nûkirin. (bêhtir...)
Hefte: 29
UNESCO yan jî Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî, (bi îngilîzî: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) saziyeke Neteweyên Yekbûyî ye ku di warê perwerde, huner, zanist û çandê de bi rêya hevkariya navneteweyî aştî û ewlekariya cîhanê pêşdixe. 193 dewletên endam û 11 endamên hevparên UNESCOyê hene. Navenda saziya UNESCO'yê li Navenda Mîrata Cîhanî ya li Parîs a Fransayê ye. 53 ofîsên qadên herêmî û 199 komîsyonên neteweyî hene ku li çar aliyê cîhanê alîkariya saziyê dikin. Destûrê bingehîn a UNESCOyê armanc dike ku "bihêztir kirina perwerde, zanist çand û bihêzkirin a hevkariya di navbera neteweyan, ji bo dadmendiya gerdûnî, qanûn, mafên mirovan û azadiyên bingehîn ji bo her kesî û ji bo parastin aştî û ewlehiya mirovan ku Peymana Neteweyên Yekbûyî ji bo hemû gelan nas dike, bêyî cudahiya nijad, zayend, ziman û dîn, bibe alîkar." (bêhtir...)
Hefte: 30
Dîroka sumeran, dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3an b.z. de li Başûrê Mezopotamyayê qewimiye û serdemên Ubaîd û Urûkê ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê ye ku bi hilweşîna Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê re li dora sala 2004ê b.z. de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya Babîlê, di sedsala 18an b.z. de derketine holê. Li Başûrê Mezopotamyayê rûniştgeha herî kevn a naskirî Tell el-'Oueili ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan Ea yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) Adapa U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li Erîdûyê çanda Samarrayê ji Bakurê Mezopotamyayê bi xwe re anîne û bi serdema Ubaîd re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev Sumerî ne (paşê bi serdema Urûkê ve hatine girêdan) yan na. (bêhtir...)
Hefte: 30
Dîroka sumeran, dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3an b.z. de li Başûrê Mezopotamyayê qewimiye û serdemên Ubaîd û Urûkê ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê ye ku bi hilweşîna Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê re li dora sala 2004ê b.z. de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya Babîlê, di sedsala 18an b.z. de derketine holê. Li Başûrê Mezopotamyayê rûniştgeha herî kevn a naskirî Tell el-'Oueili ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan Ea yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) Adapa U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li Erîdûyê çanda Samarrayê ji Bakurê Mezopotamyayê bi xwe re anîne û bi serdema Ubaîd re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev Sumerî ne (paşê bi serdema Urûkê ve hatine girêdan) yan na. (bêhtir...)
Hefte: 31
Nîtrojen (bi fransî: nitrogène), bi yewnaniya kevn: ἀζωτικός, lat. azōtikós "bê jiyan") elementeke ku cara yekem di sala 1772an de ji alîyê bijîşkê Skotlandî Daniel Rutherford ve hatiye kifşkirin û îzolekirin. Dema ku hate tesbîtkirin ku nîtrojen di asîda nîtrîk û nîtratan de heye, navê nîtrojenê di sala 1790an de ji aliyê kîmyazanê Fransî Jean-Antoine-Claude Chaptal ve hate pêşniyar kirin. Nîtrojen nemetal e û endamê herî sivik ê koma 15 ya tabloya perîyodîk e ku bi gelemperî jê re pniktojen tê gotin. Ev element di gerdûnê de hêmanek hevpar e ku bi pirbûna tevahî di Rêya Şîrê û Sîstema Rojê de di rêza heftemîn de tê texmîn kirin. Di germahî û zexta standard de, du atomên elementê bi hev ve girêdidin û N2, gazek diatomî ya bê reng û bê bêhn çêdikin. N2 bi qasî ji sedî 78 atmosfera Cîhanê pêk tîne û ev yek nîtrojenê dike hêmana herî zêde ya nehevgirtî. (bêhtir...)
Hefte: 32
Gelên arî, arî yan jî gelên îranî, komeke etno-lenguîstîk a hind û ewropî ye ku bi zimanên curbicur ên hind û îranî diaxivin. Di vê komê de gelên wek kurd, belûç, gilak, mazenderanî, oset, pamirî, peştûn, fars, tat, tacîk, taliş, waxî û yagnobî hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji Çiyayên Hindokûşê heta Anatolyaya Navîn û ji Asya Navendî heta Kendava Besreyê belav bûne. Proto-Îranî di nîveka hezarsala duyem b.z. de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê. Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem b.z. de, axa gelên îranî li seranserê Deşta Avrasyayê, ji Deşta Mecaristana Mezin li aliyê rojava heta Deşta Ordosê li aliyê rojhilat ve jî heta Deşta Îranê berfireh bûye. Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî belûç, gilak, kurd, mazenderanî, oset, pamirî, peştûn, fars, tat, tacîk, taliş, waxî û yagnobî hene. (bêhtir...)
Hefte: 33
Dîroka mirovahiyê, vegotina rabirdûya mirovahiyê ye ku bi nîşaneyên arkeolojî, antropolojî, genetîk, zimannasiyê û ji dema hatina nivîsandinê ve bi çavkaniyên bingehîn û navîn tê têgihiştin kirin. Dîroka nivîskî ya mirovahiyê bi pêşdîroka wî re, ji Serdema Paleolîtîk (serdema kevirî ya kevin) dest pê kiriye û piştre jî Serdema Neolîtîk (serdema kevirî ya nû) de hatiye nivîsandin. Neolîtîk dibîne ku Şoreşa Çandiniyê, di navbera 10.000 û 5000 BZ de, li Heyva Biadan a Rojhilata Nêzîk dest pê dike. Di vê serdemê de mirovan bi awayekî sîstematîk dest bi çandiniya a nebatan û xwedîkirina ajalan kirin. Her çiqas ku çandinî pêş dikeve, piraniya mirovan ji jiyana koçeriyê derbasî jiyanek niştecîhî dibin û dest bi cotkariyê dikin. (zêdetir...)
Hefte: 34
Alfabeyên kurdî, tevahiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê kurdan ve li herêmên Kurdistanê û li welatên din ên ku kurd lê dijîn, bi zimanê kurdî hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de alfabeya latînî, erebî û alfabeya kirîlî hene. Li Kurdistana Bakur û Rojavaya Kurdistanê alfabeya latînî, li Rojhilata Kurdistanê û Başûr alfabeya erebî, li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Alfabeyeke kurdî ya herî kevin ji aliyê nivîskarê navdar Îbn Wehşiye ve di pirtûka wî yê bi navê Şewq el-Musteham ku di sala 856an a p.z. de hatiye nivîsandin, hatiye belgekirin. (zêdetir...)
Hefte: 35
Xanedana Eyûbiyan, xanedaniya damezrîner a Siltanatiya Misirê ya serdema navîn e ku ji aliyê Selaheddîn Eyûbî ve di sala 1171an de, piştî hilweşîna Xîlafeta Fatimiyan a Misirê hatiye damezrandin. Selahedînê Eyûbî hikûmdarek bi eslê kurd e ku ji êla Rewadiyan e. Xanedaniya eyûbiyan di serdema xwe ya herî bi hêz de, li Misir, Sûriye, Iraq, Hîcaz, Orşelîm, Lîbya û li Yemenê serdest bû. Xanedanî di sala 1171an de piştî hilweşandina Xîlafeta Fatimiyan a li Misirê ji aliyê Selaheddîn ve di sala 1171an de bi îlankirina Selaheddîn “Hikûmdariya Misirê” hate damezrandin. Selaheddîn di Şerê Hittînê de Orşelîmê bidest dixe û xanedanî di sala 1187an de li Rojhilata Navîn û li Rojhilat dibe hêzeke mezin. Xanedaniya Eyyûbiyan, di dawiya serdema hikûmdariya xwe de jî, li herêmê, bi taybetî li Misirê, xwedî bandorek veguherîner bû. (zêdetir...)
Hefte: 36
Gola Nemrûdê yan jî Gola krater a Nemrûdê, gola kraterê ya duyemîn a herî mezin a li Cîhanê û gola kraterê herî mezin a li Kurdistanê ye ku navê xwe ji navê heman çiyayê ku navê Qeralê Sumerî Nemrûd lê danîne wergirtiye. Gola Nemrûdê li rojavayê Gola Wanê di navbera navçeyên parêzgeha Bidlîsê Tetwan, Xelat û Norşîn de ye. Kratera ku di encama teqînên volkanîk a li Nemrûdê pêk hatiye firehiya kraterê ya jorîn 48 km² ye û rûbarê kraterê jî 36 km² ye. Rûava golê 12.36 km² ye û bilindahiya golê ya ji asta deryayê 2247 mêtre ye. Kûrahiya wî ya navînî bi qasî 100 mêtre ye û xala golê ya herî kûr 176 mêtre ye. Germav û kaniyên germ ên li dora golê nîşaneyên herî dawî yên çalakiya volkanîk in. Gola Nemrûdê bi ava berfê û bi ava barîna baranê hatiye xwedîkirin û ava wî ji ava sar û şîrîn pêk tê. (bêhtir...)
Hefte: 37
Girê Mirazan yan jî Xirabreşk / Xerabreşkê, (bi tirkî: Göbeklitepe, bi kurdî tê wateya: "Girê navikê / Girê navokê"), cihekî arkeolojîk ê neolîtîkê ye ku li nêzîkî gundê Xirabreşkê yê Rihayê ye û dibe ku cihê bermahiyên perestgeha herî kevn a cîhanê be. Dirêjiya vî girê destçêkirî 15 metre ye, tîreya wî nêzîkê 300 metre ye û nêzîkî 760 metre ji asta behrê li jor e. Ev du qonaxên bikaranînê dihundirîne. Li gorî arkeologê alman Klaus Schmidt, kaşif û vekolerê vî girî, armanca bikaranînê civakî yan dînî bû û ji hezarsala 10ê-8ê b.z. maye. Di qonaxa yekem de, ya ku di dema Neolîtîka A ya berî Cervaniyê (bi înglîzî: Pre-Pottery Neolithic A) de pêk hatiye, stûnên kevirî yên bi şiklê T-yê hatine çikandin — ev stûn megalîtên herî kevn ên dinyayê ne. Dîroka van megalîtan hatiye diyarkirin ku ji sala 9.500 b.z. mane û ev megalît 5.500 sal ji bajarên yekem ên Mezopotamyayê û 7.000 sal ji Stonehengeê mezintir in. (bêhtir...)
Hefte: 38
Dil yan jî Dilê mirovan, endamek masûlkî ye, xwînê di nav lûleyên xwînê de pompe dike. Berevajiyê pompeyên mekanîk, dil pir dişixule û zûbizû xera nabe. Di rewşa asayî de dilê mirov di xulekek (deqe) de bi qasî 70 -75 car lê dide. Dilê mirov rojê 108000, salê ji 39 milyonê zêdetir lê dide. Di tevahiya jiyana 75 salî de dilê mirov 3.000.000.000 car lê dide. Bi her lêdanê, dil bi qasî 70mL xwîn pompe dike. Ango di xulekek de 5.25 lître, di rojek de 7 000 lître, di salê de 2500 000 lître xwîn pompeyê lûleyên xwînê dike Ji bo berdewamiya jiyanê, divê xurek, hormon û oksîjen, bigihîje hemû şane û xaneyên laş. Madeyên paşmayî yên wekî karbona dîoksîd, ure, av, xwêy jî divê ji xaneyan bên dûrxistin. Ango ji bo bicihanina erka xwe divê xwîn li her aliyê laş de bigere. (bêhtir...)
Hefte: 39
Dîroka Mezopotamyayê yan jî Dîroka mirovî ya di navbera Firat û Dîcleyê de, dîrokeke ji koçberbûyîna mirovî ya herî kevnê ji Serdema Paleolîtîkê heya serdema kevnare ya dereng e ku di navbera çemên Firad û Dîcleyê û li deverên wan qewimiye. Dîroka Mezopotamyayê, ji delîlên kolandinên arkeolojîk, piştî destpêkirina nivîsandinê, di dawiya hezarsala 4ê b.z. de ji çavkaniyên dîrokî hatine berhevkirin. Mirovahî di serdemên Paleolîtîk û Neolîtîka destpêkî de tenê li beşên Mezopotamyaya Jorîn de cîwar bibûn. Bicîhbûn a mirovahî ya li alûviyûma başûr jî di dema neolîtîka dereng de qewimiye. Mezopotamyayê, di Serdema Bronzê ya Destpêkî de ji bo gelek şaristaniyên mezin ên herî kevn ên cîhanê re cîwartî kiriye. Ji ber vê sedemê ye ku Mezopotamya wek dergûşa şaristaniyê tê binavkirin Navê Mezopotamyayê bi yewnanîya kevn tê wateya "erdê di navbera çeman de". Bi qasî ku tê zanîn (zêdetir...)
Hefte: 40
Pergala Rojê yan jî Rojbend, pergalakeye ku ji rojê û exterên li dor wê pêk tê. Serekîtirîn parçê ya pergala rojê Roj e ku 98,6% ji bariste ya wê pergalê pêktîne û rakêş a wê her tişt di xulgeh a xwe radigre. Pergala rojê ji cîsmên ku rasterast li dora Rojê dizivirin, yên herî mezin çar girse yên gaz û qeşayê û çar gerstêrkên bejayî ne, li pey wê hejmareke nenas ji gerstêrkên dwarf û bêhejmar cismên Sîstema Rojê ne. Pergala Rojê 4.6 mîlyar sal berê ji hilweşîna gravîtîkî ya ewrek molekular a mezin a navstêrkî ava bûye. Çar gerstêrkên mezin ên pergala derve bi giranî ji gerstêrk ên bejahî girtirin. Du gerstêrkên herî mezin, Jupîter û Saturn, gerstêrkên mezin ên gazê ne ku bi giranî ji hîdrojen û helyûmê pêk tên; 2ê yên din, Ûranûd û Neptûn, girseyî yên mezin ên qeşayê ne ku bi piranî ji maddeyên ku li gorî hîdrojen û helyûmê xalên helînê yên kêm in pêk tên ku ji av, amonyak û metanan pêk tên. (zêdetir...)
Hefte: 41
Misira kevnare yan jî Misira kevin, bi navê giştî yê welatê Misira dîrokî (ya berî zayînê) ye. Navê misirî yê vî welatî Kemet e û kare bi 'Warê reş' bê wergerandin. Herwiha, ev gotin ji deltaya çemê Nîl hatiye wergirtin, li cihê ku her sal ava Nîl bilind dibe û piştî vekişandinê erda der û dorê bi celbên reş tijî dike. Gava celbê tarî zêde bû, ev dihate vê watê ku wê cotkarî pir berdar derbas bibe. Naveke din ê vî welatî 'Ta meri' (T3 mrj) bû û wek 'Welatê hezkirî' tê wergerandin. Pêkhatin û damezirandina çanda misirî digihêje heta demên herî kevnar ên mirovahiyê. Çanda ku îro wek çandeke pêşketî bi nav û deng e di serdema berî hanedanê de (bi îngilîzî Predynastic period) destpêkir, gava ku li Misira Jorîn împeratoriyeke yekem hat damezirandin. Digel tevgerên leşkerî yên dagîrkirinê ev împeratorî her ku çû berve Deltaya Nîlê meztir bû. Li wê derê Misira Jêrîn a îro hate bidestxistin (zêdetir...)
Hefte: 42
Enzîm, makromolekulên proteînî ne. Hemû zindewer di xaneyên xwe de enzîmên xwe berhem dikin. Di nav xaneyên mirov de her roj bi sedan reaksiyonên biyokîmyayî rû dide. Xane bi saya ev reaksiyonan, hemû pêwistiyên jiyanê bi cih tîne. Peydakirina ATP, duhendebûna ADN, dabeşbûna xaneyê, çêkirina lebatokan, çêkirin an jî herisandina makromolekulan û hwd., hemû bi reaksiyonên kîmyayayî yên xaneyê tên pêkanîn. Ji boy her reaksiyonê pêdivî bi enerjiyê heye. Bingeha reaksiyonên kîmyayî, an çêkirin an jî qetandina bendên navbera molekulan e. Wekî mînak laktoz dîsakkarîd e, ji boy hîdrolîza laktozê li gel benda navbera molekula avê, divê benda navbera glukoz û galaktozê jî bên qetandin. Laktoz bi serê xwe molekulek xweragir e. Molekulên xweragir tevî reaksiyonan nabin. (zêdetir...)
Hefte: 43
Mîtolojiya Mezopotamyayê, navekî hevpariya mîtolojiyên şaristaniyên Mezopotamyaya berî şaristaniyên gelên îranî ye ku di dema Sumer, Akad, Asûrî û Babilî yan de hatiye dayîn. Sumeriyan, bi baweriya dîneke bi pirraniya xwedayan, cin û giyanên ku nûnertiya hêzên xwezayî yan jî hebûnên li cîhanê dikin, bawer kirine. Di baweriyên xwe de wan aniye ziman ku xwedayan di destpêkê de mirov afirandine ku bibin xizmetkarên wan. Gelek çîrokên di ola Sumeran de beriya çîrokên bi heman rengî di olên Rojhilata Navîn de hene. Xwedayên Sumeran, di çandên Akadî, Kenanî û çandên din ên Rojhilata Nêzîk de baweriyên wek hev hene. Hinek çîrok û xwedawendan sumeriya jî paralelên wan ên Yewnanî hene; mînak, daketina annanna ya binê erdê (Irkalla) dişibe çîroka Persephoneyê. Gelek vegotinên cihêreng ên afirandina Cîhanê li herêma Mezopotamyayê hene. (zêdetir...)
Hefte: 44
Nîtrojen (bi fransî: nitrogène), bi yewnaniya kevn: ἀζωτικός, lat. azōtikós "bê jiyan") elementeke ku cara yekem di sala 1772an de ji alîyê bijîşkê Skotlandî Daniel Rutherford ve hatiye kifşkirin û îzolekirin. Dema ku hate tesbîtkirin ku nîtrojen di asîda nîtrîk û nîtratan de heye, navê nîtrojenê di sala 1790an de ji aliyê kîmyazanê Fransî Jean-Antoine-Claude Chaptal ve hate pêşniyar kirin. Nîtrojen nemetal e û endamê herî sivik ê koma 15 ya tabloya perîyodîk e ku bi gelemperî jê re pniktojen tê gotin. Ev element di gerdûnê de hêmanek hevpar e ku bi pirbûna tevahî di Rêya Şîrê û Sîstema Rojê de di rêza heftemîn de tê texmîn kirin. Di germahî û zexta standard de, du atomên elementê bi hev ve girêdidin û N2, gazek diatomî ya bê reng û bêhn çêdikin. N2 bi qasî ji sedî 78 atmosfera Cîhanê pêk tîne û ev yek nîtrojenê dike hêmana herî zêde ya nehevgirtî. (zêdetir...)
Hefte: 45
Bahoza tropîkal a Beta, (bi îngilîzî: Tropical Storm Beta) sîkloneke tropîkal bû ku di îlona sala 2020an da baraneke zêde, lehî û ewrekî giran aniye ser Başûrê rojhilatê Amerîkayê. Depresyona tropîkal a 23yem û bahoza tropîkal an jî subtropîk a demsala bahoza Atlantîkê ye ku rekora sala 2020an şikandiye. Depresyona tropîkal a 23yem û bahoza tropîkal an jî subtropîk a demsala bahoza Atlantîkê ye ku rekora sala 2020an şikandiye. Bahoza Beta, bi eslê xwe ji cureyeke zexta nizm pêk hat ku di 10ê Îlonê de li Kendava Bakurê Rojhilatê Meksîkayê geşedan bûye. Nizm hêdî hêdî ber bi başûrê rojava ve çû, bi pêşketinê re pêşî li pêşveçûna Bahoza Sally yê nêz ve hat asteng kirin. Piştî ku Sally di ser Dewletên Yekbûyî yên Başûr rojhilat re derbasî hundir û qels bû, tengezarî li kendava başûrrojavayê Dewletên Yekbûyî dest bi rêxistinbûnê kir. Bahozê heta 16ê îlonê navendeke gerguhêzek ya asta nizm bi dest xistibû û xwedî rêxistinbûyîneke têrker bû ku weke Depresyona Tropîkal Bist û Dudu hatibû binavkirin. (zêdetir...)
Hefte: 46
Agroekolojî, dîsîplînek akademîk e ku pêvajoyên ekolojîk ên ku li pergalên hilberîna çandiniyê têne bikaranîn lêkolîn dike. Anîna prensîbên ekolojîk dikare di çandinîgehan de nêzîkatiyên rêveberiya nû pêşniyar bike. Têgeh pir caran bi neheqî tête bikar anîn, ji ber ku peyv dikare wekî zanistek, tevgerek, an pêkanînek çandinî were bikar anîn. Agroekolojîsten cûrbecûr çandinîparêzan dixwînin. Zeviya agroekolojiyê bi yek rêbazek taybetî ya çandiniyê re ne têkildar e, gelo ew organîk be, nûvejener, entegre, an konvansiyonel be, xurt be an berfireh be, her çend hin kes navê bi taybetî ji bo çandiniya alternatîf bikar tînin. Agroekolojî ji hêla OECD ve wekî "lêkolîna têkiliya hilberên çandinî û hawîrdorê."Dalgaard et al. agroekolojî wekî lêkolîna danûstendinên nebat, heywan, mirov û derdorê di nav pergalên çandiniyê de binav dikin. Francis et al . jî pênaseyê bi heman rengî bikar bînin, lê fikirîn ku divê ew bi mezinbûna xwarinê re were sînorkirin. (zêdetir...)
Hefte: 47
Bahoza tropîkal a Cristobal, Bahoza mederî ya Cristobal (bi inglîzî: Tropical Storm Cristobal) ji Bahoza tropîkal a Colin ku di 5ê hezirana sala 2016an de qewimiye derbastir bû û li Okyanosa Atlantîka Bakur dibe bahoza sêyem. Cristobal yekemîn sîklona tropîk a Atlantîk e ku di meha hezîranê de ji sala 2017an û vir piştê Bahoza Cindy tê û yekemîn sîklona tropîk a hezîranê ye ku ji sala 2016an û vir ve li Meksîkê dadikeve perçeya bejahiyê. Bahoza sêyem e ku demsala bahoza atlantîk a sala 2020an de pir çalak e. Cristobal di 1ê hezîranê de li ser Gola Campeche ji bermayên Bahoza tropîkal a Amanda ya li Pasîfîka Rojhilat pêk hat. Pişt re di 3ê hezîrana 2020an de saet di 13:35 UTC de li eyaleta Campeche derbasî perçeya erdê bû û bi bayê domdar ê 95 km/s li seranserê herêmê bû sedema barîna baranê. Bahoz ber bi re milê bakur ve ber bi Meksîkê ve çû, û ji wê jî ber bi Kendava Meksîkê ve bi pêş ve çû. (zêdetir...)
Hefte: 48
Esperanto, (bi navê wê ya orîjînal Lingvo Internacia), zimanekî çêkirî ye. Ji aliyê doktorê çavan ê polonyayî Ludwik Lejzer Zamenhof ve, di 1887an de hatiye çêkirin. Di pirtûka wî ya bi navê Fundamento de Esperanto ("Bingehên Esperanto") de ya ku di 1905an de weşandiye, bingeh û rêzikên wê vegotiye. Zamenhofê ku xwe bi navê Dr. Esperanto daye nasîn, fikiriye ku zehmetiyên ragihandinê yên di navbera kesên ziman-cuda de bi saya zimaneke hevpar ê ku fêrbûna wê hêsan be, dê ji holê rabin û bi vê mebestê esperanto çêkiriye. Îro herçiqas zimanê çêkirî yê herî navdar û axiverên wê herî pir ew be jî negihaştiye asta "zimanê navnetewî". Jêderka peyva esperanto dispêre peyva "espérer" a fransî ya ku tê wateya “hêvîkirin”. Ev peyv wekî esperi ketiye esperanto. Reh û paşgirên vê peyvê wekî esper¹-ant²-o³ ye:
- ¹ Ji lêkera esperi tê ya bi wateya “hêvîkirin” e.
- ² Paşgira partîsîpê ye.
Hefte: 49
Harry Potter rêzeromana fantazî ye ku ji hêla nivîskara brîtanî J. K. Rowling ve hatine nivîsandin. Roman jiyana ciwanê sêrbaz ê bi navê Harry Potter û hevalên wî Hermione Granger û Ron Weasley wekî kronîkî vedibêje ku hemû li Xwendingeha Cadûgerî û Sêrbaziyê ya Hogwartsê xwendekar in. Çîroka sereke bi tekoşîna Harryyî re têkildar e ku wî li ber Lord Voldemortê sêrbazê tariyê radibe ku dixwaze nemiriyê dest bixe, desthilatdariya sêrbaziyê ku wekî Wezareta Sêrbaziyê tê binavkirin, hilbiweşîne û hemû sêrbaz û Mugglean (mirovên ne-sêrbaz) li bin hêza xwe stûxwar bike. Di 26ê hezîrana 1997an de ji weşandina romana yekem Harry Potter and the Philosopher's Stoneê vir ve, rêzeroman li seranserê cîhanê populerbûnek berbiçav pêk anî û pesnê rexnegir û serkeftinek bazirganî dest xist. (zêdetir...)
Hefte: 50
Çiyayên Kantabrî yan jî Rêzeçiyayên Kantabriyayê, (bi spanî: Cordillera Cantábrica) yek ji sîstemên sereke yên çiyayên seranser ên bakurê Spanyayê ye ku li seranserê bakurê Spanyayê, ji sînorê rojava yê Çiyayên Pîrenê destpê dike heta Girseya Galîsyayê ku li peravên Deryaya Kantabrî ye, diçe. Dirêjiya Rêzeçiyaya Kantabriya ji 300 km yê zêdetir e. Dawiya çiya li aliyê rojhilat ve bi Bîbrata Îberî re digehîjin ba hev. Çiyayên Kantabrî, ji aliyê dabeşkirina fîzîkolojîk ve ji sîstema Alpî ya mezin e û cureyekî fîzyografîk a cuda ye. Li çiyayên Kantabrî ji bo meşînê cûrbecûr riyên rêwîtiyê û gelek rêçikên hilkişînê yên dijwar hene. Çiyayên Kantabrî li paralelî deryayê li aliyên rojhilat û rojava ve û heta bihureka Leitariegosê, di navbera Leon û Galîsyayê de dirêj dibe. Sînorê rojava yê çiyayê, bi geliyê çemê Minho, ji aliyê Sila Jêrîn a ku di nav Minho re diherike û ji aliyê çemê Cabrera ve hatiye bidawîkirin. (zêdetir...)
Hefte: 51
Dîroka mirovahiyê vegotina rabirdûya mirovahiyê ye. Dîroka mirovahiyê bi lêkolînên arkeolojîk, antropolojîk, genetîk, zimannasiyê û piştî îcadkirina nivîsandinê bi jêderên pileya yekem û yên duyem hatiye fem kirin. Beriya dîroka nivîskî ya mirovahiyê, pêşdîrok hebû ku bi Serdema Paleolîtîk (serdema kevirî ya kevn) dest pê kiriye û piştre jî Serdema Neolîtîk (serdema kevirî ya nû) hatiye. Di Serdema Neolîtîk de Şoreşa Çandiniyê di navbera 10.000 û 5000 b.z. de li Hîvika Biadan a Rojhilata Nêzîk pêk hatiye. Di vê serdemê de mirovan bi awayekî sîstematîk dest bi çandiniya nebatan û xwedîkirina ajalan kirin. Her çiqas ku çandinî pêş dikeve, piraniya mirovan ji jiyana koçeriyê derbasî jiyaneke niştecîhî dibin û dest bi cotkariyê dikin. Ewlehiya ku bi têkildariya berhemdariya zêde ya ku bi cotkariyê hate peydakirin, bû sedema ku civatê ber bi yekeyên mezintir ve zêde bibin û bi pêşveçûnên di veguhastinê de zêde bûn. (zêdetir...)
Hefte: 52
Guherîna avhewayê, guherîna seqayê, germbûna gerdûnî yan jî germbûna cîhanî, germbûna hewayê ye ku ji ber gazên serayê û zêdebûna gazên karbondîoksîd li seranserê cîhanê çêdibe. Her çend di serdemên berê de guherîna avhewayê hebin jî lê ji nîvê sedsala 20an û vir ve jiber pîşesaziyên ku zirarê dide sîstema evhewayê bandoreke neyînî ya bêmînak li ser sîstema avhewayê pêk aniye ku li hinek deverên cîhanê wekî zêdebûna baranê û zêdebûna germahiyê li seranserê cihanê zêde bûye. Guhertinên bi vî awayî di asta global de pêk hatiye. Sedema herî mezin a germbûnê, belavkirina gazên serayê ye ku bi giranî karbondîoksîd (CO
2) û gazê metan e. Bi tevkariyên zêde yên çandinî, bêdaristanî û reaksiyonên kîmyewî yên di hinek pêvajoyên hilberînan de, bikaranîna şewata sotemeniya fosîl (komir, petrol û gaza xwezayî) ku ji bo xerckirina enerjiyê tê bikaranîn, çavkaniya sereke ya van emîsyonan e.
(zêdetir...)
Hefte: 53
Pergala Rojê yan jî Rojbend, pergalakeye ku ji rojê û exterên li dor wî pêk tê. Serekîtirîn parçê ya pergala rojê Ro ye ku 98,6% ji bariste ya wê pergalê pêktîne û rakêş a wê her tişt di xulgeh a xwe radigre. Pergala rojê ji cîsmên ku rasterast li dora Rojê dizivirin, yên herî mezin çar giravên gaz û qeşayê û çar gerstêrkên bejayî ne, li pey wê hejmareke nenas ji gerstêrkên dwarf û bêhejmar cismên Sîstema Rojê ne. Pergala Rojê 4.6 mîlyar sal berê ji hilweşîna gravîtîkî ya ewrek molekular a mezin a navstêrkî ava bûye. Çar gerstêrkên dêw ên pergala derve bi giranî ji yên bejahî girztir in. Du gerstêrkên herî mezin, Jupiter û Saturn, dêwên gazê ne, ku bi giranî ji hîdrojen û helyûmê pêk tên; du yên din, Uranus û Neptun, dêwên qeşayê ne, ku bi piranî ji maddeyên ku li gorî hîdrojen û helyûmê xalên helînê yên nisbeten bilind in pêk tên, ku jê re dibêjin av, wek av, amonyak û metan. (zêdetir...)