Guhartoya 22:26, 21 tebax 2021 biguhêre Balyozbot (gotûbêj \| beşdarî) Bot 596.581 guhartin B →‎top: --Bikaranîna dîroka rms Etîket: Betalkirina destî ← Cudahiya kevntir		Guhartoya 21:23, 4 çiriya pêşîn 2021 biguhêre betal bike Balyozbot (gotûbêj \| beşdarî) Bot 596.581 guhartin B paqijî, replaced: (z. → (jdb., 7'ê → 7ê (4), 27ê gulan 1332 → {{dîrok\|27\|gulan\|1332}} (2), ( → ( (2), îy → iy (6) AWB Cudahiya nûtir →
Rêz 5: \| wêne = Ibn Khaldoun-Kassus.jpg \| sernavê_wêne = Peykerê Îbnî Xeldûn, [[Tûnis (bajar)\|Tûnis]] \| roja_jidayikbûnê = {{dîrok\|27'ê \|gulan \|1332}} \| cihê_jidayikbûnê = {{al2\|Tûnis}} \| roja_mirinê = {{dîrok\|19~~'ê Adarê~~ \|adar\|1406}} \| cihê_mirinê = {{al2\|Misir}} \| netewe = Rêz 17: }} '''Îbn Xeldûn''' ({{bi-ar\| ابن خلدون\|Ibn Khaldūn}}, nav bi tûnî: {{ziman\|ar\|ولي الدين عبد الرحمن ابن محمد بن محمد بن أبي بكر محمد بن الحسن\|Abū Zayd ‘Abdu r-Raḥman bin Muḥammad bin Khaldūn Al-Hadrami}}) (zjdb. [[~~27'ê~~27ê gulanê\|27ê gulana]] [[1332]], [[Tunis]] - m. [[~~19'ê~~19ê adarê\|19ê adara]] [[1406]], [[Qehîre]]), [[dîroknas]], [[Civaknasî\|civaknas]] û [[siyasetmedar]]ekî misilman bû. Li gorî [[salnameya Hîcrî]] jî ew di 1ê remezana 732an de ji dayîk bûye û di 25ê remezana 808an de jî miriye. == Jînenîgarî == Ji bo ku Îbn Xeldûn bixwe li ser xwe ~~biyografîyek~~biyografiyek nivisandî bû, li ser wî pir tişt bi eşkerayî têye zanîn. Ew [[~~otobîyografî~~otobiyografî]]ya xwe ({{bi-ar\|التعريف بابن خلدون ورحلته غربا وشرقا}} Et-te'rif bi-Îbnî Xaldûn we-rihlatûhû şerqan we-xerban) '''Pênasîna Îbn Xeldûn û gera xweya rojhelat û rojava''' bû û Muhammad bin Tewît di 1951an de li Qahîreyê weşandî ye. Malbata Îbn Xeldûn berê li [[Endulus]]ê bû, paş dewleta Endulusê li Ewropayê helweşiya re malbata xwe ji [[Sevilla]] de koça Tûnisê kir. Li ber Endulusê jî malbata wî digihê [[Hadramut]]ê. Wî di biyografiya xwe de nivisiya ku malbata xwe digihê sehabekî Muhemmed pêxemberê bi navê ''Wail bin Hacer''. Îbn Xeldûn di biçûkiya xwe de bi hevotineka rind mezin bûye. Bi jiber kirinê [[Quran]]ê û fêr kirina [[Tecwîd]]ê dest bi perwerdahiya xwe kiriye. Him li bavî xwe Muhammed Wabilî û him jî li Şemseddîn Ebû Ebdûllah Muhemmed bin Câbir, Ebû Ebdullah Muhemmed bin Ebdullah û Ebû Kâsim Muhemmed Kûsayr dersên [[Hadîs]] û [[Fiqih]]ê hel girtiye. Ji [[~~Matematîknas\|matematîknasekî~~matematîknas]]ekî wê demê, El-Abil fêrê [[matematîk]], [[felsefe]] û [[vac]]ê hel girtiye. Bixwe jî berhemên fîlozofên ber wiyên mezin [[Îbn Sîna]], [[Îbnî Ruşd]], [[Fexredîn Razî]] û [[Nesredîn Tûsî]] xwendiye. Dema ku ew 17 salî de bûye, dê û bavê wî her du tev bi peroka vebayê mirine. Ji ber ku li ber wî malbata wî bi polîtîkayê dixebitiyan, ew jî bi polîtîkayê ve eleqedar bû. Dorî 20 saliya xwe de ew bû sekreterê Siltan Ebû Îshaq Îbrahîm II el-Mûstansîr. Ji bo qezî û îlme xweyê xweş di 1349an de Siltanî [[Fas]]ê Ebû İnân daweta ba xwe kir û erkdara nivîsandîna kanûnan (ketîb el-eleme), wek serokwezirî xwe kardar kir. Lê ji ber ku hesûdên wî di heqê wî de fîtne û fesad belav kirin Siltanî Fasê di 1357an de ew 22 mehan avite girtîxaneyê. Heta Ebû Înan mir ew di girtîxanayê de ma. Pê Ebû Înan mir re serokwezîr, Emr ibn Ebdullah, ew li girtîxanayê azad kir û Ebû Salimê ku niştecîhê bavê xwe Ebû Înanî bû, Îbn Xeldûn şûnda anî wezîfeye berê, qazitiyê. Paş Ebû Selim re serokwezir Emr ibn Ebdullah ê ku hevalê Îbn Xeldûn bû derbaza textê bû. Lê, pê re Îbn Xeldûn jî siyasetmedarî berda û 1362an de çû [[Granada]]ya Endulusê. Di [[1364]]an de Îbn Xeldûn arîkariya aştiyeke navbera [[Pedro I]] yê mîrê [[Kastilya]] û Nasridîn Muhemmed kir. Pedro ser vê ve Îbn Xeldûn bi malbata wî ve tev deweta cem xwe kir jî Îbn Xeldûn va qabûl nekir. Rêz 35: Dûv ew vegeriya [[Afrîka]]yê, Îbn Xeldûn bû serokwezîrê Siltan Ebū Ebdullah. Dûv Ebū Ebdullah 1366an de hat kuştin wî hêla Ebû'l-Ebas girt û Ebû'l Ebas bû siltan. Lê, pişt re Ebdu'l Ezîz berxweda û siltanê [[Tlemcen]] bin xwist şinda jî derbaza textê bû û Îbn Xeldûn avête girtîxaneyê. Pişt wê re Ibn Xeldûn dest bi nivîsandinê [[Muqedîme]], pirtûkeke li ser dîroka dinê, kir. Di [[1378]]an de ew vegeriya Tûnûsê û pirtûka xwe [[Muwedîme]] temamkir û berpêş a Siltanê Tûnisêyî we demê Ebû'l Ebas kir. Ji bo hera [[Hec]]ê ew li Tûnûsê derket û çû [[~~Îskenderîye~~Îskenderiye]], Misir e. Gorî [[Mexrib]] (Rojava, ango Tûnis û Fas) Misir Ibn Xeldûn re ji bo ceng û berxwedan tune bûn gelek xweş bû. Misir a wê çaxe di serweriya [[Memlûk]]an de bû. Lê Îbn Xeldûn li wir jî nikanî bitûnî li siyaset dest bikişîna. [[1384]] de Siltan [[Barqûq]] ew kira profesorê Medresên Qamhiye (li mizgefta El-Ezherê de) û [[Qadi]]. Ji bo nûtî xwestina, wî di wê erkê de gelek berxedan dî û salakê pişt re dest li wê erkê kişan. Rêz 47: == Pirtûkên Îbn Xeldûn == Pirtûka Îbn Xeldûn a herî pêş de ( لباب المحصل في أصول الدين= lûbab el-mûhassal fî ûsûl ed-din, ango Puxte Din) li ser ramanen [[Razî]] bû. 1351en de dema li Tunis ê bû nivisandî bû. Pirtûkeka li ser sofîtiyê bi navî ( شفاء السائل şifa' es-se'il, ango Lêgerandîna Pîroz) bigumanî [[1373]]an li [[Fas]]ê ji Muhammad V re nivisandî bû. '''[[Kitab el-Îbar]]'''“ (Kitab el-îbar we dîwan el-mubtada we l-şabar fî eyyam el-erab we l-[[acem]] we l-barbar we men asarahum mîn dewî es-sultan el-akbar, كتاب العبر وديوان المبتدأ والخبر في أيام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأكبر, Pirtûka ji bo destpêkê, bûyerê rojên Ereb, Farsî û ~~Berberîyen~~Berberiyen û bihêzbûna hevçaxê wan) li ser dîroka [[Berberî]]yen bû. Ew li heft pirtûken biçûk pêk hatî bû. Pirtûkokê pêş de Muqaddîme bû. Pirtûkokê duhem de heta pêncem li ser Dîroka heta demê Ibn Xeldûn bû. Di pirtûkokên şeşêmîn û hefteman de jî dîroka [[Berberî]]yen [[Mexrib]]an hebû. === [[Mûqadîme]] === '''El-Muqaddîme''', ango Destpêk, Pirtûkoka '''Kitāb el-îbar'''ê herî pêş de ye. Di wê de Ibn Xeldûn nirxandinê Dîroka Cîhanê dike. Li ser Muqaddîme Îbn Xeldûn bitûnî ~~jîyanê~~jiyanê xwe şixûlî. Di Pirtûkxana Netewiyê Tûnisê de destnivîsa wêyê xwemalî (orjînal) heye. Xebatên Îbn Xeldûn dû wî re bi gelek kesî hat bikaranîn. Riva kirinê xweyê li ser malan (رَأْسُ المال\| re'îsul mal, Kapital) paş re [[Karl Marx]] bikaranî. Ji bo wê Îbn Xeldûn gorî hin kesan "bavê" Dîroknasiyê, [[Civaknasî]] û Polîtîka ye. Rêz 62: * [http://www.exhauss-ibnkhaldoun.com.tn/ Academic web site on Ibn khaldun] * [http://www.muslimphilosophy.com/ik/Muqaddimah/ Mûqaddime/Kitab al-Ibar Îngîlîzî ] * [http://www.muslimphilosophy.com/ik/klf.htm Ibn Khaldun: Xebat û ~~jîyana~~jiyana Ibn Xeldûn] * [http://home.online.no/~al-araki/index.html# Ibn Khaldun (El-Muqaddîme] * [http://www.felsefevan.org/ibni-haldun-1332-1406.html Îbnî Haldûn û dîrok] {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20160409112510/http://www.felsefevan.org/ibni-haldun-1332-1406.html \|date=2016-04-09 }}

Îbn Xeldûn: Cudahiya di navbera guhartoyan de