Mewlana Xalidê Kurdî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Balyozbot (gotûbêj | beşdarî)
B →‎top: --Bikaranîna dîroka rms
Etîket: Betalkirina destî
Balyozbot (gotûbêj | beşdarî)
B paqijî, replaced: 1773-an → 1773an (15), (z. → (jdb., † → m. (2), duyemîn → duyem (4), 2 Adar, 1389 → {{dîrok|2|Adar|1389}}, îy → iy (11), Stenbolê → Stembolê, removed: ’ AWB
Rêz 16:
}}
 
'''Mewlana Xalid''' yan jî '''Mewlana Xalidê Kurdî''' (zjdb. 1773, [[Şehrezûr]] - m. 1826, [[Şam]]) helbestvanekî [[kurd]] û [[alim]]ekî zana yê [[Îslam]]ê bû.
 
== Jiyana wî ==
Xalidê Kurdî yê Şarezûrî murşidekî kamil, xwenasekî bêlef, xweşpeyvekî zanayê hazicewab, mirovekî kûrgerm, zatekî xwedanbereket, herweha bi bîr, bi hiş û aqildar, bi peyvnas, ciwanekî xwînşêrîn, pisporekî hunermend, tevdezanekî bîrewer, herweha helbestvanekî Lahûtî bûye. Herweha hîmdar û Şêxê duyemînduyem ê rêçika Nexşebendî jî bû. Gelek mirîd û peyrewên Mewlana li Kurdistanê, xasma li bajarê [[Şehrezûr]] û [[Silêmanî|Silêmaniy]]ê, herweha li [[Tirkiye|TirkîyêTirkiyê]], li [[Îraq]] û [[Îran]]ê hebûne. Ji ber hindê nasnavê Diyaudîn (Ruhniya dîn) û Qutb-ul ´Arifîn (Mezinê zaneyan) jê re rewa hatibûne dîtin. Lê zêdetir ew li [[Kurdistan]]ê bi şahê Neqişbend î tê binavkirin.
Mewlana Xalid di 1773-an1773an (1193) de li gundê Qeredaxa grêdayê bi Cafê ve hatiye dinyayê û di 1826-an1826an (1242) de, 16ê Zilqe´ideyê şeva înê di navabera mexrib û 'eşayê de li şamê, li Taxa Salihiyeyê, ji nexweşîna Ta´ûnê çavên xwe ji jiyanê girtine.
Di 1842an de bi fermana [[Siltan Ebdulhemîd]] kumbeteke cuwan li ser gora wî hatiye çêkirin. Ew Kumbet ji [[Kurd]], [[Ereb]] û piraniya [[misilman]]an re, herweha ji hemû peyrewên Rêçika Nexşebendî re devereke pîroz, giranbiha û qedirşinas e.
Rêz 201:
}}
 
Mewlana li Hindistana [[Ebdullahê Dehlewî]] bûye, dîroka bîr û rayê Ciya Ciyayan nivîsiye. Mewlana li wir pir maye û di rêçika [[Nexşebendî]] de şixuliye, ta ku xelîfetî ji Şêxê xwe Dehlewî stendiye. Û di 1808-an1808an de şûnde vegeriyaye hatiye Kurdistanê. Li bajarê Sineyê maye heta dersdarê wî [[Şêx Muhemmed Qesîm]] jî ketiye Rêçika Nexşebendî. Piştî demekê Mewlana ji Sineyê çûye Silêmaniyê û li wirê rûniştiye.
 
Mewlana Xalid di demekê de ji Silêmaniyê çûye Bexdadê û pênc salan di Tekya Qadirî de maye, dîsa şûnde vegeriyaye Silêmaniyê. Herweha di Îrşadê de pir xebitiye. Pir kes bûne peyrewê wî û xişmeteke giran ji mirîdan bi ser ve hatiye. Ji wir Mewlana dîsanê vegeriyaye Bexdadê û li Fêrgeya Îhsaniyeyê rûniştiye.
Rêz 213:
Berkûlî di Dîwana helbestan a bi nave Mîssbahud`dîwan de nivîsiye ku: Helbestên xarîqul ´ade yên Mewlana, wek dîwan li Îranê çap kiriye.
´Ellame Dawid di pirtûka El T´erîf de nivîsîye ku ´Ellame Mela Mihemed Qizilcî yê mezintirîn miftiyê Bexdadê gotiye: Mewlana Xalid bi zimanê kurdî, farisî û erebî dîwaneke helbestan nivîsiye. Û li Astanê bi fermana padîşahê wextê çap bûye. Mewlana Xalid ji Se´îdê Larî û ji Hafizê Şêrazî mezintir û zanatir bûye.
Kovara Gilawêj di 1943-an1943an û Mêjûyî Xulasey Kurd û Kurdistan Cildê Yekem di rûpela 365-an365an de nivîsîne ku: Zanayê navdar M. Emîn Zekî Beg weha gotiye:
Mewlana Xalid di 1197-ê hicrî, 1783-ê Mîladî de li gundê Qeredax ji diya xwe re çêbûye, ji eşîra Pîr Mikaîl e. Ew li Cafê bûye navdarê bi Mikaîliyan.
 
Mamoste Şepûl nivîsiye ku wî ji bavê xwe weha bihîztiye: Mewlana Xalid gelekî li nav eşîrên Rojhilata Kurdistanê geriyaye, li gundê Tîkantepe mizgefta Mewlana heye, ku niha jî xelk ew der cihê wî dizane. Ew mizgeft ´Ellame Mela Se´îdSeîd saz kiriye. Ew´Ellame bapîrê Şepûl bû û di 1269-an1269an de li wirê dersdarî kiriye, di 1290î de jî miriye.
 
Gelek pirtûk û keşkol li ser keşf û keramet, payedarî û zanyariya Mewlana Xalid bi zimanê erebî û yê farisî hatine nivîsandin. Herweha pir kesan jî li serê lêkolînên hêja kirine. Hin ji wan kesan ev in li jêrê:
Rêz 254:
Hindistanê nivîsiye).
 
10- Dîwan helebestên bi kurdî û Farisî (Di 1844-an1844an de li StenbolêStembolê çap bûye).
 
11- Xalîbet-îl Ekrad Fî Teqelubat-îl Emssar.
Rêz 276:
Hin ji wan xelîfe û salikên Mewlana yên menşûr ev in:
 
1- Şêx Seyîd Elî Sebtî Efendî DîyarbekîrîDiyarbekîrî summe Palevî <ref>http://www.harputelazigsamini.com/ana-sayfa-2/32-seyyid-ali-sebti-k-s/</ref>
 
2- Şêx Ebdullah şemzînî Nehrî, di 1814-an1814an de li Bexdadê bûye Xelîfe.
 
3- Seyîd Tahayê Nehrî
Rêz 288:
6- Mela Mistefa kurê ´Ellame Celaledîn Gulenberî.
 
7- şex Ebdulfettah Akireyî, di sala 1869-an1869an de miriye.
 
8- Seyid Ehmed Serdar Berzencî.
Rêz 311:
17- Şêx Mihemed Nasih, duyemîn wesiyê Mewlana Xalid.
 
18- Şêx Mihemed Salih, pêşewayê şafi´iyanşafiiyan, li Beytê û Mekkeyê rûdinişt.
 
19- Şêx Mehmûd Efendî Geylanî.
Rêz 325:
24- Şêx Mihemed Hafiz Erqelî Zehawî.
 
25- Şêx Smayîl şêrwanî, di 1865-an1865an de mirye.
 
26- Şêx Ehmed Exrîbûrî, li bajarê Izmirê rûdinişt.
Rêz 339:
31- Şêx Smayîl Besrî.
 
32- Şêx Osman Sîracedîn, di 1866-an1866an de miriye.
 
34- Mela Ebdulxefûr Kerkûkî.
Rêz 385:
55- Xwace Mehmûd Rasim Efendî.
 
56- Mele Ebdulahê kurê Mele Ebdurehman Celî, di 1817-an1817an de li Bexdadê bûye Xelîfe.
 
== Secereya Neqşîbendiyan ==
Rêz 446:
28- [[Muhemmed]] Pêxember
 
Hîmdarê yekemîn ê Rêçika Nexşebendî, Behaedîn Muhemmed Buxarî di 1318-an1318an de li gundê Qesr-ul ´Arifîna (Qesra Hinduwan) li nizî Buxarayê hatiye dinê û di sisiyê Rebî´ulewelaRebîulewela 791 ({{dîrok|2 |Adar, |1389}}) ê de jî dawî li jiyana wî hatiye.
 
[[Behaedîn Neqşbendî]] mirovekî nefspiçûk, xeberxweş, xerîbdost û zanayekî dagirtiyê ji ilm û zanînê bû. Wî pir ji mêvanan hes dikir, kesê ku diyariyek jê re dibir, wî jî diyariyek lê vedigerand. Gava mêvanekî wî dihat, eger ew bi rojî bûna, pê re xwarin dixwar û gelek ji heywanan jî hes dikir. Behaedîn Nexşebendî hêj zarûkekî sêsalî bûye, Xoce Muhemed Baba Semmasî ew ji xwe re kiriye ewlad û biriye cem xwe. Piştre Semmasî Behaedîn daye Seyîd Amir Kulal, da wî di xwendin û tewra Tesewufê de bigehîne. Behaedîn heft salan li cem wî maye, dema 18 salên xwe kuta kiriye, di Tesewufê de tam gihaye û ji cem wî çûye, ji xwe re zewiciye û dest bi jiyaneke nû kiriye. Herweha Behaedîn piştre çûye ba Ebdulxaliq Xujduwanî û di Tesewufê de şixuliye. Behaedîn xwe di Tesewufê de, ji Amir Kulal zêdetir edabteyê livak û tewra Xujduwanî kiriye. †ewaTewa ku bi devê xwe jî gotiye: Ez di Rêçikê de deyndarê Ebdulxaliq Xujduwanî me. Behaedîn ji bo bipêşxistina xwe di Tesewufê de heft salan li cem Mewlana Arif Dîkgiranî maye. Piştre çûye ba Şêxên Rêçika YASEWÎ, li cem Şêx Kuşam û Xelîl Ata (Di 1347-an1347an de miriye) maye û di Tesewufê de danûstendin kiriye. Piştî mirina Xelîl Ata, Behaedîn pir hiziniye û ji karûbarên dinyayê bêzî kiriye, ji wir çûye gundê Zivartûnayê (Buxara) û bi temamî cîwar bûye.
Bêjeya Nexşebend çewa û bo çi bûye nasnavê Behaedîn, ne diyar e. Lê li gorî gotina hinek dîroknasan; dibe ku ji paldana bingeh a Rêçika wî hatibe girtin. (Lewra çewa ku di kurdî de jî her wisan e) bêjeya "nexş" û "bend" bi mana çêkirina nexşan e (Niha "qûnderz" jî tê gotin) û ji kirina zikr û perestiniya di Rêçikê de hatine girtin, herdu bûne xeysetê Behaedîn. Yan jî ev xeyset grêdayê bi rabîtteya mirîd û peyrewan ve ye ku Şêxê xwe tînin ber çavan û li ser giyana pakî Pêxember selewat didin û ji Qur´anaQurana pîroz ayetên xweşik dixwînin, hatibe meydanê.
Behaedîn Nexşebendî di Tesewufê de gelekî berepêş çûye, tiştên nûjen derxistine holê û navûdengê wî li Hindistanê belav bûye. Herweha ew şaxên rêçika xwe ber bi Asyaya Navîn, Rojhilata Navîn û Rojhilatê ve jî hinartiye. Ji ber wê yekê gelek Şêx û rêçikên herêmê li pêşberî rêçika wî cebhe girtine û şerê wî kirine. Li ser wê yekê navbera Amir Kulal û Behaedîn jî xirab bûye. Lê dîsa jî têkiliyên wan ên dostanî domandine. Îcar Amir Kulal çend rojan berî mirina xwe ya di 1370 yî de gotiye mirîd û peyrewên xwe: Piştî mirina min, bibin peyrew û mirîdên Behaedîn Nexşebendî.
Behsa vî hîmdarê Rêçika Nexşebendî her çiqasî di çavkaniyên mêjû de bi awayekî fireh zelal nebûye, lê di pirtûka Enîsuttalibîn we ´Uddat-ul Salihîna Selahedîn Mubarek de ku wî ew bi çavên xwe dîtibû, bi dirêjî behsa jiyana wî kiriye. Û gotiye ku: Her çiqasî dibêjin ku azbata Behaedîn digîje Caferê Sadiq, lê mêjû vê yekê sererast nabîne. Xasma pirtûka ´Hîdayet-ul Ewliya` gotiye: ´Rastiya wê azbatê bi belgeyên dîrokî nehatiye tesbîtkirin ku digîje Caferê Sadiq. Lê behs heye ku digîje Uweysiyan.
Rêz 457:
Belam di mêjû de ne zelal e ku Behaedîn Nexşebendî kengê dest bi rêçika xwe ya serbixwe kiriye. Lê Rêçika wî li gelek welatên Asyayî tîneke mezin kiribû û piraniya kesên şê´î kirine Sunnî. Xasma li Xurasaniyan tîneke mezin kiriye û piraniya wan ji şê´îtiyê vegerandine Sunnîtiyê.
Behaedîn Nexşebendî rojek berî wefata xwe, ferman daye mirîd û peyrewan ku piştî mirina wî li dora xelîfeyê wî Muhemed Parsayî bicivin û wî ji xwe re Şêx bipejirînin.
Rêçika Nexşebendî bi alîkariya Şêx Ebdullah Îlahî Sîmawî (Di 1490/91 de miriye) hatiye Kurdistanê û ji wir jî derbasî Anatoliyayê bûye. Ew Rêçik piştî mirina Sîmawî, li Hindistanê bi destên Baqî Bîllah Kabûlî (Di 1605-an1605an de miriye) hatiye meşandin, lê navê wê bi MûceddîdîyeMûceddîdiye guhartiye û ji berê zêdetir berfireh kiriye. Ji wir şaxên xwe bera Îraq, Hîcaz û Sûriyeyê dane. Lê gava Mewlana Xalidê Kurdî bûye hîmdarê duyemînduyem û li şamê merkez vekiriye, navê "MuceddîdîyeMuceddîdiye" ji ser Rêçikê hildaye, dîsa navê wê yê kevn "Nexşebendî" lê daniye.
 
== Pirtûkên ku li ser Mewlana Xalid hatine nivîsandin ==