Kurdistan: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Content deleted Content added
Kurteya guhartinê tine Etîket: Guhartina dîtbarî Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl Guhartina mobîl a pêşketî |
B deadurl --> url-status, replaced: dead-url=yes → url-status = dead AWB |
||
Rêz 60:
Koda [[ISO 639-1]] ya kurdî <tt>KU</tt> ye. Koda [[ISO 639-2]] ya kurdî <tt>KUR</tt> e. Koda [[DIN 2335]] ya kurdî <tt>KU</tt> ye.
Li gorî belavbûna erdnîgarî, zimanê kurdî ji bilî welatên [[Ewropa]] û yên biyanî bi taybetî li hemû erdnîgariya xwe yanî li hemî herêmên Kurdistanê tê bikaranîn. Tev li navçeyîbûyînê ji nifşê mirovên vê navçeyê, gelek gel, ji rojava heta rojhilatê, li gelek welatan zêde û belav bûn. Lewra ye ku zimanê kurdî, yê ku li ser axeka fireh tê axaftin, ji gelek zaravayan pêk tê.
Li gorî pirtûka [[Şerefxanê Bedlîsî]] a [[Şerefname]], [[zaravayên kurdî]], [[eşîret]], [[komên kurd]] ji aliyê ziman, kevneşopî û rewşên civakî di nav çar beşan de ji hev cuda dibin:
Rêz 69:
* [[Goran]]
Kurmanciya bakur ([[kurmancî]]) û kurmanciya başûr ([[soranî]]) du zaravayên sereke ne. Ev her du zarava wekî zaravayên ku xwediyê wêjeyeke nivîskî ne, têne pejirandin. Van demên dawîn, zaravayê kirmanckî (dimilkî-zazakî) jî hêdî hêdî ber bi nivîskîbûnê ve gavan diavêje.
Di nav zaravayên kurdî de zaravayê ku herî zêde pê tê axaftin kurmancî ye. Kurmancî li hemû deverên ku kurd lê dijîn pê tê axaftin. Piraniya kurdên ku kurmancî û zazakî diaxivin li [[bakurê Kurdistan]]ê dijîn. Her wiha li [[Qerejdax]]a bakurê Kurdistanê û li çend deverên mîna [[Anatolîyaya Navîn]] [[şêxbizinî]] lê dijîn. Şêxbizinî devokeke kelhurî ye ku li bajarê Kirmaşan û Îlamê bi heman devokê diaxivin. Tevlihevîya di warê zaravayan de pirî caran jî, ji ber navlêkirinê tê. Bo nimûne, ji bo kurmanciya bakur, li başûr behdînî û li rojhilat jî şikakî tê gotin. Her wiha ji bo zaravayê kurmancîya jêrîn jî, kurmanciya xwarû, soranî tê gotin. Heman tevlihevî di warê dimilkî de jî balê dikişîne. Navên wekî kirdkî, kirmanckî, dimilî, dêrsimkî, sobê û hwd têne bikaranîn. Ji bo hewramî jî navê goranî jî heye.
Rêz 81:
=== Kurmancî, kurdiya bakur ===
{{Gotara bingehîn|Kurmancî}}
Kurmancî jî yek ji zaravayên kurdî ye. Ji bo kurmancî, kirdasî, Bahdînan,û şikakî û kurmanciya bakur jî tê gotin. Kurmancî li her çar parçeyên Kurdistanê jî tê axaftin.
Zaravayê kurmancî ew zaravayê kurdî ye ku herî zêde pê tê axaftin. Lê herî zêde li bakur û rojavayê Kurdistanê pê tê axaftin. li başur jî li duhok û şingal û li rojhilat jî li bajêrê ûrmîye tê axeftin. Zaravayê kurmancî her wiha li [[Ermenistan]]ê, li [[Xorasan]]ê, li nav kurdên [[Qefqasya]]yê, li Anatoliya Navîn û li [[Diyaspora]]yê yanî li ([[Ewropa]] û [[Amerîka]])yê pê tê axaftin <ref name="Kovara Fêrname hejmar: 4">Kovara Fêrname hejmar: 4</ref>
[[Wêne:Kurdish manuscript in the British Library – start of the Edîqeya Îmanî by Ahmad Khani (Ehmed Xani), 18th century (Or. 5932, f. 14v).jpg|thumb|Rûpelên yekem ên destnivîsek ''[[Edîqeya Îmanî]]'' li [[British Library]], ''Or''. 5932, ''folio'' 14 ''verso''.]]
Rêz 89:
{{Gotara bingehîn|Rêzimana kurdî}}
Ji ber ku zimanê kurdî zimanê gelekî bindesthîştî ye, îmkanên pêşdexistina sazî yên neteweyî nebûne û ji aliyê lêkolîn, lêgerîn, pêşxistina [[ziman]] û [[çand]]ê, hebûnên civakî û dîrokî ve bêpar maye. Zimanê kurdî têra xwe nehatiye lêkolînkirin û dewlemendiya wî nehatiye eşkerekirin.".<ref>Abdusamet Yigit, ''Şahmaran'', roman, Weşanên Han
Ji ber vê yekê, lêkolînên li ser zimanê kurdî, heke em rewşa îstisnaî ya [[Başûrê Kurdistanê]] negrin ber çavan, bi xebatên van çend ronakbîran hatiye kirin û jixwe wan jî lêkolînên xwe li derveyî welatî kirine. Li Kurdistana Îraqê, ji ber vê serbestiya nisbî ya çandî ko encama têkoşîna neteweyî ya bêwestan û bênavber bûye û piştre jî, ji ber wê îmkana otonomiya mehdûtkirî ya berhema şerê salên 1960'an, li vê perçe ya Kurdistanê, wisa lê hatiye ko hejmara ronakbîr û saziyên ko li ser zimanê kurdî xebat kirine, ta dereceyekê zêdetir bûne. Li vê perçeya welatî mirov dikare behsa hin xebatên hêja bike.
Rêz 105:
=== Soranî ===
{{Gotara bingehîn|Soranî}}
Soranî zaravayekî zimanê kurdî ye. Di rastiya xwe de ev navê devokekê ye ku li nêzîkî [[
=== Kirmanckî/Zazakî ===
{{Gotara bingehîn|Zazakî}}
Zazakî yanî kirmanckî yek ji zaravayên kurdî ye ku li bakurê Kurdistanê tê axaftin. Kirmanckî herî zêde li Dêrsim, Amed, Semsûr, Çewlig, Riha, Xarpêt, Erzerom, Mûş û Bilîsê tê axaftin. Ji nav van bajaran li navenda Dêrsim û Çewligê herî zêde kirmanckî tê qisekirin. Feqet li navenda bajarên din kurmancî tê qisekirin. Kirmanckî tenê li bakurê Kurdistanê cih digire <ref
Ji bo kirmanckî; kirdkî, dimilî û zazakî jî tê gotin.
Rêz 119:
{{Gotara bingehîn|Hewramî}}
[[Hewramî]] zaravayekî kurdî ye ku li başûr û rojhilatê Kurdistanê tê axaftin. Ligorî lêkolînên ku ta niha hatine kirin, hewramî yekemîn zaravayê kurdî ye ku pê nivîs hatîye nivîsîn. Zimanê edebîyata klasîk heta sedsala nozdehem li nav kurdên soranî-axêv, lekî-axêv, kelhurî-axêv û lorî-axêv bi giştî hewramî bûye. Ji vê hewramîyê re, ku ji bo edebîyatê hatîye bikaranîn, goranî hatîye gotin. Lewma jî ji hewramî re gelek caran goranî jî tê gotin. Feqet xelk ji bo vî zaravayî bi piranî hewramî dibêje <ref
Hewramî li başûr û rojhilatê Kurdistanê tê axaftin.
Rêz 126:
{{Gotara bingehîn|Kelhurî}}
[[Kelhurî]] yek ji [[zarava]]yên [[kurdî]] ye. Çawa ku ji bo zaravayên din navên cuda cuda tên gotin, her heman tişt ji bo kelhurî jî heye. Ji bo kelhurî; [[feylî]], kirmaşanî, û [[kurdiya başûr]] tê gotin; lê esasen hemû jî eynî zarava ne yanî kelhurî. Divê em di bin banê kelhurî de behsa [[şêxbizinî]] jî bikin. Şêxbizinî her çend li hin deverên [[bakur]]ê
Li Kirmaşanê, her çend zaravayên [[soranî]], [[lekî]] û [[hewramî]] hebin jî, li wir zaravayê hevpar li nav kurdan kelhurî ye<ref>Kovara Fêrname, hejmar: 4</ref>
Rêz 133:
{{Gotara bingehîn|Lekî}}
Zaravayekî din ê [[kurdî]] jî [[lekî]] ye. Lekî li rojhilatê Kurdistanê, bi giştî li Loristanê tê axaftin lê li hin navçeyên Kirmaşanê jî tê axaftin. Li Loristanê li navçeyên Kûdeşt, Nûrabad, Eleşter, Xoremabad, Birûcird, Endîmişk tê axaftin. Li Kirmaşanê li navçeyên Sehne, Kengawer û Hersînê tê axaftin. Navekî din bo lekî nîne. Lekî her lekî ye <ref
=== Lorî/Bextiyarî ===
{{Gotara bingehîn|Lorî}}
[[Lorî]] jî wekî [[lekî]] tenê li rojhilatê
== Erdnîgarî ==
Rêz 160:
{{Gotara bingehîn|Bakurê Kurdistanê}}
Bakurê Kurdistanê ji wî beşê Kurdistanê rê tê gotin ku di bin desthilatiya [[Tirkiyê]] de ye. Bakurê Kurdistanê ji aliyê cografîk û hejmara kurdan ve beşê herî mezin ê Kurdistanê ye.
Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.
Rêz 202:
{{Gotara bingehîn|Belavbûna Îslamê li Kurdistanê}}
Li Kurdistanê Ji xeynî [[
Berê Îslamiyetê piraniya kurdan li ser dînê [[Zerdeşt]] bûn navê dînê Zerdeşt [[Zerdeştî|Behdîn]] e, piştî ku [[Îslam]] li Kurdistanê hate belakirin piraniya kurdan hatine misilman kirin.
Rêz 250:
[[Wêne:Flag of Kurdistan.svg|thumb|Alaya Kurdistanê]]
Alaya kurdan ya ku îro tê bikaranîn sor, spî, kesk e û di navîna wê de jî rojek zere bi 21 tîrêjan e. Ev alaye di [[1920]]'a de ji alî [[Teşkîlatî Îctîmaîye Cemîyetî]] ya Kurdan ve hatiye tesbîtkirin. Alaya Kurdistanê ji sê zevîyan pêk tê. Zeviya li jor sor e, navîn spî ye û jêr jî kesk e. Dirêjî ji firehî 3/2 mezintir e. Dirêjî 90 cm bibe, firehî jî 60 cm dibe. Sîmbola alaya Kurdistanê ji tava rojê (tav) bi rengê zêr û zer pêk tê. Ew di zeviya hundir di navîn da ye. Nîşana rojê bi 21 tîrêjên xwe, ''vejîn/nûjîn''ê nîşan didî, hejmara 21 di [[Dîn]]ên kevnên Kurdan de çevenga ''vejîn''ê ye.<ref>{{cite web | url=http://www.kurdistanica.com/english/culture/ncharacters/flag/kurdish_flag.html | title=The National Flag of Kurdistan | author=Dr. M. R. Izady | work=Encyclopaedia Kurdistanica | accessdate=2008-02-06 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20080501175909/http://www.kurdistanica.com/english/culture/ncharacters/flag/kurdish_flag.html | archivedate=2008-05-01 | df= |
'''Ramana rengan ji eve:'''
Rêz 288:
== Girêdanên derve ==
* [http://www.saradistribution.com/galeri.htm Galeriya wêneyan. Wêneyên mirovên navdar ên Kurd û Xwezaya Kurdistanê]
{{Parçeyên Kurdistanê}}
| |||