Tewrate: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added
Balyozbot (gotûbêj | beşdarî)
B →‎top: --Bikaranîna dîroka rms
Etîket: Betalkirina destî
Ji bo Tewrat hat beralîkirin
Etîket: Beralîkirineke nû
 
Rêz 1:
#BERALÎKIRIN [[Tewrat]]
{{Jêbirin|1=Ev gotar ne rast e. ''Tewrat'' û ''Peymana Kevn'' du tiştên cûda ne.}}
{{bikurmancî|Tewrat}}
{{zazakî}}
{{çavlêgerandin}}
 
'''Tewratî''' ([[Test-wp/diq/Îbranîkî|Îbranîkî]]: תורה) Îbranîkî de manayê Tewratî ''("Tora", "Torah", "Tora׳", "Tora'h", "Thora")'', yanî "qanûn" û "zanayîş" û.
 
==Tewrat û tarîxê Tewratî==
 
Manayê Tewratî çi ya? Tewrat bi xo senî yew [[Test-wp/diq/kıtabi|kıtab]] û, yan zî çend kîtaban ra amo werte? Hem hetî mana ya, hem hetî naman a, hem zî hetî nuşteyê ke tede estî ya, Tewratî ser o zaf [[Test-wp/diq/fıkri|fıkri]] û vateyê cîya-ciya estî. [[Test-wp/diq/çekuy|Qesebendi]] [[Test-wp/diq/Kurdki|Kurdki]], [[Test-wp/diq/Farski|Farski]] û [[Test-wp/diq/Tırki|Tırki]] de "Tewrat" ekseriya yew çekuya (kelîmaya) [[Test-wp/diq/Erebkî|Erebkî]] yena qebul kerdiş û sey "Tewrat", "Tevrat" nusîyena. La sey çeku (kelîma), "Tewrat", yew çekûya [[Test-wp/diq/Îbranîkî|Îbranîkî]] (hebru) ya. Îbranîkî de manayê Tewratî ("Tora", "Torah", "Tora׳", "Tora'h", "Thora"), yanî "qanûn" û "zanayîş" û. [[Test-wp/diq/Latînkî|Latînkî]] de Tewratî rî vûnî "Pentateuch" û manayê ci zî "panc cildî " (pente: panc, teuchos: cildî) ya. Yan zî manayî Tewratî, “Kîtabî Qanûnî” (Books of the Law), dûnû. Tewrat, bi [[Test-wp/diq/Zazaki|Zazaki]] "Pêameyîşo Kehan", "Kîtabo Muqedes"; Kurdki "Peymana Kewn", "Kitêba Muqedes"; [[Test-wp/diq/Tırki|Tırki]] "Ahd-i Atîk", "Mukaddes Kitap"; [[Test-wp/diq/İngilizki|İngilizki]] "The Old Testament", "Pentateuch" ûsn. vacîyenû.
 
Tewrat yew kîtabo gird û. [[Test-wp/diq/kıtabi|Kîtab]] bi xo 39 qismî yo. Nê qismî nê yî: [[Xeleqnayîş]], [[Vijîyayîş]], [[Levîlijî]], [[Hûmarî]], [[Namekerdiş]], [[Yeşû]], [[Hakimî]], [[Rût]], [[Samuel I]], [[Samuel II]], [[Qiralî I]], [[Qiralî II]], [[Tarîxî I]], [[Tarîxî II]], [[Ezra]], [[Nehemya]], [[Ester]], [[Eyub]], [[Mezmûrî]], Meseleyî [[Suleymanî]], [[Vaiz]], [[Neşîdeyê Neşîdan]], [[Îşaya]], [[Yeremya]], [[Mersîyeyî Yeremyayî]], [[Hezekîel]], [[Danîel]], [[Hoşea]], [[Yoel]], [[Amos]], [[Obadya]], [[Yunûs]], [[Mîka]], [[Nahûm]], [[Harakkûk]], [[Tsefanya]], [[Haggay]], [[Zekerya]], [[Malakî]].
Her qisim xo ser o hendê (qandê) kîtabîyek o. [[Test-wp/diq/Tırki|Tırki]] ci 900 rîpelî yo. (9) [[Test-wp/diq/İsewitine|İsewitine/Xrıstiyani]] baweriyê xo tinya [[Test-wp/diq/İncile|İncil]] nîye, la her di kîtaban zî, hem Tewrat hem [[Test-wp/diq/İncile|İncil]], anî (ûnî). Yahudî baweriyê xo tinya Tewrat anî. La yew qismî [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|Musewitine/Yahudiyan]] û ekseriyetî aliman (îlahîyatçîyan) tinya panc kîtabanî verênan sey Tewratî qebul kenî. Nê panc kîtabî: [[Xeleqnayîş]] (Tekvîn), [[Vijîyayîş]] (Çıkış), [[Levîlijî]], (Levililer), [[Homarî]] (Sayılar), [[Namekerdiş]] (Tesnîye). Bi [[Test-wp/diq/Îngilîzkî|Îngilîzkî]] nameyî nê kîtaban: Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers û Deuteromonomy î.
 
Tewrat, rojhilato mîyanin (orteyîn) de kîtabo semavîyo verên o ke [[Test-wp/diq/Hz Musa|Hz Musayî]] amo. [[Test-wp/diq/tarix|Tarîxê]] Tewratî heta hîrê hezarî û panc sey (3500) seran veynena. Tewrat bi xo destpêkerdişî merdimey (însanetey) ra hetta seserrê çarin VÎ (Verî Îsayî) behsî qewman, bacaran, medenîyetan, dînan, herban, felaketan ûsn. kenû. Tewrat, yew girang de ninusîyo, teqrîben mîyanî 900-1000 seran de amo pîyeser ardiş û nuştiş. Nuştişî no kîtabî 1450 VÎ (Verî [[Test-wp/diq/Hz İsa|Îsayî]]) ra dest pêkenû hetta seserrê dîyin VÎ dewam kenû.
 
Nuştişî Tewratî ser o zî îxtilaf û muneqeşe estû. [Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|Musewitine/Yahudiyan]] (cuyî) ê muhefezekarî û tayê [[Test-wp/diq/tarix|tarîxwan]] û teoloxî (îlahîyatçî) îdîa kenî ke "panc kîtabî verênî Tewratî" [[Test-wp/diq/Hz Musa|Hz Musayî]] bi xo çewres seran miyan de nuştî. Tewrat û [[Test-wp/diq/İncile|İncil]] de zaf cayan de, hetta Qur’an de, yenû vatiş ke Musayî bi xo no kîtabi (Tewrat) nuştû. [[Test-wp/diq/tarix|Tarîxê]] nuştişî nê panc kîtabanî verênan wina yo:
 
*1) [[Xeleqnayîş]] (Genesis): Tarîxê nuştişî: 1450-1410 VÎ, nuştox Musa.
*2) [[Vejîyayîş]] (Exudos): Tarîxê nuştişî: 1450-1410 VÎ, nuştox Musa.
*3) [[Levîlijî]] (Levicus): Tarîxê nuştişî: 1450-1410 VÎ, nuştox Musa.
*4) [[Homarî]] (Numbers): Tarîxê nuştişî: 1450-1410 VÎ, nuştox Musa.
*5) [[Namekerdiş]] (Deuteromonomy): Tarîxê nuştişî: ---1410 VÎ, nuştox Musa. (10)
 
Feqed no veynaye ([[Test-wp/diq/fıkri|fıkri]]) raşt nîyû. Zaf îlahîyatçî û cigêrayoxî (araştırmacılar) ney rî îtîraz kenî. No war de zaf cigêyrayîşî xorî (araştırmalar) estî. Musa hetî qal kerdiş û nuştişî ya merdimo ke zaf hunerin nibîyû. O, yanî [[Test-wp/diq/Hz Musa|Hz Musa]], bi xo zî ney qebûl kenû. Wexto Homa tira vûnû: "Şue [[Test-wp/diq/Firewn|Fîrewnî]] het û qanûnî (dînî) Homayî ci rî eşkera bikir", [[Test-wp/diq/Hz Musa|Hz Musa]] vûnû:" Ez merdimo ke lewbêsunet a". (11) [[Test-wp/diq/Hz Musa|Hz Musa]] wazenû vacû ke "Ez waharî yew belaxetîyo (qal kerdişîyo) holî niya." Û Musa, Homayî ra nîyaz kenû ke birayî ci Harûn zî pa şiyerû [[Test-wp/diq/Firewn|Fîrewnî]] het. Homa no waşteyî [[Test-wp/diq/Hz Musa|Hz Musayî]] qebûl kenû, [[Test-wp/diq/Hz Harun|Harûn]] pa şinû [[Test-wp/diq/Firewn|Fîrewnî]] het. [[Test-wp/diq/Hz Harun|Harûn]], xeberdayîş de (xîtabet û belaxet de) zaf xurt bîyû.
 
Tewrat, bi destanî zaf kesan a amo nuştiş. A raşt merdim eşkenû vacû ke no yew [[Test-wp/diq/kıtabi|kîtabo]] anonîm û. Cuweka zî hetî [[Test-wp/diq/tarix|tarîx]] û melumatî ya û tayê nameyê cayan, kesan û [[Test-wp/diq/tarix|tarîxan]] de te de zaf xeletî û tezatî estî.
 
Orijînalî [[Test-wp/diq/zıwan|ziwanî]] Tewratî [[Test-wp/diq/Îbranîkî|Îbranîkî]] yo. Tewrat, hêverî tadîyo [[Test-wp/diq/Latînkî|Latînkî]] û cuwa pey zî ziwananî bînan. Tadayey (tercumey) ziwananî bînan de binge [[Test-wp/diq/Îbranîkî|Îbranîkî]] û [[Test-wp/diq/Latinki|Latinki]] yê. Metno orijînal ey Tewratî de ziwanan bînan ra zî zaf çekuyî estî. Bîlxesa ziwano ke [[Test-wp/diq/Mısır|Mısır]] de hekîm bîyû û [[Test-wp/diq/zıwan|ziwanî]] ereban, asûran, babîlan, keldanan, medan, roman ûsn.
 
Panc kîtabî verênî yê Tewratî pêsero sey yew tek tûmara ke qed nixerpiya seserrê dîyin de mintiqayê [[Behro Merde]] (Ölü Deniz) de ameyî veynayîş. 1947 de zî verî [[Behro Merde]] de mintiqayê Qûmranî de yew bedewîyo şiwan yew mexara de tayê nushanî destnuşteyanî Tewratî veynenû. Ney ser o na mintiqa de xebata [[arkeolojîk]] dest pêkena û des serrî ra zaf rûmena. Netîceyî na xebat de yewindes mexeran de nizdêyî 800 destnuşteyî û sewbîna belgeyî vicîyenî. Nê belgeyan ra çar ra yew metnî Tewratî yê. Nê metnî en zaf çerme û dima zî papîrus û paxir ra tabletan ser o nusîyeyî. Ziwanî nînan [[Test-wp/diq/Îbranîkî|Îbranîkî]], [[Test-wp/diq/aramîkî|aramîkî]] û ziwanî bînî ê mehellî yê. Metno en kihan VÎ 250 de, en newe VÎ 68 de nusîyayo. Teqrîben no wext de (VÎ 68-70) ordî roman Qûdusî (Yerûşalîm) genû û bacarî Qûmranî zî vêşnenû. Na mintiqa de o wext yew qewmo ke tira vûnî Esseniyan ciwîyo.(12)
 
==Tewrat de Medî û Medya==
Tewrat de welatî medan û bîlxesa no welat de tayê ceyan ra zaf behs benû. Tayê cayan de zî herindê Medya de nameyî Mezopotamya vêrenû. Tewrat de medî û persî ge-ge piya, ge-ge zî ciya yenî behs kerdiş. Wexto ke Koreş (Cyrus) qiral bi medî û persî sey yew împaratorîyetî piya bî û nameyî welatî nînan sey "Medo-Persia" amên zanayîş. (13) Nameyî Heranî, Dîjleyî, Firatî, Araratî, Şûşanî (Sûsa) zaf munasebetan a û zaf cayan de vêrenû.
 
Ararat yew cayo (koyo) muqaddes û. Goreyê Tewratî gemiyê Nuhî, Araratî ser o nîşta. Qewmî Nuhî benû fasiq û Homa wazenû no qewmî helak bikirû. Homa, Nuhî rî emir kenû. Nûh darê Goferi ra yew gemî (keştî) virazenû. Her mexluqo ke rîyî hardî (erdî) sero estû tira yew nêr û yew maki (tayê cayan de û Încîl de 7 çutan) genû. Nûh û aîleyê xo nişinî gemî, çores roj tufan werzenû, sed û pancas roj her cayî dunya binî awki de mûnenû, heme mexluqato ke hardî (erdî) ser o yo helak benû. Gemî bena berz, badî (bacî) awk nişena û "Gemî aşmê hewtin de, rojê hewtêsin ay na aşmi de serî Araratî yo nişena rue." (14) Tewrato tirkî, îngilîzkî û swêdkî de cayo ke gemiyê Nuhî ruenîşta koyî Araratî yo. La goreyê nushaya aramkî gemiyê Nuhî koyî Cûdî ser o nîşta. Qur’an zî vûnû gemiyê Nuhî Cûdî ser o nîşta. Qur’an de:" 'Ey erd awkê xo banc! Û ey asmîyen [awkê] xo tepiş!' vaciya. Awk anciyê; gure ame qedênayîş; [gemî zî] serî [koyî] Cûdî ya ruenîşt. Û: 'Gûnî nê zaliman wa cehenem rî bû' vaciya." (15) Tûfanî dim a Nûh û efradî ey hetî rojhilatî de deştê Şînarî de ca binî. (16) Tewrat de, Ararat, yew ca yo saxlem û ke zaf rey merdimî şinî uca de xo seterninî. (17)
 
[[Destanê Gilgamiş|Destanê Gilgamişi]] de zî sey tufanî Nûhî yew tufan estû. Çîyo ke tufanî Nuhî de vîyerenû hema eynî hewa [[Test-wp/diq/Destanê Gılgamış|Destanê Gılgamışi]] de zî estû. Hetta goreyê tayê nuştoxan çimeyî (kaynak) meseleyî tûfanî a ke hîrê heme kîtabanî muqedesan de vacîyena [[Test-wp/diq/Destanê Gılgamış|Destanê Gılgamışi]] bi xo ya. Welakîn, ferqo bingeyîn o yo ke, kîtabanî muqedesan de tinya yew Homa estû, Homa yew û tek û, no Homayî heme kaînatî yo. Destanê Gilgamişî de Homayî zaf î. Homayî hard û asmîyenî ciya yî. Destanê Gilgamişî de badî tûfanî ya gemî welatî ermeniyan de yew ca de, koyî Nisirî ser o vindena. (18) Na destan teqrîben 2000 serrî VÎ (Verî Îsayî) nusiya. La tarîxê nê meselanê ke destan de vîyerinî hêna kehan a. Gilgamiş bacarî Ûrûkî ra yo. (19) Pîrikî Gilgamişî Ûtanapîştîm meseleyê tufanî ey rî (Gilgamişî rî) vata.
 
Tabletanî destanê Gilgamişî û sewbîna tabletan reya verên A. H. Layard vecenû werte. A. H. Layard 1845 de xerabanî paytextî asûriyan Nînowa de dest bi xebatê xo ya arkeolojîk kenû. Nînowa nizdîyey Mûsûlî de yew ca de awabiya. Babîliyan, wexto ke welatî asûran îşxal kerdû, Nînowa şawi (kerda xirabe) û wêşna. Na xebatê Layardî 1845-1847 de û reya dîyin zî 1849-1851 de biya.
 
George Smith, asîstanî (ardimkerdoxî) ey H. Rassam, xebatê A. H. Layardî dewam kenî. George Smith 1873 de duyes tablatanî destanê Gilgamişî wanenû. Nê tabletî kutûbxaneyî xususî ey qiralî asûriyan Asûrbanîpalî de bîy. Nê tabletan ser o muhrî Asûrbanîpalî estû. Tabletî kîl ser o bi (pê) mixan a (cuneiform, çivi yazısı) nusiyê. Heme tabletî ke na xebata arkeolojîk de vicîyey pêro piya 1854-5 de berdî Îngilîstan û nika hê British Museum (Gallery of the Asyrian Saloon) de yî.
 
Destanê Gilgamişî efsaneyî xeleqnayîşî (viraştişî dunya), tûfanî, heyatî Gilgamişî, embazey Gilgamiş û Engîdûyî, Gilgamiş senî geyrenû ke mergî rî çare veynû, vate û fîxanî Îştari (Ishtar, the Lady of the Gods) ra behs kena. Destanê Gilgamişî 12 tabletî ya û heme manzûm a. Xêlek cayanî nê tabletan bîyo vîn, xerpîyo û niamo wendiş. Meseleyê Tûfanî tabletê yewindesin (11) de ca gena. Wexto Ûtanapîştîm, Gilgamişî rî qalê tûfanî kenû, semedê (qandê) Îştar a zî, wina vûnû:
 
"117 Îlahe Îştar sey yew ciniya ke qijî ver d' a zarî kena.
118 Xanimê homayan pê yew vengo weş a [vûna]:
119 Roja verên ge biçarnîyen bibîn çamur,
120 Çunke mi mîyanî homayan ra emir da şeytanî.
121 Mi senî mîyanî homayan ra emir da şeytanî,
122 Emrî cengî, qey helak kerdişî xelqî xo?
123 Mi bi xo xelqî xo rî no elem ard,
124 Ke sey masanî qijikan behr kenî pirr?" (Tablet 11)
 
Goreyî George Smithî, meseleyî tufanî sere de mîyanî destanê Gilgamişî de (orijînalî ey de) çinîbiya. Qismî tufanî cuwa pey kotû mîyanî na destan. (20) Û goreyî George Smîthî zaf versîyonî destanê Gilgamişî estî û nê versîyonî bi akatkî, sumerkî, asûrkî, babîlîyonkî ameyî nuştiş.
 
No îzahatî ra pey ez reyna ageyrena meseleyî Tewratî, medan û Medya ser.
Goreyê Tewratî Medya zaf yew welato gird û. No welat de qiralî zaf î. Tiya de yew çeşît konfederasyonî qewman, qiralan, mîran, began estû. Cuweka rey-rey "qiralî medan", rey-rey zî "qiralanî medan" nusîyenû. (21)
 
Tewrat de royî (rueyî) Dîjle û Firatî zî zaf muhîm î. Hetta nê her di royî muqedes î. Awkê nê royan mubarek (bimbarek) a. Na mintiqa ra, bêntarey nê her di royan ra, Mezopotamya vacêna û no ca welatî Medan o. Ehdo Kehan de (Tewrat) zaf ceyan de nameyê nê her di royan vîyerenû. (22) ״Qiralî Misirî, Fîrewûn-neko, semedo ke qiralî asûran de herb bikirû, tewrî eskerî xo ya şinû verî royî Firatî. Fîrewûn-neko, qiralî asûran Megîddoyî kişenû." (23) “Û Davûd vexto ke şîn hetî Firatî de ge hekimîyetey xo ronû (ruenû), verî Hamatî de qiralî Tsoba kîşt.” (24) “Û qiralî asûran îsrayîlî surgun kerdî û nê şawitî hetî Halah û royî Gozanî û Xaburî û bacaranî medan a.” (25)
 
==Tewrat de çekuyê (kelîmeyî) "Zaza" û "Zîza"==
 
"Çi estibi, o benû; çi bîyû, o yenû kerdiş; binî roşnî rojê de çî ko newe çinîyû." (26)
 
Tewrat de yew çîyo ke balkêş zî no yo ke çekuyê “Zaza” û “Zîza” tede vêrinî. Zaza, sey nameyî qewmiyek nîye, la sey normal nameyî yew merdimî vîyerenû. Yanî Zaza û Zîza nameyî di camêrdan ê. Tewrat de: "Yeter û Yonatan; Yeter bê (bîye) lajî merd. Û lajî Yonatanî: Pelet û Zaza. Nê lajî Yerahmîl bî. Û lajî Şeşanî çinîbî, la keynê ey estibî.” (27) Eynî qisim, la babê çarin de zî wina vacîyenû: “(...) Zîza lajî Şîfînî, nê naman a nê merdimî mîyanî eşîretanî xo de begî bîy; ecdadî nînan ra zaf keyeyî viraziyê." (28) Tarîxî Dîyin de zî: “Û Mahalattan apî Maakay keynê Abşalomûnî girot; ay ci rî Abîyay, Attay û Zîza û Şelomît ardî dunya.” (29)
 
==Yahudî û Medî==
 
"Çi bîyû rewna nameyî ci nîyo pa." (30)
 
Tewrat de tim medan û farisan ra bi dostaney a behs benû. Yahûda yan zî Benî Îsraîl nînan xo rî dost û embazan veynenî. Hetta, yahudî, dişmananî xo bi medan tersnin û tehdît kenî. Asûrî, babîlanijî, elamî, fîlîstînijî, ammonî ûsn. wexto zor (zuar) dûnî ci, yahudî, medan anî xo vîr û hêvî kenî ke medî bîrî nê dişmananî nînan bikişî. No war de zaf mîsalî estî.
 
"Biewnî (bûnî), ez qarşî nînan medan wereznenû, qey (qandê) nînan rî qîmetî sîmî çinîyû, zerrê nînan pê zerdî ya weş nibena. Tîrkemanî nînan xortan dûnî erd ri, qijî ke hema hê pîzeyê mardê xo de yî rî merhemet nikenî. Û Homay senî ke Sobom û Gamorra kerdî xerabe, Babîlo ke xemil û xûrirî keldaniyan o, o tewir benû." (31) Yewna ca de zî wina vûnû: "Tîranî xo tuj bikirên, gurzanî xo wişk (pêt) tepişîyen; Rebbî, ruhî medan hewn ra kerd aya; çunkî miradî Homayî helak kerdişî Babîlî yo; çunkî no, qesasî Homayî yo. (...) Rebbî semedê kesî ke Babîl de rueşinî hem nîyet kerd, hem zî vate ko vatibi ard ca. Ey Babîl (!), ti awkan zafan ser o rueşinî, waharî xezînanî zafan ê, peyniyê tu ama, peymey (ölçü) qezencî tu yo xirab ame. Rebbî ordiyan xo ser o sond wend: Raştey senî ke meleyî debinî ez ge o tewir tu pê merdiman kena pirr; nê qarşî tu ge nara berzî." (32) Yewna ca de: "Welat de beyraq (al) wedarên, mîyanî miletan de borî bicinên, miletan qarşî ey hezir bikirên, ver bi ey qiralanî Araratî, Mînî, Eşkenazî vicîyen; qarşî ey yew serdar tayîn bikirên; astuaranî sey melanî pirçikinan berşawîyen ser. Miletan û pêroyê qiralan, waliyan û qeymeqamanî medan, dîyarî ke binî saltanatî nînan de yî hezir bikirên. Welat ho decî ver recifîyenû. (33)
 
Tewat de, kîtabî Danîelî, rîpel 840 ra heta rîpel 855 behsî medan kenû. No qisim de Danîel, med û faris û roman ser o hewnan veynenû. Goreyê hewnanî ey medî roman mexlub kenî. Kîtabî Haggayî, babê yewin, rîpelî 889-890 de, kîtabî Zekayayî, rîpelanî 891-899in de zî medan ser o nusîyenû.
 
"Û serra verên a qiralî farisan de, semedo vateyî Homayî biyerû ca fekî Yeremyayî ra, HOMAY ruhî qiralî farisan kerd aya û ey heme cayê welatî xo de îlan kerd û hem zî nuşt û va: Homayî asmîyenan Yehova hekimîyetî pêro dunya da mi û mi rî emr kerd ke ez Qûduso (Yerûşalîmo) ke ho Yehûda de yo ci rî yew keye (mabed) virazî. Qewmî ey ra kamko şima miyan de estû, Homay ey tewrî eyî ya bû û wa şiyerû Qudûso ke ho Yehûda de yo û keyeyî Homayî Îsraîlî ey Yehûdayî (Homa o yo) ko ho Qudûs de yo virazû.” (34)
 
Medan tim yahudî hîmaye kerdî û paştî da ci. (35) Wexto şî surgun, hetta demo normal de zî, zaf girangî tayê yahudiyan medan rî xizmet kerdû. Nînan ra kesî zaf muhîmî estî. Mavaji ke sey Danîelî (36) Ezrayî, (37) Yeremyayî, (38) Habakkûkî. (39) Nê kesan Medya û medî hol sinasney, no derheq de xo dim a zaf zanaye û belgeyî verdê.
 
Waştî tacê xo ra bena û Ester bena qiralîçe
 
"Homay dunya de yew çîyo newe ard: Cinî, camêrdî pawena" (40)
 
Tewrat de xoser yew qisim estû, nameyî no qismî ESTER û. Ester, Tewrat de kîtabî hewtêsin o. Û Ester, nameyî yew keynek/cinêk o. Pêroyê no nuştî hewt (492-499) rîpelî û des babî yo. Tiya de seraser qalê medan/farisan bena. Goreyê nuşteyî, Waştî (Vaştî), ciniyê Ahaşveroşî ya, (41) yanî ciniyê qiralî medan a, qiralîçe ya. Waştî, sey Ahaşveroşî nikena û qiralîçeyey ra kuena, hirêndê ay Ester gena. Ester, yew keyneka yahudî ya. Wextî qiralî babîlan Nebûkadnetzarî de yahudî surgun bîy, tira yew qisim zî surgun bîyû şîyû welatî medan (Medya). Ester, birarkeynê Mordekayî ya. Mordekay, yew merdimo yahudî yo, zana û waharî tecrubî yo. Mordekay, Ester kenû wîye û ay perwerde kenû.
 
Hîkayey Ester bi kilmey wina yo:
Ahaşveroş bacarî Şûşanî de rueşenû. Hîndîstan ra hetta Hebeşîstan sed û vîst û hewt (127) wîlayetan ser o hukum kenû. O çar serrî yo ke vicîyo text. Ahaşveroş, serrê çarin de, pîlanî (girdanî) medan û farisan dawet kenû, hewt rojê û hewt şewî zîyafet dûnû nînan. Ciniyê Ahaşveroşî, qiralîçe Waştî zî, veng do ciniyan û ha zîyafet dûna nînan. Saray de wer û şerab û kêf ra her kes halî xo ra zaf memnun û.
 
Waştî zaf rind a, vengî rindey ay her ca ra bîyû vila. Rojê hewtin qiral Ahaşveroş emir dûnû axayî hewt keynan (yedi kızlar ağası) û wazenû ke Waştî tewrî (torî) tacê xo ya vicîyû dîwan ke hukumdarî, prensesî û serdarî ke her cayî welatî medan ra dawetkerdeyî, rindey Waştî veynî. La qiralîçe Waştî qebul nikena û nivicîyena huzirî nînan. Ahaşveroş zaf yers benû, goreyê edetî, veng danû mayetî xo û merdimanî zanayan. Karşena, Şetar, Admata, Tarşîş, Meres, Marsena û Memûkan yenî verî qiralî, nê hewt merdimî reîsî medan û farisan ê. Ahaşveroş nînan ra persenû, vûnû: "Ma se biki Waştî? " Nînan ra Memûkan vûnû: "Çî ko Waştî kerdû tinya qiralî ri heqeret nîyû, la heme pîlanî (reîsanî) welatî Medya rî heqeret û. Eke tedbîr nigirîyû, o wext ge heme prensesî cesaret bigerî û qarşî (dustî) prensesanî welatî Medya vicî û no bibû sebebî xirabêyeka pîl. Eke weşî qiralî şîyerû, eke qiral ca de veynû, ez wazena qiral Waştî caverdû, xo rî yewna qiralîçe veynû." Ney sero qiral Ahaşveroş bi ziwanî her qewm û welatî ya yew ferman vecenû ge keynê heme wîlayetanî Medya ê tewr (en) rindî bîrî vîjnayîş û şawitiş. Semedê ney gurî ya wezîfe û selahîyet dûnû axayê keynan, Hegayînî.
 
Şûşan de yew merdimo yahudî, Mordekay, benû. Mordekay, bi qiralî yahudiyan a, nameyî ci Yekonya yo, Qudûs ra surgun amo Medya. Qiralî babîlan Nebûkadnedzar nê yahudî surgun kerdî. (599 VÎ) Yew keynek zî, nameyî ay Ester û, tewrî nînan a. Dayk û baykî na keynek merdî. Ester, keynê Abîhaîlî ya û Benyamînî ya. Benyamîn yew qebîley yahudiyan o. Nameyê Estere o raşt Eddîssa (Hadassah, myrtle) yo. Ester keynê apî Mordekayî ya. Mordekay, Ester kenû keynê xo û zaf hol ay resnenû.
Mordekayî na keynek zî kenû hedre û şawenû mîyanî keynanê ke Şûşan de qesrê Ahaşveroşî de hazirî. Hegay, axayê keynan, Ester ridîyenû û ayê zî kenû mîyanî nê keynanê ke semedê qiralîçeyey a namzedî yê. Mordekayî, Ester tembîh (temîye) kerda ke nivacû a yahudî ya. Her kes Ester yew keynê medan zûnû. Xora (xuera) nameyê ay zî, Ester, yew nameyo medkî yo.
 
Saray de her keyneka namzed duyês aşmî zaf hol wîye bena û her het a terbîye veynena. Wext benû de, yew serr a pey, dorê Ester yena. Serrê hewtin ey qiraley Ahaşveroşî de, aşmê Tebet de (Tebet aşmê desin a), Ester şina Ahaşveroşî het. Ester zaf yew keynaya rind û delal a. A zaf weşî Ahaşveroşî şina. Aheşveroş zaf ay ridîyenû (ecibîyenû). Senî ko Mordekayî tira vatû Ester o tewir (otir) hereket kena, qiralî ra tawey niwazena. La, a qiralî ra zaf lutûf û înayet veynena. Ahaşveroş, mîyanî keynan ra hirêndê Waştî de Ester xo rî sey qiralîçe vîjnenû.
 
Mordekay zî her roj yenû verî sarayê qiralî ra geyrenû ke Ester ra yew xeber bigerû. Rojêk Mordekay verî berî (çêberê) saray de raştî qal kerdişî di merdimanî Ahaşveroşî yenû. Nê her di merdimî (Bîgtan û Tereş) Ahaşveroşî rî hê nîy dekûdolaban (komplo) virazenî. Mordekay, bi wesitey Ester a bin ra xeber dûnû qiral Ahaşveroşî û qiral nînan îdam kenû. Ahaşveroş emir dûnû merdimanî xo ke Mordekayî xelat bikirî. Na mesela zî kewna (kuena) arşîvanî qiral Ahaşveroşî.
 
Haman koşkê (sarayê) Ahaşveroşî de yew merdimo pîl û, sey yew wezîrî yo, waharî quwet û qudretî yo. Her kes ay rî secde kenû. La Mordekay ci rî qet hurmet nikenû. Ney ser o Haman zaf yers benû. Hamanî eşnawitû ke Mordekay esil ci yahudî yo. Haman wazenû ke Mordekayî û heme qewmî ey, pêroyê yahudiyan, qirr bikerû. No semed a zî ho geyrenû yew firset veynû.
 
Serrê duyesinê text vicîyayîşî Ahaşveroşî de, aşmê Adari de, verî Ahaşveroşî de "pûr" erzenî, yanî keyî "qeder-qismetî" (şans oyunu) keykenî. Her kes çî ke mirad kenû. No sarayê Şûşanî de yew edet û. O wext Haman firset veynenû qiral Ahaşveroşî ra vûnû: "Mîyanî qewmanî welatî de yew qewm esto ke qanûn û edetî ey ciya yê û no qewm xoser o ciwîyenû, qanûn û nîzamî welatî medan nisinasnenû. No qewm zarar dûnû welatî ma. Eke zerrê qiralî zî biwazû ma ge yew ferman veci û no qewm qetil bikiri, orte ra wedari." Ahaşveroş no vatê Hamanî ca de veynenû û engîştuneyî (giştûne) xo dûnû ci ke pê (bi) ey ferman mor (muer) bikirî. Haman û maîyetî ey anî (ûnî) bi ziwanî her milet û her welatî ya yew ferman nusenî, bi (pê) engîştuneyî Ahaşveroşî ya (engîştuneko muerî qiralî ho ser o) testîq kenî, dûnî qasidanî esparan û şarî her wîlayetî rî erşawinî (rusnenî). No fermanî paytext de, Şûşan de zî, kenî vila.
 
Mordekayo yahudî ney xeber genû, dûnû xo ri bermenû, xo sawenû erd ra, kincanî kehanan genû pira û şinû verî qesrê qiralî. Goreyê qanûn û edetî çew nişkenû kincanî kihanan xo ra dû şiyerû verî koşkê (kueşkê) qiralî. Ester zî xeber gena ke Mordekay zaf qerqirîyenû, kincî kihanî dey xo ra û ho verî berî (çeberê) saray ra geyrenû. Ester, cilanî newan dûna Hatakî, o axayê keynan o, erşawena Mordekayî heti ke, a bizûnû mesela çi ya. Mordekay, ser û binî meseleyî Hatakî rî vûnû, yew suretî fermanî yahudiyan zî dûnû ci. No hewa Ester mesela pê hesîyena. Mordekay, Esterî ri xeber şawenû, vûnû: "Ti mevac ke ez qiralîçe ya û ez ha qesrê qiralî de mûnena, cayî mi saxlem û, çew (ço) mi ra tewey niwûnû. Eke tu ewro vengî xo nivecî, verbî na plan nivindirî, pêroyê qewmî tu yo ke no welat de yo helak benû. Tu rî hinî rojê xoeşkera kerdişî ameya."
 
Rojê hîrin, Ester warzena kincanî qiralîçeyey gena pira, şina verbî meqemî qiral Ahaşveroşî de pawena. Saray de edet û, heta qiral pê asayê xo kesî îşaret nikirû, kes nişkenû şîyerû meqemî qiralî. Ester xo xemelno û ha verbî textî qiralî de pawena. Qiral Ahaşveroş, Ester veynenû, asayê xo hetî aya ya derg kenû ay wazenû xo het. Ester şina huzir û Ahaşveroşî ra vûna: "Eke qiral zerr kenû, lutf û destûrî qiralî estû, ez wazena qiralî xo û Hamanî rî yew zîyafet bidî." No dawet weşî Aheşveroşî ya şinû.
 
Roja bîn qiral û Haman şinî zîyafetî Ester. Wer weş û, şereb şimîyena, her çî mukemel û, Ahaşveroş zaf kêfweş benû, vûnû: "De vac Ester, ti mi ra çi wazena, miradî tu çinê yo?" Ester vûna: "Ez mirad kena ke qiral û Haman siba reyna şeref bidî bibî meymanî mi." Ahaşveroş reyna qebul kenû.
 
Haman wexto vicênû teber Mordekay reyna ey ver ra niwerzenû. Haman zaf qehrîyenû. Keye de ciniyê xo Zereş û merdimanî xo ra vûnû: "Ez û qiral ma siba (meşt) reyna meymanî qiralîçe Ester ê. La no merdim, Mordekayo yahudî, zaf mi qehernenû. Ez nêzûna ez se bikirî." Ciniyê ey Zereş û dostî ey vûnî: "Biya zerd (altun) ra pancas vîncey (arşinî) berz yew daraxacî viraz, qiral Ahaşveroşî ra vac, wa siba Mordekayî na dar a bialeqnû. " No fikir weşî Hamanî ya şinû, sey nînan kenû, a şew benû rehet.
 
A şew hewnî (hûnî) qiral Ahaşveroşî remenû, arşîvan û kîtabanî tarîxan wazenû, nişenû rue wûnenû. Ahaşveroş, o emro ke derheqî Mordekayî de dayo, ey emrî veynenû. Mordekayî, plana ke Bîgtan û Tereşî dustî (qarşî) qiralî virêştibî, a plan bin ra xeber deybî ci. Qiral merdimanî xo ra persenû, vûnû: "Qey na holey Mordekayî şima çi şeref û mukafat do eyî? " Merdimî qiralî vûnî: "Tawey ci nidîyo." Qiral veng danû Hamanî, çîko lazimû tira vûnû, ci rî emir kenû. Haman mecbur benû, roja bîn şinû astuarê Ahaşveroşî zîn kenû û xemelnenû, kincanî Ahaşveroşî genû benû dûnû Mordekayî ra, tacê Ahaşveroşî nûnû ey sare ya, wilarî astuar tepşenû, Mordekayî sukê Şûşanî ra çarnenû, vûnû: "Biewnîyen, merdimo ke qiral şeref û paye dûnû ci wina qedr û qîmet veynenû." Haman a roj zî bêkêf şinû keye, ciniyê xo Zereş û merdimanî xo ra vûnû hal mesela wina ya.
 
Benû şan (şûn) merdimî Ahaşveroşî yenû keye, veng danû Hamanî, ey benû keyeyî Esteri. A şew zî keyeyî Ester de wer wirênû, şereb şimîyena, kêfî qiral Ahaşveroşî yenû. Qiral Ahaşveroş Ester ra reyna (finya) persenû: "Ester, qiralîçeyê min, de wac, ti mi ra çi wazena? Ti nêmeyî welatî min zî biwazî ez dûnû qey xatir û rindey tu!..." Ester vûna: "Ey qiral!... " û dest kena ci derg û dila mesela (planê Hamanî û fermanî qirkerdişî yahudîyan) qiral Ahaşveroşî rî vûna. Ahaşveroş zaf yers benû, hîddet û celal a werzenû we. Emir dûnû ke Hamanî dara ke ey bi xo qey Mordekayî ya hezir kerda û ha keyeyî ey de ya, a dar a bialeqnî. Emrî Ahaşveroşî yenû ca û Haman cezayê xo veynenû. Ester, a roj eslî xo eşkera kena. Mordekay vicîyenû huzirî Ahaşveroşî. Ahaşveroş, morî (muerî) engîştuneyê xo yo ke dabi Hamanî, a roj teslîmî Mordekayî kenû.
 
Vîst û hîrênê aşmê hîrên de, na aşmê Sîvanî ya, bi emrî Mordekayî katibî Ahaşveroşî, Hîndîstan ra heta Hebeşîstan heme walî, reîs û hukumdaranî sed û vîst û hewt wîlayetan rî, ziwan û nuştişî her şarî û miletanî nê wîlayetan a yewna ferman nusenî, bi muerî qiralî muer kenî, dûnî qasidanî siwariyan, lez û bez a fininî rahar. No ferman de, hîrêsî (13) aşmê Adari de, azadey heme yahudiyan, ê ke welatî Ahaşveroşî de yê, welatî Medan de ciwiyînî, îlan bena. Ney ra pey, Mordekay kincanê xo yê reng sipiyan û lajîvertan, taca girda zerdin, keteno tenik ra cubeyê xo yo ergûwanî ya qiralî het ra vicîyenû teber şinû bacarî Şûşanî ra geyrenû. A roj mîyanî yahudiyan de roşney virazîyena, mîyanî nînan de kêf û ferahey, îzet û şeref estû. Her wîlayet de, her şaristan de, emir û fermanî qiralî reso heta kamca, uca de, yahudiyan rî benû rojê şahî, kêf û weşîyey.
 
Fermanî qiral Ahaşveroşî sed û vîst û hewt wîlayetan ra benû vila. Heme yahudî yew roj, hîrêsî aşmê Adar de, her bacaro ke tede ciwîyînî yinî pîyeser, hazirey xo kenî. A roj heme dişmenanî xo kişinî, dest nûnî mal û milkî nînan ser. Çi ke qiral Ahaşveroşî, fermanî xo de musade dayo ke, yahudî heme dişmenanî xo qetil bikirî û dest malî nînan sernî. Saray de, qiral Ahaşveroşî het de, rumetî Mordekayî zaf û, o waharî qedr û qîmetî yo, paştey yahudiyan hinî nîna erd. Yahudî, Şûşan de zî panc sey merdiman kişinî û heyfî xo ginî. Yahudî, des lajanî Hamanî zî kişinî. Çi ke Haman dişmenî nînan bi. Parşanatay, Dalfon, Aspatay, Poratay, Adalyay, Arîdatay, Parmaştay, Arîsay, Arîday, Vayzatay lajî Hamanî bî ke pêro kişiyê. Yahudî çaresî aşmê Adar de reyna kom binî, na rey hîrêsey merdiman kişinî. La qet talanî kesî nikinî. Ney ra pey yahudî yê ke welatî medan de ciwîyînî rehat kenî. Na roj, çaresî aşmê Adari, yahudiyê ke welatî medan de mendîyen rî bi rojê xelasey, rojê şahî, rojê weşey, rojê roşanî. Mordekay, heme yahudiyan rî, ê ke heme welatî qiral Ahaşveroşî de rueşinî, name (mektub) û fermanî nûştî, nînan rî teblîx û îlan kerd ke nê her di rojê, hîryes û çaresî aşmê Adari, her serr û pêro piya sey rojê xelasey û azadey bimbarek bikirî. Çi ke dişmenî nînan, Agagî Haman, nînan rî Pûr (vîcak) eştibî.
 
Ney ra, nê rojan ra vûnî Pûrîm. O wext ra pey heme yahudî nê rojan, Pûrîm, sey roşanî pîroz (bimbarek) kenî. Keynê Abîhaîlî, qiralîçe Ester û Mordekay, mektubî xo yo dîyin de no roşan heme yahudîyanî sed û vîst û hewt wîlayetanî welatî qiral Ahaşveroşî rî kerd ferz; no hewa Pûrîm kot tarîx û heta ewro ûme. Pîley (girdey) qiral Ahaşveroşî û qedr û qûdretî Mordekayî, sey yew hekat, tarîxê qiralanî medan û farisan de ca girot. Mordekay, qiral Ahaşveroşî dima, mîyanî qewmî xo de, mîyanî yahudiyan de pîley, qedr, qîmet û holey ser merdimo dîyin hesibîyenû.
 
==Tewrat de ziwan û edebîyat==
Tewrat de dîn, îbadet, qanûnî, duayî, tarîx (kronolojî), heyatî pêxemberan, edebîyat, mîmarî, coxrafya ûsn. babetan gore xo miyan de qisim qisimî yo. Hetî edebîyatî ya Tewrat hem nesîr, hem zî manzûm û. Tewrat de yew edebîyato rind û weş estû. Goreyî ey wextî (4000 serrî cuwa ver) bi yew ziwano edebîyo weş a nusîyo. Qismo manzûm de şiîrî, qesîdeyî, mersîyeyî, neşîdeyî, duayî estî. Qismo manzûm hînya zaf bi tewiro (şeklo) lîrîk, dîdaktîk û mîstîk a nusîyo. Nê qisman de bi tewro nazm a "neşîdeyî", "mersîyeyî" (axitî), "mezmûrî" (îlahiyê ke pê zel (lulî) vacîyenî, Sûreyê Zeburî yê ke Hz. Dawidî vatîyen) babetî tewr (en) edebî yê. Tewrat de "erotîzm" zî zaf xurt û. Hetta, ma caverdi yew kîtabo dînî, "sosyal realîst" yew roman de bîle, belkî end (ehend) "erotîzm" tolerans niveynenû. Bîlxesa Neşîdeyê Neşîdan de, ke Hz Suleymanî nuşta, sere ra heya peynî keynan, rindey, fantazî, eşq û meşq, erotîzm sero ya. Nê neşîdan de qet qalê Homayî, dînî, pêxamberan û çîyanî manawiyan nibena. (58) Bes "erotîzm" tinya Tewrat de çinîyû. [[Test-wp/diq/İncile|İncil]] û [[Test-wp/diq/Qurane|Qur'an]] (bîlxesa Qur’an de) zî "erotîzm" estû. Sey numuneyî: "Xizmetî nînan de, xortî sey înciyan [ê ke qafikanî xo de nimite yî] [xîlmanî] dormarey nînan de çerixênî û geyrinî." (59) Sewbîna sûreyan de zî no tewir ayetî estî. (60)
Tayê çekuyê (kelîmeyî) ke Tewrat de vîyerinî manayê nînan (Hitchcock’s Bible Names Dictionory" de) bi îbranîkî (hebru) û îngilîzkî wina ya:
 
*Adem (Adam): Erdin, sur.
*Îbrahîm (Abraham): Bayko pîl. (Yüce peder)
*Mordekay: Sert, tuj/tal.
*Sara: Xanimê mi, prensesê mi.
*Sarah: Xanim, prenses.
*Waştî (Vashti): Çîyo ke şimîyenû (içilen şey), şûrûba gireynayey (kaynamış şurub)
*Zaza: Aîdî herkesî. (belonging to all: Her kese ait)
*Zereş (Zeresh): Derd, izdirab, dej, bedbextey.
*Zîza: Roşn, roşn dayîş; peyser şîyayîş. (Aydın, aydınlık; geri gitmek). (61)
*Îbranîkî nameyî aşman wina yo: Nisan (Nîsan), Iyar (Ayar), Sivan (Sîvan), Tammuz (Temuz), Av (Ev), Elul (Îlûl), Tishrei (Tîşray), Cheshvan (Çeşvan), Kislev (Kîslev), Tebet (Tebet), Shevat (Şevat), Adar (Adar). Nînan ra namey çend aşman kurdkî, fariskî û tirkî de zî vacîyenî.
 
==Qewmo vîjnaye/erdo bexşkerde==
Goreyê dînî [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|Musewitine / Yahudine]], tinya dînî yahudiyan o. Keso ke dayk-baykî ey yahudî nîy, nişkenû bibû yahudî. Yahudîyey, [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|Musewitine / Yahudiyen]], rî hem dîn hem milîyet a. Qewmî [[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|Musewitine / Yahudiyen]], , yew "qewmo rez û vîjnaye ey Homayî" yo (‘the unique people of God’, ‘the glory nation’), Homayî no qewm qey xo ya xeleqno. (62) Homay heq û wezîfe do no qewmî ke rîyî hardî (erdî) ser o miletanî bînan îdare bikirî. Qur’an de bîle qewmî yahudiyan yew qewmo rez û vîjnaye yenû qebul kerdiş. Qur’an de wina vacîyenû: "Ehd bû ke ma, kîtab, hukum û pêxemberey dey Benî Îsraîlan. Ma ey bi rizqo rind a kerdî wîye û ma ey aleman ra berzêr kerdî." (63) Hardî (erdî) yahudiyan (Benî Îsraîlîyan) yew hardo muqedes û ke Homayî no qewmî rî wead (bexş) kerdû. Hardî Îsraîliyan (Dîyarî Kenanî) "hardo weadkerde" yo (‘the promised land, the land of Canaan’) No "hardo weadkerde" sînorî ci Nîl ra resenû heta Firat (‘from the Nile to Europhrat’). (64)
 
==Çimeyi u Dipnoti==
*1) Tewrat, Waiz, bab 1/4, rîpel 659.
(Kîtabı Mukaddes/Eski ve Yeni Ahit. İbrani, Keldani ve Yunani dillerinden son tashis edilmiş tercümedir. Kîtabı Mukaddes Şirketi, 481 İstiklal Caddesi, İstanbul, 1974.)
Eski Ahit, Tevrat û; Yeni Ahit, Încîl a. Tewrat û Încîl pîyeser o çap bîy û her di piya 1175 ripelî yê. No nuşte de mi no çap esas girotû.
*2) Qur’an, Sûreyê Nîsayî, ayet 163, rîpel 103. Sûreyê Enbîyayî, ayet 105, rîpel.
(KUR’ANI KERÎM VE TÜRKÇE AÇIKLAMALI MEALİ, Hadimü'l-harameyni'şerîfeyn Kral Fehd Mushaf-ı Şerif Basım Kurumu, Suudi Arabistan Krallığı, 1412/1992)
*3) Qur’an, Sûreyê Fatîrî, ayet 25 û dîpnot, rîpel 436.
*4) Tewrat, Xeleqnayîş, bab 2/2-3. (Sebt: hewt, hewtin.)
*5) Tewrat, Xeleqnayîş, bab 11, rîpel 10. Qur’an, Sûreyê Hûdî, ayetî 72-76, rîpel 229.
*6) Qur’an, Sûreyê En’amî, ayet 74, rîpel136. Sûreyê Îbrahîmî, ayetî 34-42, rîpel 259.
*7) Qur’an, Sûreyê En’amî, dîpnot, rîpel 136.
*8) Qur’an, Sûreyê Meryemi, dîpnot, rîpel 307. Sûreyê Ankebûtî, ayetî 24-27 û dîpnot, rîpel 398.
*9) Tewrat. Biewnî dîpnot 1.
*10) Walton, John H; Chronological and Background Charts of the old Tedstament, Grand Rapids: Academue Books, 1978.
Internet:
*Old Testament Gateway-Pentateuch
www.otgateway.com/pentateuch.htm
*Pentateuch
www.religioustolerance.org/chr_tora.htm
*11) Tewrat, Vejîyayîş, bab 6/12, rîpel 59.
*12) Baignent, Michael; Leigh, Richard; The Dead Sea Scrolls Deception; Touchstone, New York, 1961. Shanks, Hershel; The Mystery and Meaning of the Dead Sea Scrolls; Random house, New York, 1968.
*13) Huntzinger, Allyn; Persian in Bible, May 1978, chapter one.
*14) Tewrat, Vijîyayîş, bab 8/5, rîpel 7.
*15) Qur’an, Sûreyê Hûdî, ayet 44. (Qur’an de new sûreyan û vîst û di ayetan de meseleyî tûfanî Nuhî vîyerena.)
*16) Tewrat, Vijîyayîş, bab 11/3, rîpel 9.
*17) Tewrat, Îşaya, bab 37/38, rîpel 701.
*18) Budge, Wallis E. A.; The Babylonien Story of Deluge and the Epic of Gilgamish, 1929.
No nuştoxî, Budge, Destanê Gilgamişî ser o 57 rîpelî yew broşur nuştû.
*19) Ûrûk, bacarî sumeran o. Seke Tewrat de zî vîyerenû (Tekvîn bab 10/10) bacarî Ûrûkî Nemrûd lajî Kaşî awa kerdû û çar bacaranî pîlan ra ey dîyino ke welatî Şînarî de awa bîyo. Sumeran û babîliyan Ûrûkî ra vatû "UNU KI", ke vateyo verên manayê "îkametgah"î û vateyo dîyin manayê "welat"î de yo. Erebî ney cayî ra vanî "Warkah" yan zî Al-Warkah û ewro ho Iraq de yo. W. K. Loftus serranî 1849-1852 de no bacar de xebata arkeolojîk kerda û zaf çîy binî hardî ra vetî. (Budge, Wallis E. A.; The Babylonien Story of Deluge and the Epic of Gilgamish, 1929. Tabletê yewindesin, dîpnot, rîpel 56.) Tewrat û çimanî (kaynaklar) rojawanî de nameyî Ûrûkî sey Erek (Erech) nusîyenû.
*20) Budge, Wallis E. A.; The Babylonien Story of Deluge and the Epic of Gilgamish, 1929.
Ez wazena tiya de yew kilmnuşteyî (ozetî) destanê Gilgamişî zî bidî. Tiya de ez broşurî Wallis E. A. Budgeyî esas gena:
Bewn / Qayt Ke: [[Test-wp/diq/Destanê Gılgamış|Destanê Gılgamış]]
*21) Tewrat, Yeremya, bab 25/25, rîpel 748. Yeremya, bab 51/28, rîpel 777.
*22) Tewrat, Danîel, bab 10/4, rîpel 852.
*23) Tewrat, Qiralî Dîyin, bab 23, rîpel 396.
*24) Tewrat, Tarîxî Dîyin, bab 18, rîpel 417.
*25) Tewrat, Qiralî Dîyin, bab 18/11, rîpel 389.
*26) Tewrat, Waiz, bab 1/9, rîpel 659.
*27) Tewrat, Tarîxî Yewin, bab 2/32-35, rîpel 401.
*28) Tewrat, Tarîxî Yewin, bab 4/34-38, rîpel 403.
*29) Tewrat, Tarîxî Dîyin, bab 11/20, rîpel 439.
*30) Tewrat, Waiz, bab 6/10, rîpel 662.
*31) Tewrat, Îşaya, bab 13/17-20, rîpel 682.
*32) Tewrat, Yeremya, bab 51/13-14, rîpel 777.
*33) Tewrat, Yeremya, bab 51/27-30, rîpel 778.
*34) Tewrat, Ezra, bab 1, rîpel 466. Ezra, bab 3, rîpel 468. Ezra, bab 4, rîpel 469.
*35) Tewrat, Ezra, rîpelî 466-476.
*36) Tewrat, Danîel, babî 10-11, rîpelî 852-853.
*37) Tewrat, Ezra, rîpelî 466-491.
*38) Tewrat, Yeremya, rîpelî 724-780.
*39) Tewrat, Habakkûk, rîpelî 883-886.
*40) Tewrat, Yeremya, bab 31/22, rîpel 755.
*41) Ahaşveroş bi îbranîkî nameyê qiralî medan ey Xusrevî yo. Latînkî de Xerxes û fariskî de Haşyarşah û. (Persian in Bible, Allyn Huntzinger, May 2001) Tarîx de hinya za sey Xerxes yenû sinasnayîş. Xerxes lajî Darîyusî yo. Îran de serî yew kerrî de wina yew nuşte estû:
"Ez qiralo pîl (gird), qiralî qiralan, qiralî welatanî ke ziwanî cîya-ciya qal kenî, qiralî na kaînata pîl, lajî qiral Darîyusî, nesebî Ahamenîşan ra Xusrev a."
(Temel Britanica, cilt 11, İstanbul 1992, maddeyî Kserksesî.
*42) Joyce, G. Boldwin, Esther:An Introduction and Commentary, Downers Grove: Inter-Varsity Press, 1984, rîpel 13.
*43) Breward, S. Childs, Introduction to the Old Testament as Scripture, rîpel 607.
*44) Baxter, J. Sidlow, Explore the Book, Grand Rapids: Zondervan Publishing House, 1960, volume 2, rîpel 262.
*45) Whitcomb, John C.; Esther: Triumph of God”s Sovereignty, rîpel 31.
*46) Tewrat, Danîel, bab 5/30-31, rîpel 847.
*47) Whitcomb, John C.; Esther: Triumph of God”s Sovereignty, rîpel 31.
*48) Joyce, G. Boldwin, Esther:An Introduction and Commentary, Downers Grove: Inter-Varsity Press, 1984, rîpel 20.
*50) Joyce, G. Boldwin, Esther: An Introduction and Commentary, Downers Grove: Inter-Varsity Press, 1984, rîpel 24.
*51) Budge, Wallis E. A.; The Babylonien Story of Deluge and the Epic of Gilgamish,1929, rîpel 56.
*52) A. L. MCMAHON, For Esther Woodall, The Catholic Encyclopedia, Volume V.
*53) LaSor, Hubbard, and Bush, Old Testament Survey, rîpel 626.
*54) Redhaouse, İngilizce-Türkçe Sözlük.
*55) Gary, W. Drickson, "An Argument of Esther", [paper submitted for the course 372 Seminar in Old Testament Historical Literature, Spring 1989], 2.
*56) MCMAHON, A. L., For Esther Woodall, The Catholic Encyclopedia, Volume V.
*57) Hill, Endrew E. and Walton, John H., A Survey of the Old Testament, rîpel 238-239.
*58) Tewrat, Neşîdeyê Neşîdan, rîpelî 667-672. (Neşîde: beyta/misra meşhur; şiîr; gazel.)
*59) Qur’an, Sûreyê Tûrî, ayet 24, rîpel 523.
860) Qur’an, biewnî Sûreyê Dûxanî, ayet 54, rîpel 497. Sûreyê Rahmanî, ayet 56, rîpel 532. Ayetî 70-72, rîpel 533. Sûreyê Weqayî, ayetî 15-40, rîpelî 532-534.
*61) "Hitchcock’s Bible Names Dictionory", by Hitchcock; "Hitchcock’s New And Complete Analysis of the Holy Bible", published in the late 1800’s.
*62) Tewrat, Îşaya, bab 43/21, rîpel 706.
*63) Qur’an, Sûreyê Casîye, ayet 16, rîpel 499.
*64) Tewrat, Vijîyayîş, bab, 12-24.
 
== Bewn / Qayt Ke==
 
*[[Test-wp/diq/Musewitine / Cuhudine|Musewitine / Cuhudine]]
 
== Çavkanî ==
* http://incubator.wikimedia.org/wiki/Test-wp/diq/Tewrate{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
 
[[Kategorî:Gotara bi zazakî]]