|
[[Image:Taifas.gif|thumb|right|300px|Xelifetîya Endulus dema par bûyî ango dema ''taifa'' di 1031an de]]
'''Endulus''' ({{ar| الأندلس }}:El el-Endulus) navê dewletê ku li girava [[îberÎberî]] ji alîya misilmanan hat ava kirî û navbera [[711]]an de [[1492]]an serwerî ajotî bû.
Di [[711]]an de [[Erebereb]] û [[Berberîberberi]]yan ji [[Fas]]a îroj de ser [[Tengavatengava Cîbraltar]] re êrîşa Keyanîyakeyaniya [[Vîzîgotvîzîgot]]ayêan a di wê demê de [[Cenga Gel]] de kirin. Di serdariya [[Tarîq îbn Zîyad]] de artêşeke ji 500 mirovan de pêk dihatî keyî Vîzîgotanvîzîgotan bin xist.
Tarîq di salên pêş de bi Mûsa îbn Nûsayr, parêzgerê EfrîqaEfrîqaya bakur, ve tev jî dewama dagir kirina [[Nîvgiravanîvgirava îberÎberî]] kir. Di [[714]]an de lawê Mûsa îbn Nûsayr Ebd ûl Ezîz bû parêzgerî EndûlusEndulus û [[Sevilla]] jî bû paytexta dewlet e. Ebd ûl Ezîz Egilona, jina bîya keyî Vîzgotanîvîzgotan ê dawî Roderich, kira jina xwe.
Di [[716]]an de [[Eyyub (endulus)|Eyyub]] bû paşwerî Ebd el-Eziz û [[CórdobaKordoba]] kira paytexta EndulusEndulusê. Di 718an de Endulusiyan li nîvgiravê derva hin xakên li bakur rojavaya êdî bi tunî serwerî dajot.
Dema [[xelîfe]] [[Sahm]] de, di 720an de çiyayên [[PyreneePîrenê]] derbaz kirin û berê çerxa [[Narbonne]] û [[Toulouse]] kir. Lê bi peymaneke navbera dûkê [[Frank]]an ê Eudo re peyman kir şunda vegerî bû.
732an de bi pêşengîya [[Xafikî]] de misilmana dîsa çiyayên [[PyreneePîrenê]] derbaz kirin û bajarên [[Arles]] û [[Bordeaux]] dagir kirin. Lê kênge wî berîyî xwe çerxa [[Tours]] kir bi artêşa Frankanfrankan re ceng kir û di wê cengê de jîyan ji dest de û artêşê xwe vegerîya nîvgiravnîvgirava ÎberÎberî.
Lê di 735an de artêşa misilmanan di serdariya Ûkbe de şunda derketa sefereke ser FransaFransayê der xistin. Di wê seferê de wî bajarên [[Arles]], [[Avignon]], [[Lyon]] dagirdagîr kirin. Lê Karl Martell nêzik şunda misilmanan dehifandina nîvgirava îberÎberî. Derve bajarê [[Narbonne]] tenê dest misilmanan de ma.
Parêzgerên EndulusEndulusê demên pêşin xwe wek [[emîr]]î [[Xelîfexelîfe]]yên [[Ûmayyayan]] yên [[Şam]]ê diditîn.Lê kênge di 755an de kargera Ûmayyayan ji alîya Ebbasiyan hat vala kirin, [[Ebd er-Rahman I]] revîya Endulusê û li wir bi kêfxweşîye hat pergînîkirin û ji pê re jî xwe wek xelîfe da zanîn û Emîratiya CordobaKordoba saz kir.
763 de Xelifetîyaxelifetîya Ebbasiyan ji bo wan deran dagirdagîr bike artêşek şande EndulusEndulusê. Lê Ebdurrehman ew artêşa bin xist.
Di 785an de [[Frankfrank]]an [[GeronaGirona]], dagirdagîr kirin. Di wan deman de Frankanfrankan û misilmana ser PyreneePîrenê re êrîşa hev dikirin. Misilmanan di 795an de Narbonne dagirdagîr kirin, lê di 801an de Frankanfrankan BarcelonaBarselona, 811an de jî [[Tortosa]] dagirdagîr kirin.
Di dema [[Ebdûrrehman II]] de, yê di 822an de derbaza textê bûyî, Endulus çendayî hunerî dema xweya herî rind dît.
Di dema Xelîfexelîfe [[Ebî Emîr el-Mansur]] de, generalekî Hişham II bû, Endulus şunda demake xweya baş dît û wî di 985an de BarcelonaBarselona şunda hundura dewletê kir. Kênge El Mansûr mir Xelifetî keta cengeke hundur û dewlet bû 12 paran û ew dema wek Keyanîyakeyaniya Taifa tê zanîn.
Di 1085an de "El Murabitan" ji EfrîqaEfrîqayê de hatin û kargerî dest xwe xistin. Lê di Sedsalasedsala 12'an de kargerî derbaza [[Mûwahhîdan]] bû. Di 1212an de ''Cenga Las Navas de Tolosa'' de hevalbendîyên Portekîzportekîz, Katîlyakastîlya û hin dewletên din ve Mûwahhîdan bin xistin şunda EndulusEndulusê di bin xanêdanê Nasridîyan ji bajarê [[Granada]] tenê de ma. Di 1492an de ew dera jî ji alîya Kastîlyankastîlyan hat dagirdagîr kirin û dema EndulusaEndulusê ya li Spanya dawî bû.
[[Category:Endulus]]
| 