Selcûqiyên Romê

سلجوقیان روم
Selcûqiyên Romê; سلجوقیان روم
	Sirûd: ;
Paytext	Qonye (1098–1307); Nicaea (1077–1098) ;
Zimanên fermî	zimanê farisî ;
Zimanên tên bikaranîn	Medieval Greek; zimanê farisî (Zimanên fermî); Tirkiya Anatolyayê ya Kevn; Proto-Oghuz ;
Rêveberî	Keyîtî
Avakirin

Selcûqiyên Romê^[1] an Selcûqiyên Rûmê^[2] (bi farisî: سلجوقیان روم, lat. Saljuqiyān-e Rum) xanedaniyeke tirko-îranî bû ku çand û zimanê farisî bi kar aniye û paytexta wan bajarên Îznîk û Qonyeyê bûn. Di navbera salên 1077 û 1307an de, împeratorî bi piranî li bingeha Anatolyayê û ji bo demeke kurt jî li herêma dora Tetwanê hikûm kir.^[3]^[4] Destpêka Siltaniya Romê bi gelemperî di sala 1077an de tê danîn, dema ku padîşahê selcûqî Süleyman xwe wekî sultanê Rûm îlan kir ku Nikaia (Îznîk) wekî paytexta wî bû.

Nexşeya mîrektiyên Romê û di nav selcûqiyên Romê

NavBiguhêre

Navê bi maneya bingehîn "Rom" ji bo Împeratoriya Bîzansê di erebî, edebiyata osmanî û farisî de hatiye bikaranîn. Ji ber vê yekê Rûm navê erdnîgarî yê Asyaya Biçûk bû ku ji aliyê Împaratoriya Bîzansê ve hat birêvebirin û piştî bidestxistina wî welatî ji aliyê Rum Selçûqiyan ve hat qebûlkirin. Osmanî yên ku li pey Selçûqiyan bûn jî navê Rumelia (روم ايلى) jê girtine û ji bo diyarkirina herêmên din ên ku ew ji aliyê Bîzansyayê ve hatin zeftkirin.

DîrokBiguhêre

Fetha Selçûqiyan

Piştî têkçûna li hemberî Selçûqiyan di Şerê Manzikertê 1071 de, hundurê Asya Biçûk di dawiyê de ji Imperatoriya Bîzansê winda bû. Eşîrên Tirkên Ogûz ên ku piştî Selçûqiyan koçî Anatolyayê kirin, di salên paş de çendîn Mîrektî ava kirin, di nav de Selcûqî, ku desthilatdariya wan heta sala 1202’an dom kir.^[5]

Birca Sor a li Alanya, 1221–1226

Di sala 1084 de, Sultan Malik Şah I, bi alîkariya Suleyman, Antiochia (Antakya), ku wê demê di destê Philaretos Brachamios de bû, bi êrîşeke sosret girt. Şêniyan xwe spartin kelehê. Dema Silêman di sala 1086an de li Entakyayê piştî şikestinekê li dijî Tutûş I sultanê Selçûkî yê Helebê xwekujî (Anna Komnena) kir, an jî bi fermana Tutûş hat kuştin, xanedan ket Krîzeke giran: Kurê Silêman Kılıç Arslan li dadgeha Großseljuk bû rehîn û tenê piştî mirina Malik Şahê I (1092) hat berdan.

Perçebûna XanedanBiguhêre

Dewleta Selçûqiyan dest bi perçebûna mîrnişînên biçûk (beylikan) kiribû ku her ku diçe xwe ji kontrola Mongol û Selçûqiyan dûr dixin. Di sala 1277an de, li ser banga Anatolyayê, Sultan Baibarên Memlûk êrîşî Anatolyayê kirin û di Şerê Elbîstanê de Mongolan têk birin, bi awayekî demkî li şûna wan kirin rêveberê warê Selçûqiyan. Lê ji ber ku hêzên xwecihî yên ku ew gazî Anatolyayê kiribûn, xwe ji bo parastina welat nîşan nedan, ew neçar ma ku vegere baregeha xwe ya li Misrê, û rêveberiya Mongolan ji nû ve bi fermî û bi tundî hate desteser kirin. Her wiha Padîşahiya Ermeniyan a Kîlîkyayê di sala 1240an de peravên Deryaya Navîn ji Selînosê heta Selûkyayê û bajarên Mereş û Behisnî jî ji destê Selçûqiyan girtin.

Nêzîkî dawiya desthilatdariya xwe, Kayxusraw III tenê dikaribû serweriya rasterast li ser axa li dora Konya îdîa bike. Hin beylikan (di nav wan de dewleta Osmanî ya destpêkê) û waliyên Anatoliyê yên Selçûqiyan, her çiqas bi navî be jî, serweriya sultan li Konyayê dipejirînin, li Konyayê ji bo naskirina serweriya wan, bi navê sultanan li Konyayê xutbe didin. Siltanan berdewam ji xwe re digotin Fehreddîn, Serbilindê Îslamê. Dema ku Kayxusraw III di sala 1284 de hate îdam kirin, xanedana Selçûqiyan derbek din ji şerên navxweyî xwar ku heya sala 1303 dom kir, dema ku kurê Kaykaus II, Mesud II, xwe wek sultan li Qeyseriyê destnîşan kir. Di sala 1308'an de û kurê wî Mesud Sêyem jî piştî wê hat kuştin. Xizmekî dûr ji xanedana Selçûqiyan demekê xwe wek emîrê Konyayê destnîşan kir, lê ew têk çû û axa wî ji aliyê Qeremaniyan ve di sala 1328-an de hat zeftkirin. Qada bandora diravî ya sultanatiyê hinekî dirêjtir domand û pereyên zêrên Selçûqiyan, bi gelemperî wekî pêbawer têne hesibandin. nirx, di tevahiya sedsala 14-an de, carek din, ji hêla Osmaniyan ve tê bikaranîn, berdewam kir.

XanedanBiguhêre

Pêrêyen Xanedan

Di derbarê navên sultanan de, li gorî tercîhên ku ji hêla çavkaniyek an çavkaniyek din ve têne xuyang kirin, di form û rastnivîsê de cûrbecûr hene, an ji bo rastnivîsandina guhertoya farisî ya tîpên erebî yên ku sultanan bikar aniye, an jî ji bo veguheztinek li gorî wê. dengnasî û rastnivîsa tirkî ya nûjen. Hin sultan du nav hebûn ku wan hilbijart ku ji bo mîrateya xwe wekî alternatîf bikar bînin. Dema ku her du qesrên ku Alaeddîn Keykubad I ava kirine, navên Qesra Kubadabad û Qesra Keykubadiye li xwe kirine, navê mizgefta xwe ya li Konyayê wekî Mizgefta Alâeddîn û bajarê bendera Alanya ku girtiye jî wekî "Alaiye" bi nav kiriye. Bi heman awayî medresa ku Kayxusraw I li Kayseriyê di nav kompleksa (külliye) ya ku ji xwişka wî Gevher Nesîbe re hatiye çêkirin, bi navê Giyasiye Medrese û ya Kaykaus I li Sêwasê jî wekî Medrese Izzediye hatiye çêkirin.

HikûmdarBiguhêre

Pereyê Aslan

Şahînekî du serî li ser alîkariyek ku ji sedsala 13an de li Qonyayê hatî dîtin

1074-1086 : Suleiman I
1086-1092 :Ebul Kasim Saltuk
1092-1107 : Kılıç Arslan I
1107-1116 : Malik Shah I
1116-1155 : Mas`ûd I
1155-1192 : Kılıç Arslan II
1192-1197 : Kay Khusraw I
1197-1204 : Suleiman II
1204-1205 : Kılıç Arslan III
1205-1211 : Kay Khusraw I
1211-1220 : Kay Kâwus I
1220-1237 : Kay Qubadh I
1237-1246 : Kay Khusraw II
1246-1256 : Kay Kâwus II
1248-1265 : Kılıç Arslan IV
1249-1257 : Kay Qubadh II
1265-1284 : Kay Khusraw III
1284-1298 : Mas`ûd II
1298-1303 : Kay Qubadh III
1303-1307 : Mas`ûd II
1307-Xelâz: Mas`ûd III

Mijarên têkildarBiguhêre

Selcûqî

ÇavkanîBiguhêre

↑ Ciwan, Mûrad (9 tebax 2019). "Kitêbeka gellek hêja: Tarîxa Dewleta Kurdan". RIATAZA. Gotina ’’we’l Etrak’’ ji ber behsên pêwendiyên Eyyubiyên ên li gel Selcûqiyên Romê û Xwarezmiyan lê hatiye zêdekirin.
↑ Zîlan, Reşo (1992). "EWLIYA ÇELEBI Ll DIYARBEKRÊ". Hêvî. 8: 31.
↑ Michael Neumann-Adrian, Christoph K. Neumann: Die Türkei. Ein Land und 9000 Jahre Geschichte, List, München 1990, ISBN 3-471-78225-7, S. 155 (398 Seiten).
↑ https://www.britannica.com/topic/Seljuq
↑ Silêman, kurê mîrê Selçûqiyan yê rencîde Qutalmiş, ku ew jî bi şagirtên xwe re hatibû Anatolyayê, bû waliyê parêzgehên bakurê rojavayê Împeratoriya Selçûqiyan. Di vî warî de wî di sala 1075an de bajarên Bîzansê Nikäa (İznik) û Nikomedia (İzmit) zeft kir. Di sala 1077an de Silêman li dijî Malik Şah serî hilda û xwe wek “Sultanê Rûmê” îlan kir. Di sala 1078an de wî Nikeya kir paytexta xwe.<ref>Michael Neumann-Adrian, Christoph K. Neumann: Tirkiye. Welatek û 9000 sal dîrok, List, Munich 1990, ISBN 3-471-78225-7, r. 155.

Ev gotara têkildarî dîrokê şitlekê ye. Heke tu bixwazî berfireh bikî pê li biguhêre bike. (Çawa?)

[1] Ciwan, Mûrad (9 tebax 2019). "Kitêbeka gellek hêja: Tarîxa Dewleta Kurdan". RIATAZA. Gotina ’’we’l Etrak’’ ji ber behsên pêwendiyên Eyyubiyên ên li gel Selcûqiyên Romê û Xwarezmiyan lê hatiye zêdekirin.

[2] Zîlan, Reşo (1992). "EWLIYA ÇELEBI Ll DIYARBEKRÊ". Hêvî. 8: 31.

[3] Michael Neumann-Adrian, Christoph K. Neumann: Die Türkei. Ein Land und 9000 Jahre Geschichte, List, München 1990, ISBN 3-471-78225-7, S. 155 (398 Seiten).

[4] ttps://www.britannica.com/topic/Seljuq

[EI-5] Silêman, kurê mîrê Selçûqiyan yê rencîde Qutalmiş, ku ew jî bi şagirtên xwe re hatibû Anatolyayê, bû waliyê parêzgehên bakurê rojavayê Împeratoriya Selçûqiyan. Di vî warî de wî di sala 1075an de bajarên Bîzansê Nikäa (İznik) û Nikomedia (İzmit) zeft kir. Di sala 1077an de Silêman li dijî Malik Şah serî hilda û xwe wek “Sultanê Rûmê” îlan kir. Di sala 1078an de wî Nikeya kir paytexta xwe.<ref>Michael Neumann-Adrian, Christoph K. Neumann: Tirkiye. Welatek û 9000 sal dîrok, List, Munich 1990, ISBN 3-471-78225-7, r. 155.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]