Rio de Janeiro

Rio de Janeiro (ⁱ/riːo dɑː ʒəˈneːjo/, Bilêvkirina portûgalî: [ˈʁi.u dʒi ʒɐˈnejɾu]);  guhdar bike ), navê bajar bi tevahî: São Sebastião do Rio de Janeiro, bajarekê başurê rojhilata Brazîlê ye. Ev bajar mezintirîn bajar û paytexta staneka her bi vî navî ye.

Rio de Janeiro
Nîşanên bajar
-22.908333-43.19638931 Rio de Janeiro​ Rio de Janeiro li ser nexşeya Brazîl
Daneyên detayî
Dewlet	Brazîl
Parêzgeh	Rio de Janeiro (Parêzgeh) Rio de Janeiro
Agahiyên detayî
Gelhe	6.429.923 (2013)
Rûerd	1182 km²
Berbilavî	5440 gelhe/km²
Bilindayî	31 m
Koda postayê	20000-000 heta 28990-000
Navçeya demjimêrî	UTC-3
Malper	www.rio.rj.gov.br
Polîtîk
Şaredar	Eduardo Paes (PMDB)

Rio de Janeiro piştî bajarê São Paulo mezintirîn bajarê hemî Brazîlê ye. Ji aliyê pîşesaziyê ve jî piştî Sao Pauloyê bajarê duyem e. Lê bi awayekê navneteweyî, Rio de Janeiro navdartirîn bajarê Brazîlê ye.

Dîrok

Dema Kolonî

Nexşeya Rio de Janeiro di sala 1888'an

Li gor Peymana ji Tordesillas portûgalan dewa hilanîna ser 15'mîn sedsala peyda kirina herêmên îro yên Brazîlê. Fransa venasîna peymanê nekir û damêzrandina 1555'an li ser Ilha do Serigipe pêşiya beravên îroyî yên Rio de Janeiro bin Vizeadmiral de Villegagnon a Fort Coligny; ev herêmên kontrolkirî yên li vir bi navê France Antarctique wergirtin. Li hemberî ev beravê de Villegagnon piştre çareseriya Henriville damêzrand. Di wan rojan de li vî herêmê tupi têketinên Tamoios û Tupinambás, ewên bi fransozan re xwe girêda bûn. Piştî deh sal şunda, di sala 1565'an de, fransî ji aliyê portûgalan ji wê derê hatin derxistin, ew ên Morro do Castelo îroyî bajarê São Sebastião do Rio de Janeiro damêzrandîbun.

Di sala 1680'an Rio de Janeiro bûye paytexta herêma başûrê Brazîlê; di vî demê de wargeh bi qasî 4000 gelhe bû û yek cîhekî bingehiya girînga portûgalan li ser herêmên brazîlî bû. Ji 1700'an şunda Rio de Janeiro xwe mezinbû li Bendergeha Brazîlê, ku beriya her tiştî ji dîtina zêran li herêmên cîranên Minas Gerais de vêket.

Jixwe ku bajar di sala 1710/1711'an de ji ber Fransozan hatibû êrîşkirin û dagirkirin û tenê dikaribû li hemberê fîdyeyek bilind ji titikên fransozan bidest bixin, Salên lezgînî yên bi ser xwe de bûye û di 27'ê rêbendanê 1763'an paytexta wîlayeta keyaniya Brazîlê.

Avûhewa Rio de Janeiro

Germahî û Barîn a li navenda saldirêjî (1961–1990) Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber. Bilindtirîn germahî (°C) 29,4 30,2 29,4 27,8 26,4 25,2 25,3 25,6 25,0 26,0 27,4 28,6 Ø 27,2 Nimztirîn germahî (°C) 23,3 23,5 23,3 21,9 20,4 18,7 18,4 18,9 19,2 20,2 21,4 22,4 Ø 21 Barîn (mm) 114,1 105,3 103,3 137,4 85,6 80,4 56,4 50,5 87,1 88,2 95,6 169,0 Σ 1172,9 Saetên bi tavik (st/r) 7 7 7 6 6 6 6 7 5 5 6 6 Ø 6,2 Rojên bi baran (r) 12 9 9 10 8 6 6 6 9 10 11 13 Σ 109 Germahiya avê (°C) 25 25 26 25 24 23 22 22 22 22 23 24 Ø 23,6 G e r m a h î 29,4 23,3 30,2 23,5 29,4 23,3 27,8 21,9 26,4 20,4 25,2 18,7 25,3 18,4 25,6 18,9 25,0 19,2 26,0 20,2 27,4 21,4 28,6 22,4 Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber. B a r î n 114,1 105,3 103,3 137,4 85,6 80,4 56,4 50,5 87,1 88,2 95,6 169,0   Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber. Çavkanî: World Meteorological Organization;

Bajarok

Rio de Janeiro xwe avayî 4 herêmên geografî dike, ev (Bakur, Başûr, Rojava û Navend) in, ev berdewama 8 herêmên (Subprefeituras), 33 herêma kargerî (Regiões Administrativas) û 160 navçe (Bairros) parve dikin. Ev dîsa pênc statîstîkên herêmên plankirine ên (Áreas de Planejamento) rêdan in. Herêmên plankirinê ev in:

• Área de Planejamento 1: Centro, Paquetá, Portuária, Rio Comprido, Santa Teresa, São Cristóvão
• Área de Planejamento 2: Botafogo, Copacabana, Lagoa, Rocinha, Tijuca, Vila Isabel
• Área de Planejamento 3: Anchieta, Complexo do Alemão, Ilha do Governador, Inhaúma, Irajá, Jacarezinho, Madureira, Maré, Méier, Pavuna, Penha, Ramos, Vigário Geral
• Área de Planejamento 4: Barra da Tijuca, Cidade de Deus, Jacarepaguá
• Área de Planejamento 5: Bangu, Campo Grande, Guaratiba, Realengo, Santa Cruz

Weşana ji Corcovado li ser Botafogo, Urca, Çîyayê Şekirê Hebî, Leme, Copacabana, Ipanema, Leblon û Lagoa

Gelhe

Sal Gelhe 1680 4.000 1750 29.000 1799 43.376 1808 54.255 1821 112.695

Sal Gelhe 1838 137.078 1849 205.906 1872 274.972 1890 522.651 1906 805.335

Sal Gelhe 1920 1.147.599 1940 1.759.277 1950 2.375.280 1960 3.300.431 1970 4.251.918

Sal Gelhe 1980 5.090.723 1991 5.480.768 1996 5.551.538 2000 5.857.904 2010 6.320.446

Kompozîsyona etnîkî

• Spî – (53,6 %), 6.278.704
• Pardo – (33,6 %), 3.935.904
• Afrobrazîlî – (12,3 %), 1.440.822
• Asyayî – (0,5 %), ca. 58.000

Baweriya ol

Kathedralek „Modernîk“ ji Rio

Hunduriya katedralê

Piraniya gelhe xristiyan e. Yên katolîk li vir piranî bicîh bûne, eger heman kilîseyên protestanî û di salên dawi de her ku diçe jî ev spektrûm ya pentîkostalan ên notabel in. Rojhilat navîniyek ol jî wek cîhû ne (23.862 alîgir) û misilman (656 alîgir) in.

Bajarên wekhev

Angola: Luanda Ermenistan: Yerîwan Bolîvya: Cochabamba Bolîvya: La Paz Çîn: Pekin Kosta Rîka: San José Almanya Almanya: Köln Fransa: Lille Fransa: Paris Fransa: Montpellier Gîne-Bissau: Cachéu Iraq: Bexda Îsrael: Tel Avîv Japonya: Kōbe Nîkaragua: Managua Filîpîn: Cebu Polonya: Krakaw Polonya: Warşaw

Portûgal: Arganil Portûgal: Espinho Portûgal: Guimarães Portûgal: Lisabon Portûgal: Póvoa de Varzim Portûgal: Santo Tirso Senegal: Rufisque Spanya: Barselona Spanya: Madrîd Spanya: Santa Comba Korêya Başûr: Busan Sûrînam: Paramaribo Tûnis: Tunis Tirkiye: Stembol Tirkiye: Enqere Ûkrayna: Kîev Ûrûguay: Montevideo DYA: Atlanta