Wîkîpediya

Mirina Jîna Emînî

Jinekî Rojhilatê Kurdistanê bi tundiya polîsên Îranê mir
(Ji Mirina Mehsa Emînî 2022 hat beralîkirin)

Mirina Jîna Emînî (bi farisî: مهسا امینی, Mahsa Amini‎) (bi farisî: ژینا امینی, Zhina Amini ‎, bi soranî: ژینا ئەمینی, Zhina Amini‎) tê binavkirin[3] jineke Rojhilata Kurdistanê ya 22 salî bû ku di 16ê Îlona 2022an de, li paytexta Tehranê ya Îranê, di bin şert û mercên gumanbar ve ji ber tundiya polîsan miriye.[4][5]

Jîna Emînî
Mehsa Emînî
Navê rastî
ژینا امینی
مهسا امینی
Jidayikbûn21ê îlona 1999an
Saqiz, Rojhilatê Kurdistanê
Mirin16ê îlona 2022an (22 salî)
Tehran, Îran
Sedema mirinêŞikestina ji ber trawmaya giran li serî pêk hat[1][2]
Cihê aramiyêSaqiz, Rojhilatê Kurdistanê
EsilKurd
Navê din
  • Jina Amini
  • Mahsa Amini
HevwelatîÎran
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Emînî ji aliyê Serfermandariya Îranê, cîgirê Fermandehiya Înfaz a Komara Îslamî ya Îranê ku serperiştiya cîbicîkirina qanûnên hicabê ye, bi tawana pabendnebûna hicaba xwe bi pîvanên hikûmetê ve hate girtin. Polîsên Îranê got ew ji nişkan ve li qereqolekî têk çû, li ket erdê û piştî du rojan di komayê de mir.[6][7] Lê kesên Emînî li ber çavan dîtin, gotin ew hat lêdan û serê wê li kêleka otombîleke polîs ket, ku ji xeynî skeneyên wê yên bijîjkî yên derçûyî,[8] bû sedema kesên xwînrijiya mejî û felcê teşhîs din.[9]

Kuştina Emînî bû sedema zincîreka xwenîşandanên mezin li seranserî welêt û bala cîhanê kişand ser xwe ku yek ji wan daxuyaniya Komîseriya Bilind a Penaberan a Rêxistina Neteweyên Yekbûyî (NY) li ser tundiya dijî jinan di bin desthilata Komara Îslamî ya Îranê balkişand.[10][11][12][13] Çend serkirde, rêxistinên navdewletî û kesên navdarên li ser vê bûyerê şîrove kirin û Polîsên Exlaqî yên Îranê ji ber reftarên wê yên li dijî jinan şermezar kirin û hevxemiya xwe bi xwepêşanderan re ragihandin.[14] Herwiha Wezareta Xezîneya Amerîkayê li ser Polîsên Exlaqî yên Îranê di rêxistinên curbicur ên ewlehiyê de sepandin.[15]

Di bersiva xwenîşandanan de, hikûmeta Îranê ne tenê xwenîşandan tepeser kirin, xwepêşanderan bi guleyên çivîk û metal gulebaran kirin, gaza rondikrêj û ava şid bi kar anîn,[16] lê gihandina gelek sepanên di nav Instagram û WhatsApp'ê jî asteng kir û gihandina înternetê bi sînor kir. Ji bo kêmkirina şiyana xwenîşanderan a rêxistinbûnê. Ev qedexeyên herî tund ên Înternetê li Îranê ji sala 2019an vir de, dema ku Înternet bi tevahî hate qut kirin.[17]

Paşbingeh

biguhêre

Rejîma Îslamî ya Îranê piştî Şoreşa Îranê ya di sala 1979an de, qaîdeyên têkildarî “kodên cil û bergên guncav” ji bo jinan destnîşan kir. Ev xizmeta wekî rêwerzek gelemperî dikin, hûrguliyên bi çarçoweyê girêdayî ne, lê bi gelemperî girtina por û lixwekirina kincên bêber ên sîngê wan vedişêrin ferz dikin. Li ser mêran jî cil û bergên kêmtir hişk têne ferz kirin.[18] Di xala 638an ya qanûnê ji du heta deh rojan cezayê hepsê û ji pêncî hezar heta pênsid hezar lîre cezayê pereyan ji bo "cil û bergên neslamî" tê birîn.

Rewşên mirinê

biguhêre

Di 13ê Îlona 2022an de, Mehsa Emînî, jineke 22 salî û xelkê bajarê Seqizê yê ser bi parêzgeha Kurdistana ligel Îranê ya li Rojhilata Kurdistanê ye, dema ku bi malbata xwe li bajarê Tehranê bû, ji aliyê hêzên pasewanên Îtlaatê ve hat girtin. Paşê ew ji bo dezgeha Ewlekariya Exlaqî hat veguhestin.[19][20][21] Wexta birayê wê Kîareş Emînî hat girtin, ew li gel hev bûn, hat gotin ku wê ji bo "dersa agahdarkirinê" bibirin girtîgehê û di saetekê de bê berdan. Li şûna wê bi ambûlansê rakirin Nexweşxaneya Kasrayê.[22][23][24]

Emînî 2 rojan li nexweşxaneya Qesra ya Tehranê di bin komayê de bûye û ew bû sedema nerazîbûnên li dijî dewriyeya Rêbertî û yasaya hicabê.[25] Di 16’ê Îlonê li beşa lênêrîna giran jiyana xwe ji dest da.[26][4][27]

Delîlên tundiyê

biguhêre
 
Nexweşxaneya Qesrayê cihê ku Emînî lê mir.

Klînîka Emînî lê dihat dermankirin li ser Instagramê daxuyaniyek belav kir û tê de got, dema ku tê razandin mejiyê wê miriye. Ji ber vê yekê posta Instagram hate jêbirin.[28][29]

Birayê Emînî, Kîareş li ser û lingên Mehsayê mêze kir. Jinên bi Emînî re hatin binçavkirin, anîn ziman ku ji ber hemberî heqaret û lanetên efseran ew ber xwe daye û rastî derbên giran hatiye.[30]

Hejmarek ji bijîjkan li ser wê yekê ragihan ku Emînî tûşî birîneke mêjî li ser bingeha nîşanên klînîkî bûye, di nav de xwîn ji guh û birînên di bin çavan de hatiye.[31] Ev jî ji aliyê skanên bijîjkî yên serê wê, ji aliyê hacktivîstan ve hatî derxistin, şikestinek hestî, hemorrajî û edema mêjî nîşan dide, hate piştrast kirin.[8][32]

Xwepêşandan

biguhêre

Li kolanan

biguhêre
 
Li dijî qetilkirina Mehsa Emînî li Blvra Kesawerz a Tehranê gel meşiyan

Di 17 Îlonê 2022an de, rêza xwepêşandan li ser mirina Emînî derketin, di nav de li bajarê Mehsayê li Seqiz pêkhat.[33] Hinekan jî bi qîrîna dirûşmên "mirin ji bo dîktator" dirûşmeyên femînîstên Kurd yên weke "jin, jiyan, azadî" qîriyan.[34][35][33] Li derveyî nexweşxaneya Qesrayê ya li Tehranê jî xwepêşandan hatin lidarxistin û hinek ji wan ji aliyê hêzên ewlehiyê ve hatin girtin û li dijî wan jî ava çavbirrê bikar anîn.[34]

Peyvdarê rêxistina Hengaw a Kurd li mafê mirovan re got: “Saziyên asayîşê malbata Emînî neçar kirin û di aloziya merasîma oxirkirinê de rêgirtina bê merasîmekî kirin”. Hat ragihandin ku rêxistinên civaka sivîl ên Kurd jî banga greva giştî li hemû Kurdistanê kirine.[34]

Di 18ê Îlonê 2022an de, li bajarên cuda her roj çalakî û meş belav bûn. Piştî şeva xwenîşandana li dijî cil û bergên tund ên rejîma Îslamî ya Îranê pêk hatibû, roja yekşemê kolanên bajarê Sine bi beşekî gel hatin girtin û hêzên ewlehiyê li seranserê bajêr belav bûn.[36]

Li gorî Rêxistina Mafên Mirovan a Hengaw, hêzên ewlehiyê di 19ê Îlonê de li Kurdistanê teqe li xwepêşanderan kirin û di encamê de pênc kes hatin kuştin, du kes li bajar Seqiz hatin kuştin;[37] du kes li bajarê Dîwanderreh û yek jî li Dehgolan.[38] Xwepêşandanên gel li bajarên curbicur ên Îranê, ji wan Tehran, Reşt, Esfehan, Kerec, Meşhed, Sine, Seqiz, Îlam û gelek bajarên din belav bûn û polîsên taybetiyên hikûmeta Îranê bi tundî birîndar bûn û hin çalakvanên siyasî hatin girtin, herwiha xwepêşandanan re rûbirû man û di encamê de gelek kes hatin protestokirin.[39][40]

Di 20ê Îlonê 2022an de, xwepêşandan berdewam kir û li bajarên cuda yên wekî Tehran, Sarî, Tebrîz, Meşhed, Qum, Kirman, Hemedan, Sine, Kîş û gelek bajarên din jî gel bi dirûşmeya li dijî hicaba ferz û prensîba hikûmeta Îslamî meşiyan. Li bajarê Sari jinan hicaba xwe derxistin û li ser agirê girseyê şewitandin.[41] Herwiha xwepêşanderan li Toronto, Stenbol, London û hin bajarên din ên Ewropa û Amerîkayê kom bûn û tawanên rejîma Îslamî ya Îranê dijî jinên li Îranê şermezar kirin.[42] Hikûmeta Îranê piştrast kir ku di xwepêşandanan de 3 kes hatine kuştin.[43]

Di 22ê Îlonê 2022an de, xwepêşanderan Tehran û li gelekî bajaran navendên polîsan û otomobîl şewitandin.[44]

Lêkolînî

biguhêre

Serokomar Îbrahîm Raîsî ji Wezîrê Karên Hundir Ehmed Wehîdî xwest ku "bi lez û bez û baldariyeke taybet sedema bûyerê lêkolîn bike".[45]

Siyasetmedar

biguhêre
  • Cewaid Rehman, Raporterê Taybet ê Rêxistina Neteweyên Yekbûyî jî xemgîniya xwe ji reftarên Komara Îslamî ya Îranê nîşan da û got: Ev bûyer nîşana binpêkirina berfireh a mafên mirovan li Îranê ye.[48]
  • Wezareta Karên Derve ya Fransayê îşkenceya bû sedema mirina Mehsa Emînî şermezar kir.[49]
  • Wezîrê Derve yê Amerîkayê Antony Blinken kuştina di destê hêzên polîs ên Îranê de şermezar kir û daxwaza rawestandina kiryarên dewleta Îranê kir.[50][51]
  • Di 17ê Îlonê 2022an de, Ayetullah Bayat-Zencanî yê Îranî, Dezgeha Îrşadê wekî "ne tenê saziyeke neqanûnî û dijî Îslamê, lê belê ne mentiqî jî" bi nav kir. Wî got ku ew ji alîyê qanûnên Îranê ve nayê piştgirîkirin û bi "tepisandin û kiryarên neexlaqî" tê kirin.[52]
  • Muheqeq Damad wiha got: "Damezrandina hêza pêşxistina fezîlet û nehiştina xirapkaran di rastiyê de bi mebesta şopandina kiryarên desthilatdaran e, ne ji bo tepeserkirina azadiyên welatiyan û dûrketina ji dersên îslamî ye."[53]
  • Serokomarê Şîlî Gabriel Borîç di axaftina xwe ya li Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî de serxweşî li Mehsa Emînî kir û xwest ku dawî li îstîsmarkirina desthilatê ya ji alîyê desthilatdarên cîhanê ve were kirin.[54]
  • Gelek rayedarên Yekîtiya Ewropayê mirina Mehsayê şermezar kirin.[55] Josep Borell, berpirsê siyaseta derve ya Yekîtiya Ewropayê mirinê wekî "ne qebûlkirin" bi nav kir.[55] Berdevkekî daxuyaniyek da û ragihand ku tişta li Mehsa Emînî hatiye, nayê qebûlkirin û divê berpirsyarên vê kuştinê bên dîtin.[56]
  • Serokê Amerîkayê Joe Biden di gotara salane ya rêberên cîhanê de, li Neteweyên Yekbûyî di 21ê Îlona 2022an de, amajeya bi rewşa jinên li Îranê kir û koça dawî ya Mehsa Emînî soza hevgirtinê bi jinên Îranî da.[57]
  • Nûnerê Amerîkayê Robert Malley, di karûbarên Îranê de mirina Mehsa Emînî wekî tirsonek bi nav kir û got: “Mirina Mehsa Emînî piştî birînên di girtîgehê de bi sedema hicaba “nerewa” hatiye girtin, hovane ye. Fikirên me bi malbata wê re ne. Divê Îran tundiya xwe ya li ser jinan ji bo bikaranîna mafên xwe yên bingehîn bi dawî bîne.[58][59]
biguhêre

Hejmareke mezin a ji navdarên cîhanê wek Aryana Sayeed, Reece James, Hailey Bieber, Mark Ruffalo, Sophie Turner, Bebe Rexha, Gigi Hadid, Jessie J, Pam Hogg, Margaret Atwood, Ebru Gündeş, Nazanin Collins û gelek kesayetên din ên hunerî wekî werzişî bertek nîşanî ji bo mirina Mehsa Emînî dan.[60][61]

Mijarên têkildar

biguhêre

Çavkanî

biguhêre
  1. ^ Iran protests: Mahsa Amini's death puts morality police under spotlight, BBC News, 2022
  2. ^ Iran’s protesters have had enough after Mahsa Amini’s death, Aljazeera, 2022
  3. ^ "Zhina Amini goes into coma 2 hours after arrest" (bi îngilîziya amerîkî). 15 îlon 2022. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  4. ^ a b "Iranian woman 'beaten' by police for 'improper hijab' dies after coma: State media". Al Arabiya. 16 îlon 2022. Roja gihiştinê 16 îlon 2022.
  5. ^ "IranWire Exclusive: Morality Patrol Beats a Woman into a Coma". iranwire.com. 15 îlon 2022. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  6. ^ "Three killed in protests over Iranian woman Mahsa Amini's death in custody". cbc.ca. CBC.ca. 20 îlon 2022. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  7. ^ "Arrest by hijab police leaves woman comatose". al-monitor.com. Al-Monitor. 15 îlon 2022. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  8. ^ a b "Mahsa Amini's medical scans show skull fractures caused by 'severe trauma': Report". english.alarabiya.net. Al Arabiya. 19 îlon 2022. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  9. ^ Brase, Jörg (20 îlon 2022). "Irans Opposition hat vor allem eine Schwäche" [Above all, Iran's opposition has one weakness]. zdf.de (bi almanî). ZDF. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  10. ^ "نماد زن ایرانی در حکومت جهل و جنون آخوندی!" [The symbol of Iranian women in the rule of ignorance and insanity of Akhundi!]. iran-tc.com. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  11. ^ "Mahsa Amini is Another Victim of the Islamic Republic's War on Women". iranhumanrights.org. 16 îlon 2022. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  12. ^ Falor, Sanskriti (21 îlon 2022). "Why death of 22-year-old Mahsa Amini sparked protests in Iran". indianexpress.com. Indian Express Limited. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  13. ^ "Mahsa Amini: Acting UN human rights chief urges impartial probe into death in Iran". OHCHR (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 23 îlon 2022.
  14. ^ "Condemnations Follow Death Of Young Woman in Iranian Police Custody". Iran International. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  15. ^ "Treasury Sanctions Iran's Morality Police and Senior Security Officials for Violence Against Protesters and the Death of Mahsa Amini". United States Department of the Treasury. 22 îlon 2022.
  16. ^ "At least 36 killed as Iran protests over Mahsa Amini's death rage: NGO". Al Arabiya News. 23 îlon 2022.
  17. ^ Bonifacic, I. (21 îlon 2022). "Iran restricts access to WhatsApp and Instagram in response to Mahsa Amini protests". engadget.com. Engadget. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  18. ^ "Mahsa Amini's death sparks anger towards Iran's morality police". Aljazeera. 23 îlon 2022.
  19. ^ "(Video) Mahsa Amini is the latest victim of the misogynist mullahs' regime in Iran". EIN Presswire. Associated Press. 19 îlon 2022. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  20. ^ "Indignación en Irán por el coma de una joven tras ser detenida por la Policía" [Outrage in Iran over the coma of a young woman after being detained by the Police]. swissinfo.ch (bi spanî). Swissinfo. 15 îlon 2022. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  21. ^ "Iran: Woman in coma after her arrest by Tehran's morality police". alaraby.co.uk. The New Arab. 15 îlon 2022. Roja gihiştinê 22 îlon 2022.
  22. ^ "Fury in Iran as young woman dies following morality police arrest". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 16 îlon 2022. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  23. ^ Reuters (16 îlon 2022). "Iran woman's death after morals police arrest sparks protests". Reuters. Roja gihiştinê 18 îlon 2022. {{cite news}}: |paşnav= sernavekî giştî bi kar tîne (alîkarî)
  24. ^ "Iranian woman in coma after morality police arrest: activists". France 24. 15 îlon 2022. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  25. ^ Saaberi, Arezou (15 îlon 2022). "Mahsa Amini: Arrested For Islamic Guidance, Ended Up Brain Dead!". IranTrue (bi îngilîziya amerîkî). Ji orîjînalê di 15 îlon 2022 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  26. ^ KHRN (16 îlon 2022). "Iran: Kurdish woman dies after arrest and torture by morality police in Tehran | Kurdistan Human Rights Network". KHRN. Ji orîjînalê di 17 îlon 2022 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  27. ^ Rothwell, James (16 îlon 2022). "Iranian woman dies after beating by 'morality police' for not wearing headscarf". The Telegraph (bi îngilîziya brîtanî). ISSN 0307-1235. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  28. ^ "Landesweite Proteste nach Tod von Mahsa Amini" [Nationwide protests after Mahsa Amini's death]. Deutsche Welle. 19 îlon 2022. Die Klinik, in der die 22-Jährige behandelt wurde, hatte nach ihrem Tod auf einem inzwischen gelöschten Post bei Instagram geschrieben, dass Amini bereits bei der Aufnahme hirntot gewesen sei.
  29. ^ "مهسا امینی بر اثر جراحات ناشی از ضرب و جرح ماموران گشت ارشاد درگذشت" [Mahsa Amini died as a result of the injuries caused by the assault by the officers of the Irshad patrol]. Al Arabiya. 16 îlon 2022.
  30. ^ Father of Kurdish woman killed in Iran says daughter was beaten, Rudaw, 19 September 2022
  31. ^ Iranian Medical Official Says Amini's Death Caused By Head Injury, Rejects Official Version, Radio Free Europe/Radio Liberty, 2022
  32. ^ "Mahsa Amini's CT Scan Shows Skull Fractures Caused By Severe Blows". Iran International. 19 îlon 2022.
  33. ^ a b Sirwan, Dilan (17 îlon 2022). "At least 10 demonstrators injured in Iran following death of Kurdish woman". Rudaw Media Network.
  34. ^ a b c Strzyżyńska, Weronika (17 îlon 2022). "Protests in Iran at death of Kurdish woman after arrest by morality police". The Guardian.
  35. ^ "the police open fire at the funeral". Italy 24 News English (bi îngilîziya amerîkî). 17 îlon 2022.
  36. ^ Kaki, Chiya (19 îlon 2022). "Locals decry controversial death of woman in Iran". Rudaw.
  37. ^ "Violence erupts in Iran after woman dies in 'morality police' custody". The Washington Post (bi îngilîziya amerîkî). ISSN 0190-8286. Roja gihiştinê 20 îlon 2022.
  38. ^ Reuters (19 îlon 2022). "Five killed in Iran during protests over death in custody - rights group". Reuters. Roja gihiştinê 20 îlon 2022. {{cite news}}: |paşnav= sernavekî giştî bi kar tîne (alîkarî)
  39. ^ ‘I will never wear a headscarf again’: Outrage in Iran after woman dies in custody, France24, 19 September 2022
  40. ^ Four killed in Iran during protests over death in custody - rights group, Reuters, 19 September 2022
  41. ^ "Iran unrest: Women burn headscarves at anti-hijab protests". BBC News (bi îngilîziya brîtanî). 21 îlon 2022. Roja gihiştinê 21 îlon 2022.
  42. ^ Protests Erupt in Iranian Cities After Woman’s Death in Custody, The Guardian. 20 September 2022
  43. ^ Iran confirms first deaths in protests over Mahsa Amini’s death, Al Jazeera, 20 September 2022
  44. ^ Reuters (22 îlon 2022). "Iranian protesters torch police stations as unrest over woman's death spreads". Reuters. Roja gihiştinê 22 îlon 2022. {{cite news}}: |paşnav= sernavekî giştî bi kar tîne (alîkarî)
  45. ^ "Iranian president orders probe of woman's death in custody". ABC News.
  46. ^ President Barzani extended his condolences to the family of Zhina Amini, Kurdistan24, 2022
  47. ^ Her Imperial Majesty Empress Farah Pahlavi, Golshifteh Farahani and More React to the Brutal Death of 22-Year-Old Iranian Mahsa Amini, Vogue, 2022
  48. ^ "Mahsa Amini's mother: Zhina! People have come for you!" (bi îngilîziya amerîkî). 17 îlon 2022. Roja gihiştinê 18 îlon 2022.
  49. ^ France's Ministry of Foreign Affairs condemns the death of Mahsa Amini, Reuters, 2022
  50. ^ US Officials React To Death Of Young Woman, Protests In Iran, 2022
  51. ^ US demands accountability in death of Iranian woman after hijab arrest, Al Jazeera, 19 September 2022
  52. ^ Vahdat, Ahmed (17 îlon 2022). "Senior ayatollahs say Iran's morality police are 'illegal and un-Islamic'". The Telegraph – bi riya www.telegraph.co.uk.
  53. ^ "Senior ayatollahs say Iran's morality police are 'illegal and un-Islamic'". MSN.
  54. ^ From the German Foreign Minister to the President of Chile; "Respect for women's rights" in the heart of reactions to Mahsa Amini's death, euronews, 21 September 2022
  55. ^ a b "Mahsa Amini: EU concern over woman who died after being stopped by morality police". euronews. 20 îlon 2022. Roja gihiştinê 21 îlon 2022.
  56. ^ Iran: Statement by the Spokesperson on the death of Mahsa Amini, Official website of European Union
  57. ^ Joe Biden Vows Solidarity With Iran Women Amid "Anti-Hijab" Protests Joe Biden Vows Solidarity With Iran Women Amid "Anti-Hijab Protests], NDTV, 2022
  58. ^ US Iran Envoy calls for accountability for death of Mahsa Amini, Kurdistan24, 2022
  59. ^ Robert Malley Twitter, Twitter
  60. ^ "Despite Censorship, Top Athletes Join Outcry Over Mahsa Amini's Death". iranwire.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 23 îlon 2022.
  61. ^ "Bella Hadid, Golshifteh Farahani and More React to the Brutal Death of 22-Year-Old Iranian Mahsa Amini". Vogue Arabia (bi îngilîziya brîtanî). 21 îlon 2022. Roja gihiştinê 23 îlon 2022.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Mirina_Jîna_Emînî&oldid=1769779" hatiye standin.