Almanya: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Tê pêşbînîkirin ku mirovên kevnar herî kêm 6 hezar sal berê li Almanyayê hebûn. YekemînYekem fosîlên mirovî ya ne-modern (Neandertal) li Geliyê Neander hatiye dîtin.<ref>{{Cite web|url=https://www.nhm.ac.uk/discover/who-were-the-neanderthals.html|title=Who were the Neanderthals?|website=www.nhm.ac.uk|language=en|access-date=2022-07-17}}</ref> Li Jura Swabian de delîlên kevnar ên bi vî rengî yên mirovên nûjen hatine dîtin ku di nav de bilûrên 42 hezar salî ye û amûrên muzîkê yên herî kevn in ku heta niha hatine dîtin.<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-18196349|title=Earliest music instruments found|date=2012-05-25|website=BBC News|language=en-GB|access-date=2022-07-17}}</ref> Di lêkolînên arkeolojîk de Miroveşêr a ku ji 40 hezar sal berê ye û Venûsa 35 hezar salî ya Hohle Fels, hatine dîtin.<ref>{{Cite web|url=http://www.theartnewspaper.com/articles/Ice-Age-iLion-Mani-is-worlds-earliest-figurative-sculpture/28595|title=Ice Age Lion Man is world’s earliest figurative sculpture - The Art Newspaper|date=2015-02-15|website=web.archive.org|access-date=2022-07-17|archive-date=2015-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20150215162121/http://www.theartnewspaper.com/articles/Ice-Age-iLion-Mani-is-worlds-earliest-figurative-sculpture/28595|url-status=bot: unknown}}</ref>

===Eşîrên alman û împeratoriya frankanfrenkan===

Nêzîkî 260, gelên almanî dikevin nav axa ku di bin kontrola Romayê de ye. Piştî dagirkirina Hunan ê di 375an de û bi paşketina Romayê ji 395an ve, eşîrên elmanî ber bi başûrê rojavayê ve diçin ku frankan [[PadîşahiyaKeyaniya Frankiyan|Keyaniya Frenkiyan]] ava kirin û ber bi rojhilat ve birin ku SachsenSaksonya û Bavyera bindest bixin. Deverên ku îro li rojhilatê Almanyayê ye, di wî demê de eşîrên slavî yên rojavayî tê de jiyan dikirin.<ref>{{Cite book|title=A concise history of Germany|last=Fulbrook|first=Mary|date=2002|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-36836-0|edition=Nachdruck|series=Cambridge concise histories|location=4030 Cambridge}}</ref>

Charlemagne[[Karlê Mezin]] di sala 800an de [[Împeratoriya CarolingianêKarolenj]] ava dike û heman împeratorî di sala 843an de hatiye dabeşkirin. PadîşahiyaKeyaniya paşverû ya rojhilatê FrankayaFrenkaya Rojhilat ji Çemê Reynê li rojava heya Çemê Elbê li rojhilat û ji [[Deryaya Bakur]] heya [[Alp|Çiyayên Alpan]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|last=FULBROOK|first=MARY|date=1991|title=REVIEWS|url=http://dx.doi.org/10.1093/hwj/32.1.208|journal=History Workshop Journal|volume=32|issue=1|pages=208–210|doi=10.1093/hwj/32.1.208|issn=1477-4569}}</ref> Piştre [[Împeratoriya Romayê ya Pîroz]] ji vê împaratoriyêîmperatoriyê derdikeve holê. Piştî demekî kurt ê ku dibe qiralêkeyê Romaya Pîroz, di sala 996an de, Gregory V dibe yekem papayê alman ku ji hêla pismamê xwe Otto III ve hatiye erkdar kirin. Her çend împêratoran bi nakokiya veberhênanê hêz winda kiribe jî Împeratoriya Romaya Pîroz bakurê Îtalya û Burgundî di bin desthilatdariya împeratorên Salian de (1024–1125) vegirtiye.

[[Johannes Gutenberg]] awayê çapkirina gerguhêz da [[Ewropa|Ewropayê]] ku bingehê demokratîkbûna zanistê daye Ewropayê.<ref>{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9781107049963.002|title=Preface|date=1980-09-30|publisher=Cambridge University Press|pages=ix–xxii}}</ref> Di sala 1517an de, Martin Luther [[Reformasyona Protestan]] teşwîq kir û wergera wî ya [[Încîl|Încîlê]] dest bi standardkirina zimanê dike ku Aştiya Augsburg a sala 1555an baweriya "Evangelîstî" (Luteranîzm[[Luterîtî]]) bi xweşdîtinî hate pêşwazîkirin lê di heman demê de biryar da ku baweriya mîr ew bû ku baweriya bindestên wî be (cuius regio, eius religio). Ji Şerê KolnêKölnê heta [[Şerê SîSîh SalîSalan]] (1618–1648), pevçûnên dînê erdên alman wêran kirin û bi awayekî girîng nifûsa herêmê kêm kir.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/savagewarsofpeac0000macf|title=The savage wars of peace : England, Japan and the Malthusian trap|last=Macfarlane|first=Alan|date=1997|publisher=Oxford ; Malden, MA : Blackwell Publishers|others=Internet Archive|isbn=978-0-631-18117-0}}</ref>

Aştiya Westphalia şerê dînî yê di nav komên biçûkên împeratoriyê de bi dawî kir ku mîrên wan ên ku bi piranî almanîaxêv bûn dikarîn ku Katolîk, LuteranîzmLuterîtî yan [[Kalvînîzm]] wekî dînê xwe yê fermî hilbijêrin.<ref>{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.1093/anb/9780198606697.article.1400992|title=Holborn, Hajo Ludwig Rudolph (1902-1969), historian and government adviser|last=Edmondson|first=Earl|date=2000|publisher=Oxford University Press|series=American National Biography Online}}</ref> Pergala dadrêsî ya ku ji hêla rêzek Reformên ÎmparatoriyaÎmperatoriya ve hatiye destpêkirin (nêzîkî 1495-1555) ji bo xweseriya herêmî ya berbiçav û ji bo Dîeta Împaratoriyê (desteya lihevhatinê ya Împeratoriya Romayê) ya bihêztir peyda kir.<ref>{{Cite book|title=Law and empire: ideas, practices, actors|date=2013|publisher=Brill|isbn=978-90-04-24529-7|series=Rulers and elites|location=Leiden}}</ref> Xanedana Habsburgê ji sala 1438an heta mirina Charles VI di sala 1740an de taca împeratoriyê werdigirin. Piştî Şerê SerkevtinaSerkeftina Awistiryayê û Peymana Aix-la-Chapelle, keça Charles VI Maria Theresa dema ku mêrê wê, Francis I, bûye împerator, wekî hevjîna împeratorê hikum dike.<ref>{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9780511496899.002|title=Introduction: culture and power during the long eighteenth century|last=Sheehan|first=James J.|date=2007-07-05|publisher=Cambridge University Press|pages=1–13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG111929|title=Collections Online {{!}} British Museum|website=www.britishmuseum.org|access-date=2023-08-27}}</ref>

Ji sala 1740an ve dualîzma di navbera padîşahiya Habsburgê ya Awistiryayê û Padîşahiya Prûsyayê de di dîroka almanan de serdest dibe. Di sala 1772, 1793 û 1795an de [[Prûsya]] û [[Awistirya]] tevî [[Împeratoriya RûsyayêRûsî]], li ser [[Parçekirina Polonyayê]] li hev kirin.<ref>{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.4324/9780203007259-39|title=Eastern Europe since 1989: the ‘triple transition’|date=2006-04-10|publisher=Routledge|isbn=978-0-203-00725-9|pages=617–635}}</ref> Di dema Şerên Şoreşger ên Fransî de, serdema Napolyon û paşê civîna dawî ya Dieta Împaratoriyê, piraniya Bajarên azad ên împeratoriyê bi herêmên xanedaniyê ve hatin girêdan ku herêmên dêran hatin sekulerîzekirin û pêvekirin. Di sala 1806an de împeratorî hate hilweşandin ku [[Fransa]], [[Rûsya]], [[Prûsya]] û Habsbûrgan (Awistirya) di dema Şerên Napolyon de ji bo hegemonyaya li dewletên almanî hevrikî kirine.<ref>{{Cite book|title=A concise history of Germany|last=Fulbrook|first=Mary|date=2002|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-36836-0|edition=Nachdruck|series=Cambridge concise histories|location=4030 Cambridge}}</ref>

Piştî hilweşîna NapolyonNapoleon, Kongreya Viyanayê Konfederasyona Alman ava dike ku ji yekîtiyek ji 39 dewletên serwer pêk tê. Erkdar kirina împeratorê Awistiryayê wekî serokê daîmî ya Kongreyê ya red kirina zêdebûna bandora Prûsyayê nîşan dide. Nakokiyên di nav siyaseta restorasyonê de hinek dibe sedema bilindbûna tevgerên lîberal, piştre jî tedbîrên nû yên zextê ji hêla rayedarê Awistirya [[Klemens von Metternich]] ve li dijî tevgeran pêk hatiye. Zollverein, sendîkaya terîfê, yekitiya aborî pêş xist.<ref>{{Cite journal|last=Henderson|first=W. O.|date=1934|title=THE ZOLLVEREIN|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-229X.1934.tb01791.x|journal=History|language=en|volume=19|issue=73|pages=1–19|doi=10.1111/j.1468-229X.1934.tb01791.x|issn=0018-2648}}</ref> Di ronahiya tevgerên şoreşgerî yên li Ewropayê de, rewşenbîr û mirovên hevpar şoreşên sala 1848an li dewletên Alman dest pê kirin û pirsgirêka almanan anîne rojevê. QralêKeyê Prûsyayê Frederick[[Friedrich WilliamWilhelm IV]], sernavê împeratoriyê hate pêşkêş kirin lê bi windakirina hêzê re wî tac û makezagona pêşniyarkirî red kir ku ji bo tevgerê paşveçûnek demkî bû.<ref>{{Cite journal|last=Hewitson|first=M.|date=2010-09-24|title='The Old Forms are Breaking Up, ... Our New Germany is Rebuilding Itself': Constitutionalism, Nationalism and the Creation of a German Polity during the Revolutions of 1848-49|url=https://doi.org/10.1093/ehr/ceq276|journal=The English Historical Review|volume=CXXV|issue=516|pages=1173–1214|doi=10.1093/ehr/ceq276|issn=0013-8266}}</ref>

PadîşahKey [[Wilhelm I|William I]] di sala 1862an de [[Otto von Bismarck]] wek serokwezîrê Prusya erkdar dike. Bismarck di sala 1864an de şerê bi [[Danîmarka|Danîmarkayê]] re bi serketî diqedîne ku serketina paşîn a biryardar a [[Prûsya]] di Şerê Awistro-Pûsya ya sala 1866an de jê re hişt ku Konfederasyona Almanyaya Bakur ku Awistiryayê jê derdixe, ava bike. Piştî têkçûna Fransa di Şerê Franko-Prusyan de, mîrên slman di sala 1871an de damezrandina Împeratoriya Almanî radigihînin. [[Prûsya]] dewleta damezrîner a serdest a împaratoriya nû bû ku qiralêkeyê PrusyayêPrûsyayê wekî qeyser hikum dike û bajarê [[Berlîn]] dibe bajarê paytext a wî.<ref>{{Cite web|url=https://history.state.gov/countries/issues/german-unification|title=Unification of German States - Countries - Office of the Historian|website=history.state.gov|access-date=2023-08-27}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/bismarck_otto_von.shtml|title=BBC - History - Otto von Bismarck|website=www.bbc.co.uk|language=en-GB|access-date=2023-08-27}}</ref>

Di serdema Gründerzeit a piştî yekbûna Almanyayê de, siyaseta derve ya Bismarck wekî serokwezîrê Almanyayê bi çêkirina hevalbendan û dûrxistina şer, pozîsyona Almanyayê wekî neteweyek mezin ewle kir.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/bismarck_otto_von.shtml|title=BBC - History - Otto von Bismarck|website=www.bbc.co.uk|language=en-GB|access-date=2023-08-27}}</ref> Lêbelê di bin desthilatdariya Wilhelm II de, Almanya polîtîkayên emperyalîst dişopîne ku bi welatên cîran re dibe sedema pevçûnê.<ref>{{Cite journal|last=Mommsen|first=Wolfgang J.|date=1990|title=Kaiser Wilhelm II and German Politics|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/002200949002500207|journal=Journal of Contemporary History|language=en|volume=25|issue=2|pages=289–316|doi=10.1177/002200949002500207|issn=0022-0094}}</ref> Bi qada pirneteweyî ya Awistirya-MecarîstanêMecaristanê re hevalbendiyek dualî hate çêkirin ku Hevbendiya Sêsalê ya sala 1882an Îtalya jî di nav de bû. [[Brîtanya]], [[Fransa]] û [[Rûsya|Rûsyayê]] jî ji bo parastina li dijî destwerdana Habsburgê ya ji bo berjewendiyên Rûsyayê yên li Balkanan an jî destwerdana Almanyayê ya li dijî Fransayê, bi hev re îtîfaq kirin.<ref>{{Cite journal|last=FULBROOK|first=MARY|date=1991|title=REVIEWS|url=http://dx.doi.org/10.1093/hwj/32.1.208|journal=History Workshop Journal|volume=32|issue=1|pages=208–210|doi=10.1093/hwj/32.1.208|issn=1477-4569}}</ref> Di [[Konferansa BerlînBerlînê]] aya di sala 1884an de, Almanya gelek kolonî ku di nav wan de Afrîkaya Rojhilat a Alman, Afrîkaya Başûr-Rojava ya Alman, Togoland û Kamerun[[Kamerûn]] jî di nav de bûn, li ser heq îdîa kir. Piştre Almanya împeratoriya xwe ya kolonyal bi destxistina hinek deverên li Pasîfîk û li Çînê berfirehtir kir ku hebûna xwe yê li Pasîfîk û li Çînê biparêze.<ref>{{Cite web|url=https://thediplomat.com/2014/10/how-imperial-germany-lost-asia/|title=How Imperial Germany Lost Asia|last=Farley|first=Robert|website=thediplomat.com|language=en-US|access-date=2023-08-27}}</ref> Hikûmeta kolonyalîst a li Afrîkaya Başûr-Rojavayê (Namîbya ya îro), ji sala 1904an heta 1907an, tine kirina gelên Herero û Namaqua yên herêmî wekî cezakirina serhildanek pêk anî ku ev qirkirina yekemîn a sedsala 20an bû.<ref>{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.18574/nyu/9781479804375.001.0001|title=Forgotten Trials of the Holocaust|last=Bazyler|first=Michael J.|last2=Tuerkheimer|first2=Frank M.|date=2020-05-28|publisher=New York University Press|isbn=978-1-4798-0437-5}}</ref><ref>{{Cite book|title=The Kaiser's Holocaust: Germany's forgotten genocide and the colonial roots of Nazism|last=Olusoga|first=David|last2=Erichsen|first2=Casper W.|date=2010|publisher=Faber and Faber|isbn=978-0-571-23141-6|edition=1. publ|location=London}}</ref>

Di 28ê hezîrana sala 1914an de kuştina şahzadeyêarşdûkê [[Awistirya|Awistiryayê]] dibe hincet ku [[Awistirya]]-[[Mecaristan]] êrîşî [[Serbistan|SirbîstanêSerbistanê]] bike û [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê Yekem]] bidin destpêkirin. Piştî çar salên şer ku tê de nêzîkî du milyon leşkerên alman têne kuştin, bi agirbestek giştî şer bi dawî dibe.<ref>{{Cite news|url=https://www.spiegel.de/international/germany/aged-107-last-german-world-war-i-veteran-believed-to-have-died-a-530319.html|title=Aged 107: Last German World War I Veteran Believed to Have Died|last=Crossland|first=David|date=2008-01-22|website=Der Spiegel|language=en|access-date=2023-08-27}}</ref> Di Şoreşa Alman de (Mijdar 1918), QeyserÎmperator [[Wilhelm II]] û mîrên desthilatdar ji desthilatdariya xwe dûr ketin û Almanya wekê komarek federal hate ragihandin. Serkirdayetiya nû ya Almanyayê di sala 1919an de Peymana Versaillesê îmze kir û têkçûna hevalbendan qebûl kir. Ev peyman ji aliyê dîroknasên almanan wekî heqaret dîtin ku ev bûyer dibe sedema bilind bûna [[Adolf Hitler|Adolf Hîtler]]. Almanya nêzîkî ji %13e ji axa xwe ya ewropî winda kir û hemî milkên xwe yên kolonyal ên li Afrîka û Pasîfîkê radest dike.<ref>{{Cite web|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/map/german-territorial-losses-treaty-of-versailles-1919|title=German territorial losses, Treaty of Versailles, 1919|website=encyclopedia.ushmm.org|language=en|access-date=2023-08-27}}</ref>

===Komara WeimarWeimarê û Almanyaya Nazî===

Di 11e tebaxa sala 1919an de, Serok Friedrich Ebert Destûra Bingehîn a Demokratîk a Weimar îmze dike.<ref>{{Cite journal|last=FULBROOK|first=MARY|date=1991|title=REVIEWS|url=http://dx.doi.org/10.1093/hwj/32.1.208|journal=History Workshop Journal|volume=32|issue=1|pages=208–210|doi=10.1093/hwj/32.1.208|issn=1477-4569}}</ref> Di şerê paşîn de ji bo desthilatdariyê, komunîstan li BavariyaBavyerayê desthilatdarî girtin, lê hêmanên mihafezekar li deverên din hewl dan ku Komarê bi Kapp[[Derbeya PutschêKappê]] hilweşînin. Şerê kolanan li navendên pîşesazî yên mezin, dagirkirina Ruhr ji hêla leşkerên [[Belçîka]] û [[Fransa|Frensayê]] ve û heyamek hîperenflasyonê li pey xwe dihêle. Di sala 1924an de plansaziyek ji nû veavakirina deyn û afirandina diravek nû dest pê kir ku serdema [[Bîstên Zêrîn]] ku serdemek nûjeniya hunerî û jiyana çandî ya lîberal e daye destpêkirin.<ref>{{Cite journal|last=Costigliola|first=Frank|date=1976|title=The United States and the Reconstruction of Germany in the 1920s|url=https://www.cambridge.org/core/journals/business-history-review/article/abs/united-states-and-the-reconstruction-of-germany-in-the-1920s/B13B15CDF847234C3CCE3B7CEE9C6B38|journal=Business History Review|language=en|volume=50|issue=4|pages=477–502|doi=10.2307/3113137|issn=2044-768X}}</ref>

Depresyona mezin a cîhanê ku krîzek aborî ya mezin li cîhanê bû, di sala 1929an de li Almanyayê bi bandor dibe. Hikûmeta serokwezîr [[Heinrich Brüning]] polîtîkayek hişkbûna darayî û deflasyonê şopand ku di sala 1932an de dibe sedema bêkariyê ku ji sedî 30 gelên alman dimînin bê kar.<ref>{{Cite web|url=http://www.holocaustchronicle.org/StaticPages/50.html|title=The Holocaust Chronicle PROLOGUE: Roots of the Holocaust, page 50|website=www.holocaustchronicle.org|access-date=2023-08-27}}</ref> Partiya Nazî ya bi serokatiya Adolf Hitler dibe partiya herî mezin a Reichstagê piştî hilbijartinek taybetî ya di sala 1932an de û Hindenburg di 30 çile ya sala 1933an de Hitler wekî serokwezîrê Almanyayê erkdar kirin.<ref>{{Cite journal|last=FULBROOK|first=MARY|date=1991|title=REVIEWS|url=http://dx.doi.org/10.1093/hwj/32.1.208|journal=History Workshop Journal|volume=32|issue=1|pages=208–210|doi=10.1093/hwj/32.1.208|issn=1477-4569}}</ref> Piştî Şewata Reichstagê, bi biryarnameyek mafên bingehîn ên sivîl betal kir û yekem kampa komkirinê ya Naziyan vebû.<ref>{{Cite web|url=http://www.holocaust-history.org/dachau-gas-chambers/photo.cgi?02|title=The Dachau Gas Chambers: Photograph 2|date=2000-05-10|website=web.archive.org|access-date=2023-08-27|archive-date=2000-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20000510093525/http://www.holocaust-history.org/dachau-gas-chambers/photo.cgi?02|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.holocaust-history.org/dachau-gas-chambers/photo.cgi?02|title=The Dachau Gas Chambers: Photograph 2|date=2000-05-10|website=web.archive.org|access-date=2023-08-27|archive-date=2000-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20000510093525/http://www.holocaust-history.org/dachau-gas-chambers/photo.cgi?02|url-status=bot: unknown}}</ref> Di 23 A adara sala 1933an de, Qanûna Desthilatdar hêzek qanûnî ya bêsînor dide Hitler ku qanûn derbas kir ku destpêka Almanyaya Nazî dide nîşan.<ref>{{Cite web|url=https://www.dw.com/en/the-law-that-enabled-hitlers-dictatorship/a-16689839|title=Parliament lost – DW – 03/23/2013|website=dw.com|language=en|access-date=2023-08-27}}</ref> Rêveberiya HîtlerHitler dewletek totalîter a navendî ava kir, ji Cemiyeta Miletan vekişiya û ji nû ve çekdarkirina welêt bi awayekî berbiçav zêde kir.<ref>{{Cite web|url=https://www.dhm.de/lemo/kapitel/ns-regime/wirtschaft|title=Gerade auf LeMO gesehen: LeMO Kapitel: NS-Regime|last=Museum|first=Stiftung Deutsches Historisches|website=www.dhm.de|language=de|access-date=2023-08-27}}</ref> Bernameyek ku ji hêla hikûmetê ve hate piştgirî kirin ji bo nûvekirina aborî balê dikişîne ser karên gelemperî ku karê wî yê herî navdar Otoban bû.<ref>{{Cite journal|last=Joshi|first=Vandana|date=2003|title=Gender and Power in the Third Reich|url=http://dx.doi.org/10.1057/9780230511071|doi=10.1057/9780230511071}}</ref>

Di sala 1935an de rejîm ji [[Peymana VersaillesêVersayê]] vekişiya û qanûnên [[Nürnberg|NurnbergêNürnbergê]] yên ku cihû û hindikahiyên din armanc digirt, derxist.<ref>{{Cite web|url=https://www.archives.gov/publications/prologue/2010/winter/nuremberg.html|title=The Nuremberg Laws|date=2016-08-15|website=National Archives|language=en|access-date=2023-08-27}}</ref> HikumetaHikûmeta Adolf HîtlerHitler di sala 1935an de Saarlandê ji nû ve bi dest xist, di sala 1936an de Rheinland ji nû ve tê mîlîtarîze kirin, di sala 1938an de Awistirya bi Almanyayê ve girêda, di sala 1938an de [[Sudetenland]] bi [[Peymana Mûnîh|Peymana Munchenê]] ve girêda û bi binpêkirina peymanê di adara sala 1939an de Çekoslovakya dagir dike.<ref>{{Cite web|url=https://www.nationalarchives.gov.uk/cabinetpapers/themes/descent-into-war.htm|title=Descent into war|last=Archives|first=The National|website=www.nationalarchives.gov.uk|access-date=2023-08-27}}</ref> ''Kristallnacht'' (şeva camên şikestî), şewitandina kinîştan, hilweşandina karsaziyên cihûyan û girtina girseyî ya cihûyan pêk tê.<ref>{{Cite web|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/the-night-of-broken-glass|title=The "Night of Broken Glass"|website=encyclopedia.ushmm.org|language=en|access-date=2023-08-27}}</ref>

Di tebaxa sala 1939an de hikûmeta HîtlerHitler li ser Peymana Molotov-Ribbentrop ku [[Ewropaya Rojhilat]] di nav deverên bi bandor ên Alman û Sovyetê de dabeş dike, gotubêj kir.<ref>{{Cite web|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/german-soviet-pact|title=German-Soviet Pact|website=encyclopedia.ushmm.org|language=en|access-date=2023-08-27}}</ref> Di 1ê îlona sala 1939an de Almanyayê Polonya dagir kir, Şerê Cîhanê yê Duyem li Ewropayê hate destpêkirin ku Brîtanya û Fransayê di 3ê îlonê de li dijî Almanyayê şer ragihandin.<ref>{{Cite journal|last=FULBROOK|first=MARY|date=1991|title=REVIEWS|url=http://dx.doi.org/10.1093/hwj/32.1.208|journal=History Workshop Journal|volume=32|issue=1|pages=208–210|doi=10.1093/hwj/32.1.208|issn=1477-4569}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9780511523663.005|title=Nazi German policy towards the Baltic states on the eve of the Second World War|last=Ahmann|first=Rolf|date=1992-01-31|publisher=Cambridge University Press|pages=50–73}}</ref> Di bihara sala 1940an de, Almanya Danîmarka û Norwêc, Holenda, Belçîka, LuksemburgLûksembûrg û Fransayê zeft kir ku hikûmeta Fransayê neçar dimîne li hemberî şer agirbestek îmze bike. ÎngîlîzanÎnglîzan di heman salê de di Şerê Brîtanyayê de êrîşên hewayî yên almanan şikand. Di sala 1941an de leşkerên alman êrîşî YugoslavyaYûgoslavya, YewnanîstanYewnanistan û Yekîtiya Sovyetê kirin. Di sala 1942an de Almanya û hevalbendên wî piraniya parzemîna Ewropa û Afrîkaya Bakur kontrol kirin lê piştî biserketina Sovyetan di [[Şerê Stalîngradê]] de, vegerandina hevalbendan ya Afrîkaya Bakur û di dema dagirkirina Îtalyayê di sala 1943an de, hêzên alman rastî şikestinên leşkerî yên dubare hatin. Di sala 1944an de Sovyetan ber bi Ewropaya Rojhilat ve hatin bi alikariya Fransayê hatin Fransayê û li hemberî kontra-êrîşên dawî ya Almanyayê, ketin erdên Almanyayê. Piştî xwekuştina Hîtler di dema Şerê Berlînê de, Almanya di 8ê gulana sala 1945an de belgeya teslîmbûnê îmze dike ku [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] li [[Ewropa|Ewropayê]] û [[Almanyaya Nazî]] bi dawî dibe.<ref>{{Cite journal|last=FULBROOK|first=MARY|date=1991|title=REVIEWS|url=http://dx.doi.org/10.1093/hwj/32.1.208|journal=History Workshop Journal|volume=32|issue=1|pages=208–210|doi=10.1093/hwj/32.1.208|issn=1477-4569}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/world-war-ii-key-dates|title=World War II: Timeline|website=encyclopedia.ushmm.org|language=en|access-date=2023-08-27}}</ref> Piştî bidawîbûna şer, karbidestên nazî yên sax ji ber sûcên şer li [[dadgeha [[Nürnberg|Nurnbergê]] têne darizandin.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/nuremberg_article_01.shtml|title=BBC - History - World Wars: Nuremberg: Nazis On Trial|website=www.bbc.co.uk|language=en-GB|access-date=2023-08-27}}</ref>

Piştre ku paşê bi navê Holokostê dihate zanîn, hikûmeta alman zordestî li hindikahiyan dike ku wan li kampên komkirin û mirinê kom dike û li seranserê Ewropayê wan diavêje girtîgehan. Bi tevahî 17 milyon mirov bi awayekî sîstematîk hatin qetilkirin ku di nav wan de 6 milyon cihû, herî kêm 130.000 kes roman, 275.000 kesên astengdar, bi hezaran şahidên[[Şahidên yahowaYehowa]] û bi sed hezaran dijberên siyasî û dînî hebûn.<ref>{{Cite book|url=http://dx.doi.org/10.7312/niew11200-003|title=Defining the Holocaust|date=2003-12-31|publisher=Columbia University Press|pages=45–52}}</ref> Polîtîkayên naziyan li welatên di bin dagirkeriya Almanyayê de dibe sedema mirina 2.7 milyon polonî, 1.3 milyon ûkraynî, 1 milyon belarusîbelarûsî û 3.5 milyon girtiyên şer ên Sovyetê.<ref>{{Cite journal|last=Ellman|first=Michael|last2=Maksudov|first2=S.|date=1994|title=Soviet deaths in the great patriotic war: A note|url=http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09668139408412190|journal=Europe-Asia Studies|language=en|volume=46|issue=4|pages=671–680|doi=10.1080/09668139408412190|issn=0966-8136}}</ref><ref>{{Cite book|title=Stalinism and Nazism: dictatorships in comparison|date=2005|publisher=Cambridge Univ. Press|isbn=978-0-521-56521-9|editor-last=Kershaw|editor-first=Ian|edition=Reprint|location=Cambridge}}</ref> Kuştiyên leşkerî yên alman bi qasî 5.3 milyon hatiye texmîn kirin û derdora 900.000 sivîlên alman dimirin.<ref>{{Cite book|title=Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg|last=Overmans|first=Rüdiger|date=2000|publisher=Oldenbourg|isbn=978-3-486-56531-7|edition=Studienausg., 2. Aufl|series=Beiträge zur Militärgeschichte|location=München}}</ref> Nêzîkî 12 milyon almanên etnîkî ji seranserê Ewropaya Rojhilat hatin derxistin û Almanya hema hema nêzîkî çaryeka axa xwe ya berî şer winda kir.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ySLyE6YJEn0C&pg=PA52|title=The Lost German East: Forced Migration and the Politics of Memory, 1945-1970|last=Demshuk|first=Andrew|date=2012-04-30|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-02073-3|language=en}}</ref>

[[Wêne:Map-Germany-1945.svg|thumb|Nexşeya Almanya di sala 1947an de, piştî dawiya Şerê Cîhanê yê Duyem ku di nav de herêmên dagiriyên amerîkî, Sovyet, Brîtanya û FrensîFransî û Saarlanda ku di bin kontrola Fransayê de ye. Herêmên rojhilatê xeta Oder-Neisse di bin şert û mercên Konferansa Potsdamê de ku derbasî Polonya û Yekîtiya Sovyetê bûye.]]

Piştî ku Almanyaya Nazî radest dibe, hevalbendan Berlîn û axa mayî ya Almanyayê li gorî çar herêmên dagirkirî parve dikin. Sektorên rojavayiyên ku di bin kontrola [[Fransa]], [[Keyaniya Yekbûyî]] û [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Dewletên Yekbûyî]] de bûn di 23 gulan sala 1949an de hatin yek kirin û [[Komara Federal a Almanyayê]] hate avakirin (bi almanî: ''Bundesrepublik Deutschland''); di 7ê cotmeha sala 1949an de, Herêma ku di bin desthilatdariya sovyetê de bû dibe [[Komara Demokratîk a Almanyayê]] (GDR) (bi almanî: ''Deutsche Demokratische Republik''; DDR). Ev deshilatdarî bi nefermî wekî Almanyaya Rojava û Almanyaya Rojhilat dihatin naskirin.<ref>{{Cite journal|date=2009-09-01|title=Trabant and Beetle: the Two Germanies, 1949-89|url=https://doi.org/10.1093/hwj/dbp009|journal=History Workshop Journal|volume=68|issue=1|pages=1–2|doi=10.1093/hwj/dbp009|issn=1363-3554}}</ref> Almanyaya Rojhilat Berlîna Rojhilat wek paytexta xwe hilbijart, [[Almanyaya Rojava]] bajarê [[Bonn]] wek paytexta demkî hilbijart ku helwesta xwe ya ku çareseriya du dewletên demkî ye destnîşan bike.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/capitaldilemmage0000wise|title=Capital dilemma : Germany's search for a new architecture of democracy|last=Wise|first=Michael Z.|date=1998|publisher=New York : Princeton Architectural Press|others=Internet Archive|isbn=978-1-56898-134-5}}</ref>

Almanyaya Rojava wek komara parlemanî ya federal bi "aboriya bazara civakî" hate damezrandin. Di sala 1948an dest pê kir, Almanyaya Rojava di bin [[Plana Marshall]] ya amerîkî de dibe wergirê sereke yê alîkariya nûavakirinê. Konrad Adenauer di sala 1949an de wek serokwezîrê yekem ê federal yê Almanyayê hate hilbijartin. Welat di destpêka salên 1950î de bi mezinbûna aborî ya berdewam (Wirtschaftswunder) pêşdikeve.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1989/08/22/world/westward-tide-of-east-germans-is-a-popular-no-confidence-vote.html|title=Westward Tide of East Germans Is a Popular No-Confidence Vote|last=Protzman|first=Ferdinand|last2=Times|first2=Special To the New York|date=1989-08-22|website=The New York Times|language=en-US|access-date=2023-08-27}}</ref> [[Almanyaya Rojava]] di sala 1955an de tevlî [[NATO|NATOyê]] dibe û dibe endamê damezrîner ê [[Civata Aborî ya Ewropayê]]. Di 1 çileya sala 1957an de [[Saarland]] tevlî [[Almanyaya Rojava]] dibe.<ref>{{Cite web|url=https://countrystudies.us/germany/51.htm|title=Germany - Rearmament and the European Defense Community|website=countrystudies.us|access-date=2023-08-27}}</ref>

Almanyaya Rojhilat dewletek Bloka Rojhilatî bû ku di bin kontrola siyasî û leşkerî ya Yekîtiya Sovyetê de bi riya hêzên dagirker û Pakta Warşovayê bû. Her çend Almanyaya Rojhilat îdîa kiriye ku ew demokrasî ye, desthilatdariya siyasî tenê ji hêla endamên pêşeng (Politbüro) yên Partiya Yekîtiya Sosyalîst a Almanyayê ya ku di bin kontrola komunîstan de ye ku ji hêla Stasi ve, karûbarek nepenî ya pir mezin, tê piştgirî kirin, hate bikar anîn. <ref>{{Cite book|title=The workers' and peasants' state: communism and society in East Germany under Ulbricht 1945 - 71|date=2002|publisher=Manchester University Press|isbn=978-0-7190-6289-6|editor-last=Major|editor-first=Patrick|location=Manchester|editor-last2=Osmond|editor-first2=Jonathan}}</ref>Dema ku propagandaya Almanyaya Rojhilat li ser berjewendîyên bernameyên civakî yên GDRêKomara Demokratîk a Almanyayê û xetereya îdiakirî ya dagirkirina [[Almanyaya Rojava]] bû, gelek ji welatiyên [[Komara Demokratîk a Almanyayê|Almanyaya Rojhilat]] ji bo azadî û bextewariyê li Almanyaya Rojava nihêrîne.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1989/08/22/world/westward-tide-of-east-germans-is-a-popular-no-confidence-vote.html|title=Westward Tide of East Germans Is a Popular No-Confidence Vote|last=Protzman|first=Ferdinand|last2=Times|first2=Special To the New York|date=1989-08-22|website=The New York Times|language=en-US|access-date=2023-08-27}}</ref> [[Dîwarê Berlînê]] ku di sala 1961ê de hate çêkirin, rê neda welatiyên Almanyaya Rojhilat ku birevin [[Almanyaya Rojava]] û dîwar dibe sembola [[Şerê Sar]].

Di dawiya salên 1960an de ji hêla Ostpolîtîk ya [[Kancellorserokwezîr Willy Brandt]] ve aloziyên di navbera Almanyaya Rojhilat û rojavayê de kêm dibin. Di sala 1989an de, [[Mecaristan|Mecaristanê]] biryar da ku Perdeya Hesinî hilweşîne û sînorê xwe bi Awistiryayê re veke, ev dibe sedema koçberiya bi hezaran welatiyên Almanyaya Rojhilat di ser [[Mecaristan]] û [[Awistirya|Awistiryayê]] re ber bi Almanyaya Rojava ve herin. Vê yekê bandorên mezin li ser GDRêKomara Demokratîk a Almanyayê kir ku piştgiriya xwepêşandanên girseyî yên birêkûpêk zêde dibin. Di hewlekê de ji bo ku [[Komara Demokratîk a Almanyayê|Almanyaya Rojhilat]] wek dewlet bimîne, karbidestên Almaniya Rojhilat qedexeyên sinor sivik kirin lê ev bi rastî dibe sedema bilezkirina proseya reforma Wende ku di Peymana li ser Çareserkirina Dawî ya bi rêzgirtina ji bo Almanya de ku bi peymanê Almanya serweriya temamî bi dest dixe. Ev yek di 3ê cotmeha sala 1990an de, bi tevlêbûna pênc dewletên GDRya[[Komara Demokratîk a Almanyayê]] ya berê ku ji nû ve hatine damezrandin, destûr dide ku Almanya ji nû ve were yekkirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.wendemuseum.org/sites/default/files/10-9-09Iconoclash%20updated%20brochure_small.pdf|title=Wayback Machine|website=web.archive.org|access-date=2023-08-27|archive-date=2021-06-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210620152657/https://www.wendemuseum.org/sites/default/files/10-9-09Iconoclash%20updated%20brochure_small.pdf|url-status=dead}}</ref> Hilweşîna [[Dîwarê Berlînê]] di sala 1989an de bû sembola hilweşîna komunîzmê, hilweşîna [[Yekîtiya Sovyetê]], yekbûna Almanya û Die Wende.<ref>{{Cite web|url=http://www.cnn.com/SPECIALS/views/y/1999/11/burns.wall.nov8/|title=CNN - y: What the Berlin Wall still stands for - November 8, 1999|date=2008-02-06|website=web.archive.org|access-date=2023-08-27|archive-date=2008-02-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20080206104205/http://www.cnn.com/SPECIALS/views/y/1999/11/burns.wall.nov8/|url-status=bot: unknown}}</ref>